توحید ورستان، دانشجوی دکتری اقتصاد انرژی: با آغاز حمله روسیه به اوکراین، بخش‌های مختلف اقتصادی به‌ویژه انرژی و موادغذایی تحت‌تاثیر قرار گرفت. درمقابل واکنش ایالات‌متحده و همپیمانش باعث تشدید شرایط و اوج‌گیری قیمت نفت و گاز به سطح بی‌سابقه شد. درواقع، از زمان شروع درگیری نظامی در اوکراین، بسته‌های تحریمی متعددی علیه روسیه اعمال شده است که عمدتا موسسات مالی و شرکت‌های دولتی را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد که این امر منجر به همگرایی کشورهای غربی و امتناع دسته‌جمعی از معاملات مرتبط با روسیه و واردات گاز طبیعی، نفت و زغال‌سنگ آن شد.
البته برخی کشورهای اتحادیه اروپا مانند مجارستان و اسلواکی بر سر درخواست‌ها برای تحریم فوری واردات نفت روسیه و پیوستن به تحریم‌های مالی بین‌المللی اختلاف دارند. همچنین، آلمان به‌عنوان بزرگ‌ترین اقتصاد اتحادیه، برای ممنوع‌کردن واردات نفت و گاز روسیه مردد است اما تحت‌فشار شدید ایالات‌متحده، پروژه نورداستریم۲ روسیه را به‌حالت تعلیق درآورد و 3/2 میلیارد دلار برای خرید پایانه‌های شناور واردات گاز طبیعی مایع به‌منظور دورشدن از وابستگی به گاز روسیه اختصاص داد. در این میان، کشورهای بالتیک و لهستان موضع سخت‌تری اتخاذ کردند، به جبهه ضدروسیه پیوستند و اعلام کردند واردات گاز و زغال‌سنگ روسیه را به‌طور کامل متوقف کرده‌اند.
علاوه بر اروپا، کشورهای حوزه خلیج‌فارس، چین و هند سعی دارند روسیه را از خود دور نکنند. مثلا امارات‌متحده‌عربی و عربستان، به‌عنوان متحدان سنتی واشنگتن، درخواست‌های واشنگتن را نادیده گرفتند و از محکومیت این حمله خودداری کردند.
در آسیای میانه و همسایگی روسیه؛ ترکمنستان، قرقیزستان و تاجیکستان ترجیح می‌دهند درمورد جنگ در اوکراین واکنشی نشان ندهند. همچنین قزاقستان در تلاش است تا تعادلی بین کی‌یف و مسکو برقرار کند و به‌تدریج اقداماتی را برای فاصله گرفتن اقتصادی از روسیه انجام دهد.
در سوی دیگر، کشورهای قفقاز جنوبی نیز از انتقاد صریح از جنگ در اوکراین خودداری کرده‌اند. درحالی‌که گرجستان و ارمنستان اعلام کردند برنامه‌ای برای پیوستن به تحریم‌های انرژی و اقتصادی ندارند، آذربایجان ثروتمند از منابع انرژی مذاکرات متعددی با اتحادیه اروپا به‌عنوان تامین‌کننده انرژی جایگزین برای افزایش احتمالی صادرات انجام داد.
بدیهی است تحریم‌های کنونی علیه روسیه ضربه سختی به اقتصاد روسیه درحال رکود وارد می‌کند و منجر به کاهش تدریجی انحصار انرژی در اروپا خواهد شد. در سطح سیاسی، کشورهای بیشتری احتمالا با ممنوع‌کردن کالاهای روسیه و سوخت‌های فسیلی به گروه علیه روسیه ملحق خواهند شد و به‌طور پیوسته به سمت انرژی سبز و منابع تجدیدپذیر روی می‌آورند. با توجه به حمله به اوکراین، کشورهای عضو اتحادیه اروپا درحال حاضر به‌دنبال تسریع انتقال به انرژی‌های تجدیدپذیر هستند تا نیازهای برق و انرژی خود را به‌طور کامل برآورده کنند.
چرا واکنش هند مهم است؟
اما مهم‌تر از همه، تنها چند هفته قبل از آغاز جنگ در اوکراین، روسیه و چین توافقنامه جدیدی به ارزش ۸۰میلیارد دلار برای تامین گاز روسیه از طریق مسیر خاور دور به چین برای ۲۵ سال آینده امضا کردند تا حجم گاز صادراتی روسیه به چین را به ۱۰ میلیارد مترمکعب در سال افزایش دهند. با وجود انتقاد شدید غرب، پکن رسما اعلام کرد که به تحریم‌های بین‌المللی علیه روسیه نمی‌پیوندد و هند نیز به‌طور رسمی از پیوستن به تحریم‌های ضدروسیه خودداری کرد و واردات نفت روسیه را با تخفیف‌های عمیق افزایش داده که انتقاد واشنگتن را برانگیخته است.
