زهرا رمضانی، خبرنگار گروه دانشگاه: وزارت علوم در دوره جدید نه‌تنها از لحاظ ساختاری دچار تغییراتی شد، بلکه حرکت سریع آن برای راه‌اندازی سامانه در راستای تسهیل فرآیندهای موجود در عرصه‌های مختلف باعث شد تا نگاه‌ها به این وزارتخانه جلب شود. اردیبهشت امسال بود که وزارت علوم از جدیدترین سامانه خود با عنوان «نان» یا همان نظام ایده‌ها و نیازها رونمایی کرد. سامانه‌ای که هدف از راه‌اندازی آن کاربردی کردن تحقیقات علمی و ارتباط منسجم میان صنایع و پژوهشگران اعلام شده و قرار است پلی ارتباطی میان دانشگاه با بخش‌های مختلف صنعت باشد. شاید در وهله اول ایجاد چنین سامانه‌ای را بتوان اقدام اثرگذاری در این زمینه دانست، اما چالش کارآمدی دیگر سامانه‌های راه‌اندازی شده توسط این وزارتخانه مانند ساتع،(سامانه اجرای تقاضا و عرضه پژوهش و فناوری)، مپفا(سامانه مدیریت داده‌های پژوهش و فناوری) و تاپ(سامانه توانمندسازی تولید و توسعه اشتغال پایدار) باعث شده تا بخشی از جامعه آکادمیک انتقاداتی را به ایجاد سامانه جدید داشته باشد. قطعا حرکت به سمت دولت الکترونیک که یکی از نمودهای عینی آن همان ایجاد سامانه‌های مختلف در راستای تسهیل انجام امور است، نیاز امروز کشور به‌شمار می‌رود، اما مساله اصلی اینجاست که نباید این مهم تنها در حیطه کمیت دنبال شود. هرچند به نظر می‌رسد وزارت علوم ترجیح می‌دهد به جای تقویت سامانه‌های گذشته به سمت راه‌اندازی سامانه‌های جدید حرکت کند.
نان نسبت به سامانه‌های قبل چه مزیتی دارد؟
اگر بخواهیم تنها به بررسی آخرین سامانه این وزارتخانه بپردازیم باید گفت یکی از کارویژه‌های سامانه نان آن است که بستری برای معرفی نیازهای موجود در جامعه باشد تا از این طریق پژوهشگران و دانشجویان بتوانند از دل همین اعلام نیازها، پروژه‌هایی را انتخاب کرده و درنهایت راهکار عملی و علمی برای پاسخ به نیاز اعلام شده ارائه کنند، اما واقعیت این است که بخش قابل‌توجهی از مردم چه فعالان بخش‌های صنعتی و چه غیرصنعتی، اصلا اطلاعی از وجود چنین سامانه‌هایی ندارند و از طرف دیگر زیرساخت‌های لازم برای دسترسی مخاطبان این سامانه در همه کشور نیز وجود ندارد و همین دو مولفه باعث می‌شود تا تحقق اهداف قابل‌توجه تعیین شده برای این سامانه حداقل در شرایط فعلی چندان واقعی به نظر نیاید. کمیل یزدانی، مدرس دانشگاه و رئیس سابق سازمان علمی، دانشجویی مهندسی برق کشور نیز در گفت‌وگو با «فرهیختگان» درباره آخرین اقدام این وزارتخانه در حوزه راه‌اندازی سامانه نان می‌گوید: «به این سامانه، نقد ماهیتی وارد است و اصلا اهداف تعیین شده برای آن، آرمانی تلقی می‌شود؛ چراکه این سامانه برای اجرایی شدن نیاز به یک‌سری زیرساخت‌ها دارد و نمی‌توان انتظار داشت این سامانه پاسخگوی نیازهای همه استان‌ها باشد. به عبارت دیگر یک فرد روستایی که با برخی نیازها روبه‌رو است، برای اینکه بتواند به این سامانه دسترسی پیدا کرده و در آن اعلام نیاز کند، در وهله اول باید برخی امکانات و آموزش‌ها به او ارائه شده باشد. مولفه دوم پاسخ به این سوال است که اصلا چنین سامانه‌ای چه وجه امتیازی برای مخاطب دارد که به جای خرید محصول موردنیازش، به سمت استفاده از سامانه نان حرکت کند؟ اینها سوالاتی است که باید به آن پاسخ داده شود. یکی دیگر از سوالاتی که عموما پاسخ به آن در چنین سامانه‌هایی ابتر باقی می‌ماند، چگونگی ارائه تسهیلاتی است که این سامانه در اختیار مخاطبانش می‌گذارد.» یزدانی هم با تایید این مساله می‌گوید: «مسئولان عنوان کرده‌اند که با این سامانه، پایان‌نامه‌ها به‌صورت یکپارچه مساله‌محور می‌شوند، درحالی‌که قطعا این هدف بسیار بزرگ است و صرف راه‌اندازی یک سامانه نمی‌تواند آن را اجرایی کند. از این رو بعید می‌دانم سامانه نان بتواند این مهم را محقق کند؛ چراکه اصلا ساختار لازم را برای اجرای آن در اختیار ندارد.» ضعف در اجرا برای رسیدن به اهداف سامانه‌های طراحی شده تا به امروز موضوع دیگری است که او گوشزد می‌کند و یادآور می‌شود: «برای اجراسازی سامانه‌ای فارغ از طراحی خوب آن، باید دید آیا قدرت اجراسازی سامانه هم خوب است یا خیر. برای مثال برای مساله‌محور کردن پایان‌نامه‌ها باید دید قرار است دانشجو چگونه پای کار بیاید. تسهیلاتی که ارائه می‌شود چه خواهد بود و سوالاتی از این دست که می‌طلبد حتما به آنها پاسخ داده شود.»
رانت پژوهشی اتفاقات عجیب و غریبی در ساتع رقم زد
یکی از انتقاداتی که یزدانی به راه‌اندازی سامانه نان مطرح می‌کند، عدم حمایت وزارت علوم از دیگر سامانه‌های مشابه به جای ایجاد سامانه جدید است. موضوعی که رئیس سابق سازمان علمی، دانشجویی مهندسی برق کشور درباره‌اش می‌گوید: «ما سامانه‌های دیگری داریم که اتفاقا بنابر تاکیدات رهبری و شرایط فعلی کشور و لزوم اصلاح رویه صنایع بزرگ کشور خصوصا حوزه خودرو و نفت نیاز به رفع چالش‌های این حوزه‌ها داریم. حتی نام‌گذاری سال با عنوان تولید، دانش‌بنیان و اشتغال‌آفرینی نشان از اهمیت این حوزه دارد و نیاز بود تا وزارت علوم تمرکز خود را بر حمایت و گسترش آنها بگذارد، سامانه‌هایی مانند سامانه ساتع که در حوزه برون‌سپاری نیازهای فناورانه ارگان‌های دولتی و شرکت‌های بزرگ کشوری فعالیت می‌کند، اما در همین سامانه هم به دلیل وجود رانت شاهد اتفاقات عجیب و غریبی در تخصیص پروژه‌ها هستیم.»
یزدانی در همین زمینه افزود: «سامانه دیگری هم به نام «ایران پایدار» وجود دارد که برای داخلی‌سازی نیازهای فناورانه صنایع مختلف راه‌اندازی شده و چند سالی است که درحال فعالیت است. سامانه دیگری نیز از سوی وزارت صمت راه‌اندازی شده بود که در همین زمینه فعالیت می‌کرد، قطعا در چنین شرایطی وزارت علوم می‌توانست به جای راه‌اندازی یک سامانه جدید و با هدف‌های رویایی، از بسترهای قبلی استفاده می‌کرد تا درنهایت از این طریق شاهد مساله‌محور شدن پایان‌نامه‌ها بودیم. البته سامانه‌های مربوط به عرصه پژوهش و فناوری تنها به وزارت علوم ختم نمی‌شود؛ چراکه در حوزه خودرو هم شاهد فعالیت‌هایی در این خصوص هستیم. به‌طوری‌که کمیته خودرویی را با ایران خودرو و سایپا برای برون‌سازی نیازهای فناورانه آنها راه‌اندازی کردیم که قرار است چالش‌های اصلی این حوزه مطرح شده و شرکت‌های دانش‌بنیان در حوزه‌هایی که می‌توانند، کارهای فناورانه را برعهده بگیرند.وزارت علوم به جای اینکه به دنبال حمایت از این حوزه‌ها باشد به دنبال یک چنین سامانه‌های رویایی می‌رود.»
