عاطفه جعفری، خبرنگارگروه فرهنگ: نمایشگاه کتاب امروز بعد از دو سال که از شروع کرونا گذشته است، آغاز می‌شود، برخی ناشران به دلیل حمایت از کتابفروشی‌ها در این نمایشگاه شرکت نمی‌کنند، چون معتقدند کتابفروشی‌های محلی ضربه می‌خورند و نباید با حضور در نمایشگاه، باعث از بین رفتن کتابفروشی‌ها شوند. البته ماجرای حمایت ناشران از کتابفروشی‌ها با حضور نیافتن در نمایشگاه کتاب تهران تنها به امسال اختصاص ندارد بلکه به‌طور مشخص از سال 97 شکل گرفت و به وجهه فروشگاهی بودن نمایشگاه کتاب مرتبط است. به‌باور این منتقدان، نمایشگاه کتاب تهران به‌عنوان بزرگ‌ترین رویداد فرهنگی کشور تبدیل به فروشگاهی بزرگ برای ناشران و مخاطبان‌شان شده است و رفته‌رفته کارکردهای نمایشگاهی خود را در طول این سال‌ها از دست داده است. در این میان کتابفروشان هرچه از پایتخت دورتر، ضرر و زیان‌های بیشتری را متحمل شده‌اند که آنها را تا مرز تعطیلی و تغییر کاربری برده است. در دو دهه اخیر توزیع، یکی از نگرانی‌های دلسوزان صنعت نشر بوده است. دستیابی به ساختار نظام‌مند و قدرتمند توزیع کتاب در ایران همواره به‌عنوان دغدغه‌ای مهم مطرح بوده است، در این میان کتابفروشان به‌عنوان حلقه بیرونی سیستم توزیع به‌دلایل اقتصادی و کاهش سرانه مطالعه در ایران همواره از مشاغل پرخطر و نیازمند حمایت به‌شمار می‌آمدند که گاهی از سوی نهادهای دولتی مورد حمایت قرار گرفته‌اند.
از چند روز پیش یکی از سایت‌هایی که برای نمایشگاه کتاب آنلاین بسیار تبلیغ کرده است، دیجیکالا بوده است. البته قبلا هم این سایت فروش اینترنتی این کار را انجام داده بود و به گفته خودشان خیلی هم از آن استقبال نشده است، اما جالب‌تر از همه اینها تبلیغی است که دیجیکالا برای این نمایشگاه در سایتش منتشر کرده و نوشته است: «این هشتمین نمایشگاه کتاب آنلاین دیجی‌کالاست. امسال قراره با عرضه بیش از ۱۰۰ هزار عنوان کتاب در دسته‌های مختلف کنار شما باشیم. از شعر تا جغرافیا، از تاریخ تا فلسفه، از روانشناسی تا کتاب کودک... . این نمایشگاه یک نمایشگاه معمولی نیست! کتابفروشی‌های کوچک و بزرگ از همه ایران در این نمایشگاه غرفه دارن، ناشران معتبر همراهی‌مون می‌کنند و شما می‌تونید تا ۸۰ درصد تخفیف روی سبد خریدتون رو تجربه کنین. از همه مهم‌تر با شرکت در این نمایشگاه، در قرعه‌کشی ۳ دستگاه iPad Pro 2021 شرکت می‌کنید.»
بارها در مورد تخفیف‌های کتاب نوشته‌ایم که این تخفیف‌ها اگر در یک برنامه‌ریزی و مقیاس درست نباشد، نمی‌تواند برای ناشری که این همه برای تولید کتاب زحمت کشیده سودی داشته باشد، حتی برای آن کتابفروشی هم سودی ندارد.
مصطفی قاجار، مدیر انتشارات شمعدونی در گفت‌وگویی درباره تخفیف‌های نامتعارف سایت‌ها و مساله قاچاق کتاب می‌گوید: «مخاطب حوزه کتاب یک مخاطب محتاط است؛ اگر مصرف کالای فرهنگی ازجمله کتاب را با حوزه‌های دیگر به‌طور مثال پوشاک و غذا مقایسه کنید به این نتیجه می‌رسید که مصرف‌کننده در این حوزه با وسواس و حساسیت بیشتری کتاب می‌خرد و به همان راحتی که مثلا پیتزا می‌خرد یا از تی‌شرتی خوشش می‌آید و سفارش دهد، نیست. درنتیجه استراتژی قلاب تخفیف و حمایت‌های دولتی با برگزاری نمایشگاه‌های بین‌المللی و استانی کتاب طی سال‌های گذشته به اجرا درآمد. این تخفیف‌ها در نمایشگاه‌های کتاب حدود ۱۰ تا ۲۵ درصد بود و علاقه‌مندان کتاب عادت داشتند فهرستی از کتاب‌های موردنظر خود را تهیه و در نمایشگاه‌های استانی و نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران از این امکان ۲۰ درصدی استفاده می‌کردند و کتاب می‌خریدند.