براساس گزارش‌ها، دهلی تاکنون بیش از سه‌میلیون بشکه نفت خام وارد کرده و اکنون به زغال‌سنگ روسیه نگاه می‌کند، به‌طوری‌که واردات زغال‌سنگ هند از روسیه در ماه مارس به بالاترین حد خود در بیش از دوسال گذشته رسید.
علی‌رغم مخالفت ایالات‌متحده آمریکا با خرید محموله‌های نفتی روسیه از سوی هند، دهلی با بهره‌گیری از کاهش تعداد خریداران ناشی از تحریم‌های غرب به تلاش‌های خود برای به دست آوردن بیشتر نفت با تخفیف ادامه می‌دهد. به‌طوری‌که اخیرا خبرگزاری بلومبرگ آمریکا فاش کرد که حتی هند از مسکو درخواست کاهش قیمت نفت و تخفیف بیشتر کرده است. براین اساس، دهلی درخواست محموله‌های نفت روسیه را با قیمت‌های زیر ۷۰ دلار در هر بشکه کرده بود، زمانی که قیمت نفت برنت ۱۰۸ دلار در هر بشکه بود.
در هفته‌های اخیر، پالایشگاه‌های دولتی هند، بیش از ۴۰ میلیون بشکه نفت روسیه را خریداری کرده‌اند که تقریبا ۲۰ درصد بیشتر از خرید نفت روسیه در کل سال ۲۰۲۱ است. هند بیش از ۸۵ درصد نفت مورد‌نیاز خود را از خارج تامین می‌کند و درحال حاضر به شدت به نفت روسیه وابسته شده است. تمایل هند به روسیه برای تامین نفت‌خام مورد‌نیاز خود با نگرانی مسکو از فشار کاهش تقاضای اروپا بر صنعت نفت این کشور همزمان است.
مسکو هم به‌دنبال یافتن راه‌هایی برای حفظ جریان عرضه نفت خود به هند، چه از غرب و از طریق دریای بالتیک و چه از طریق مسیرهای مستقیم از خاور دور روسیه است. از همین روی، مسکو و دهلی درحال بررسی امکان تغییر مسیر بخشی از نفت‌خام از طریق ولادی وستوک در خاور دور هستند و اگرچه حمل دریایی به هند سریع‌تر خواهد بود، اما احتمالا هزینه‌ها و موانع لجستیکی قابل‌توجهی در حمل‌ونقل نفت وجود خواهد داشت.
نیجریه قربانی می‌شود
در این میان، حرکت روسیه به بازارهای بزرگ شرق مانند هند تهدیدی برای فروشندگان سنتی دیگر مانند ایران و نیجریه است. هرچند صادرات ایران به هند به‌دلیل تحریم‌ها عملا صفر شد اما فروش نیجریه ادامه داشت. اما به نظر می‌رسد بحران‌هایی که بخش نفت نیجریه را تحت‌تاثیر قرار داده است پایان نخواهد یافت، چون جنگ روسیه علیه اوکراین تهدید جدیدی برای صادرات نفت‌خام سیاه ابوجا به شمار می‌‌‌رود و چین و هند به‌عنوان بزرگ‌ترین خریداران نفت نیجریه به‌دنبال نفت ارزان روسیه هستند. براساس داده‌های تجارت بین‌المللی سازمان ملل‌متحد، صادرات نفت‌خام نیجریه به هند در سال ۲۰۲۰ به 4/56 میلیارد دلار و به چین 1/02 میلیارد دلار بود.
براساس داده‌های سازمان تنظیم مقررات نفت این کشور، ذخایر نفت نیجریه تا پایان ژانویه ۲۰۲۲ با 0/136 میلیارد بشکه افزایش به 37/046 میلیارد بشکه رسید. همچنین ذخایر گاز این کشور تا پایان ژانویه ۲۰۲۲ با 2/09 تریلیون فوت مکعب افزایش به 208/62 تریلیون فوت مکعب رسید که نسبت به 206/53 تریلیون فوت مکعب در ژانویه ۲۰۲۱ افزایش 1/01 درصدی را داشت.
نیجریه درحال توسعه طرحی برای افزایش تولید نفت و نفت‌خام خود است. همچنین این کشور قصد دارد تولید گاز طبیعی خود را در کمتر از ۱۰ سال آینده به ۲۲۰ تریلیون فوت مکعب و پس از آن به ۲۵۰ تریلیون فوت مکعب برساند. نیجریه یکی از ۶ کشور بزرگ جهان از نظر ذخایر گاز است و حدود ۴۰ درصد از تولید خود را صادر می‌کند.
اما بخش نفت نیجریه با چالش‌های زیادی مواجه است که منجر به کاهش تولید نفت‌خام این کشور و ناتوانی آن در تامین سهمیه ماهانه خود طبق توافق اوپک‌پلاس شده که مهم‌ترین آنها سرقت میادین نفتی و خروج شرکت‌های بین‌المللی از این کشور است.