هوشمندسازی فعالیت‌ها در عرصه فرهنگی به کجا رسید؟
از سامانه نان که بگذریم باید گفت سامانه‌های راه‌اندازی شده در وزارت علوم تنها به حوزه علم‌وفناوری محدود نمی‌شود و ورود این وزارتخانه به هوشمندسازی فعالیت‌ها در عرصه فرهنگی را باید یکی دیگر از اقدامات این وزارتخانه در حوزه ساماندهی به فعالیت‌ها در بستر مجازی دانست. به‌طوری‌که امروز در عرصه معاونت فرهنگی وزارت علوم حداقل سه سامانه وجود دارد که همگی طی دو سه سال گذشته راه‌اندازی شدند. یزدانی به خبرنگار «فرهیختگان» می‌گوید: «یکی از این سامانه‌ها، سامانه نشریات کشوری است. سامانه سجاد(سامانه ملی دانشجویان ایران) هم به‌عنوان دومین سامانه‌ای است که در این حوزه راه‌اندازی شده و توانست بخش قابل‌توجهی از هزینه‌های این وزارتخانه را کاهش دهد. البته وزارت علوم در بحث نشریات دانشجویی هم وارد عمل شده و با راه‌اندازی سامانه جامع نشریات دانشگاهی کارهای قابل‌قبولی را در این زمینه انجام می‌دهد.»
به گفته او، هر سال در حوزه انتخابات مدیران مسئول نشریات دانشجویی و دیگر مسائل مربوط به این حوزه تنش‌هایی ایجاد می‌شد که به فضای دانشگاه‌ها هم می‌رسید، اما امروز با راه‌اندازی سامانه‌های مختلف مربوط به این حوزه شاهد تغییر فضا هستیم و این مساله قابل‌قبولی است.
ورود هر تیم اجرایی به وزارت علوم طراحی سامانه‌های جدید به دنبال دارد
یکی دیگر از سامانه‌های حوزه فرهنگی وزارت علوم، سامانه ملی دانشجویان ایران است که پس از راه‌اندازی آن، چندان موردتوجه و استفاده قرار نگرفته است. این سامانه که پیش‌بینی امکانات مختلفی برای استفاده و بهره‌مندی تشکل‌ها و فعالان دانشجویی در آن صورت گرفته، اقبال چندانی نه در دل دانشجویان پیدا کرد و نه توسط مدیران مورد حمایت قرار گرفت. یزدانی می‌گوید: «وزارت علوم علی‌رغم تمام این ظرفیت‌ها و پتانسیل‌های بی‌نظیر این سامانه و هزینه‌های مادی و معنوی که درخصوص آن انجام شده است، هیچ‌توجهی به آن نکرده و از پتانسیل آن استفاده نمی‌کند. متاسفانه با ورود هر تیم اجرایی به وزارت علوم، شاهد آن هستیم که سامانه‌های جدیدی طراحی می‌شود که تنها برای آن هزینه صورت می‌گیرد و هیچ‌گونه خروجی قابل‌قبولی برای جامعه دانشگاهی ندارد.»
سامانه‌های وزارت علوم برای دانشگاهیان شهرستانی شناخته‌شده نیست
بابک قنبرزاده، عضو هیات‌علمی دانشگاه تبریز اما نگاه کاملا متفاوتی به سامانه‌های وزارت علوم دارد. او در گفت‌وگو با «فرهیختگان» با تاکید بر اینکه تا امروز در جریان راه‌اندازی سامانه‌هایی مانند نان و ساتع نبوده‌ام، می‌گوید: «متاسفانه یکی از مهم‌ترین مشکلات ما این است که سیاست‌هایی که در وزارت علوم تدوین می‌شود، حداقل به دانشگاه‌های شهرستانی به درستی اطلاع‌رسانی نمی‌شود، درحالی‌که می‌توان با استفاده از سیستم اتوماسیونی که وجود دارد، کل جامعه آکادمیک را در جریان بگذارند و گروه‌های مختلف به‌ویژه گروه‌هایی که با صنعت در ارتباط هستند را در جریان قرار دهند، اما این اتفاق نمی‌افتد. این مساله نشان می‌دهد که ما در بخش اطلاع‌رسانی مشکل داریم و طبیعتا این مساله باعث می‌شود تا فعالیت‌های وزارت علوم چندان نتواند به مرحله اجرا برسد.»
تنها با ایجاد سامانه نمی‌توان انتظار اتفاق خاصی داشت
هرچند براساس گفته‌های این استاد که جزء یک درصد اساتید برتر دنیا هم به‌شمار می‌رود، عدم ارتباط خبری مستمر بین وزارت علوم و دانشگاه‌های شهرستانی، مشکلاتی را برای آنها ایجاد کرده، اما از دید این عضو هیات‌علمی دانشگاه تبریز صرف راه‌اندازی سامانه نمی‌توان انتظار داشت اتفاق خاصی در حوزه برقراری ارتباط بین دانشگاه و صنعت رخ دهد. او می‌گوید: «امروز در تمام دانشگاه‌ها بخش ارتباط با صنعت وجود دارد و تاکید زیادی هم روی آن می‌شود، به‌طوری که وقتی صنعتی قراردادی را با دانشگاهی منعقد می‌کند، سازمان استاندارد نیز امتیازاتی را در اختیار آن صنعت می‌گذارد؛ اما مشکلات این حوزه بیشتر از آن است که صرف راه‌اندازی سامانه بتوان آن را حل کرد.»
به گفته او، فارغ‌التحصیلان وزارت بهداشت ارتباط نزدیکی با بیمارستان‌ها و کلینیک‌های زیرمجموعه این وزارتخانه دارند و این اتفاق باید در وزارت علوم هم رخ دهد، به‌طوری که از همان ابتدای ایجاد یک شرکت فعال در صنعت لازم است تا به نوعی با دانشگاه‌ها متصل شود، یعنی این اتصال از همان زمان زایش شرکت باید محقق شود. عضو هیات‌علمی دانشگاه تبریز معتقد است: «وقتی شرکتی ایجاد می‌شود و سرمایه‌گذاری‌های خاص خود را انجام می‌دهد، دیگر بر خود واجب نمی‌داند که علمش را توسعه داده و با دانشگاه ارتباط بگیرد. مساله دیگر اینکه بخش اعظم فعالان این عرصه، سرمایه‌دارانی هستند که وارد این حوزه شده و به همین دلیل اصلا اعتقادی به این مساله ندارند که بخواهند علم روز را از دانشگاه بگیرند. در چنین شرایطی لازم است یکی از شروط صدور مجوز برای راه‌اندازی کارخانه این باشد که این بخش صنعتی باید با بخش‌های مختلف دانشگاه‌ها همکاری نزدیک داشته باشد.» قنبرزاده می‌گوید: «امروز تمام بیمارستان‌ها با دانشگاه‌های علوم پزشکی ارتباط نزدیک دارند و اصلا نمی‌گویند که انترن یک دانشگاه را نمی‌پذیرند، همین اتفاق نیز باید در وزارت علوم اجرایی شود. یعنی وزارت صمت و علوم باید مکمل یکدیگر عمل کنند، تا جایی که وزارت صمت شرط اصلی صدور مجوزهای خود را همکاری با دانشگاه‌ها بگذارد. البته معتقدم شروع این کار نیز باید از وزارت صمت زده شود.» او صحبت‌هایش را این‌طور به پایان می‌رساند: «باید به جایی برسیم که تولیدگران و صنعتگران ما کسانی باشند که از دل دانشگاه‌ها بیرون آمده باشند، هر چند امروز نیز اقداماتی در این زمینه صورت‌گرفته و راه‌اندازی شرکت‌های دانش‌بنیان موید همین مساله است.»
سرپرست دفتر سیاستگذاری، برنامه‌ریزی و توسعه فناوری وزارت علوم:
سامانه نان در آینده یکپارچه‌سازی خواهد شد
بهنام طالبی، سرپرست دفتر سیاستگذاری، برنامه‌ریزی و توسعه فناوری وزارت علوم درباره هم‌پوشانی بین سامانه نان و دیگر سامانه‌های وزارت علوم به «فرهیختگان» گفته است: «این سامانه‌ها درحال یکپارچه‌سازی کامل هستند. اگر سامانه‌ای در وزارت علوم داشته باشیم که داده در آن منتج باشد، حتما در سامانه نان به‌صورت سیستماتیک خواهد آمد و سایر سامانه‌ها به‌صورت خودکار مأموریت خود را انجام خواهند داد و چون همگی یکجا هستند و اطلاعات از یکجا می‌آید دیگر موازی‌کاری اتفاق نمی‌افتد. عملا دو ویترین برای این کار اتفاق می‌افتد.»