حالا ما بحث جدیدی داریم، این بحث از کف خیابان شروع شد و آن تخفیف‌های بالای ۵۰ درصد است. برخی از این کتاب‌ها قاچاق است. یعنی یک کتاب پرفروش را عینا و با کپی از همان نشر به صورت قاچاق چاپ می‌کنند و با تخفیف بالای ۵۰ درصد در کنار خیابان به فروش می‌رسانند. اما شیوه تازه‌تری نیز برای فروش کتاب ملاحظه می‌شود که کاملا قانونی است. در این شیوه ناشر به سراغ کتاب‌های پرفروش بازار می‌رود، آنها را گلچین می‌کند و سپس با تغییرات اندکی نسبت به ترجمه ناشر اصلی با تخفیف ۵۰ تا ۸۰ درصدی به بازار کتاب می‌فرستد. محل عرضه این کتاب‌ها، مترو، دستفروش‌ها و سایت‌های اینترنتی فروش کالا و شبکه‌های اجتماعی است. این کتاب‌ها به علت تخفیف قیمتی بسیار زیاد برای مصرف‌کننده جذاب است و با تعطیلی کتابفروشی‌ها و عادت کردن مردم به خرید از سایت‌های اینترنتی بسیار بیشتر از گذشته شده است.
این اقدام یک نوع دامپینگ است که ناشران فعال را دچار ضرر بسیاری می‌کند. متاسفانه این کار کاملا قانونی و دارای مجوز است و متولیان فرهنگی ازجمله وزارت ارشاد، نمایندگان مجلس و نهادهای بازرسی به آن بی‌تفاوت هستند. در گذشته‌ای نه‌چندان دور مخاطبان با ۲۰ درصد تخفیف در نمایشگاه مواجه بودند، حالا با ناشرانی مواجه هستند که ۵۰ تا ۸۰ درصد تخفیف می‌دهند. مخاطب محتاطی که بخواهد کتاب‌هایی ازجمله «صد سال تنهایی»، «دختری که رهایش کردی»، «ملت عشق»، «من پیش از تو»، «خودت باش دختر» و دیگر کتاب‌های معروف را از کتابفروشی بخرد با قیمت بالا مواجه می‌شود، حالا می‌تواند همین کتاب‌ها را از کف خیابان یا سایت‌های اینترنتی معتبر مانند دیجیکالا، با نصف قیمت یا یک‌سوم قیمت بخرد.»
اینکه چرا باید این همه تخفیف به مخاطب داده شود، جای سوال زیادی دارد. کدام کتابفروشی و کدام ناشر حاضر است کتابش را با این همه تخفیف به دست مخاطب برساند. مگر یک کتاب چقدر سود دارد که برایش حدود 80 ئرصد تخفیف درنظر گرفته می‌شود؟ جواب همه سوال‌ها به همین ختم می‌شود که وقتی کتاب برای ناشر اصلی نباشد و به معنای دیگر کپی شده باشد، برای آن ناشر فرقی نمی‌کند که کتاب را چقدر بفروشد؟ پس درنتیجه از تخفیف‌های کم تا 80 درصد تخفیف برایش فرقی ندارد و فقط خودش را ملزم می‌داند بگردد کتاب‌های پرفروش ناشران دیگر را انتخاب کند و بعد از چاپ با هر تخفیفی بفروشد.
سجاد رسولی، مدیرگروه فرهنگ و کتاب دیجی کالا است. او درمورد این موضوع و فروش کتاب‌های نامطلوب در دیجیکالا می‌گوید: «اصل اولیه و مهم در جریان حضور کتابفروشی‌ها در دیجیکالا موازین قانونی است، زمانی که یک کتاب براساس مجوزهای قانونی منتشر شده، ما در دیجیکالا براساس علایق و سلیقه شخصی از فروش آن جلوگیری نمی‌کنیم. حتی در مواردی که کتاب‌هایی بدون مجوز یا درصورت ابطال مجوز در کتابفروشی‌ها به فروش می‌رسند، به دلیل آنلاین بودن سیستم فروش دیجیکالا از لیست فروش دیجیکالا حذف خواهند شد. درنهایت اصل بر موازین قانونی و مجوزهای قانونی است و نه سلیقه و انتخاب شخصی. اگر قانون عنوان کند که برخی ناشران فعالیت‌شان به هر دلیلی غیرقانونی است، دیجیکالا هم از همکاری با آنها صرف‌نظر خواهد کرد، اما ملاک سلیقه یا تعاریف شخصی نیست.»
اینکه ملاک حضور یک کتاب سلیقه شخصی نیست بحث درستی است، اما سال‌هاست که در مورد این موضوع در حوزه نشر صحبت می‌شود. این ناشرانی که کتابسازی انجام می‌دهند بیشترین سود را می‌برند و به ناشر اصلی بسیار ضربه می‌زنند، حالا سایت‌های فروش اینترنتی کتاب و سایت‌هایی مثل دیجیکالا هم به آنها رسمیت می‌دهند و با فروش این مدل کتاب‌ها، آنها را فربه‌تر می‌کنند.
رسولی معتقد است فروش کتاب در دیجیکالا به‌هیچ‌وجه برای آنها سود ندارد و می‌گوید: «به‌طور طبیعی هر کسب‌وکاری سودآور نیست و فروش برخی کالا‌ها در قالب فروشگاه مجازی به‌حدی است که زیان سایر بخش‌ها را جبران می‌کند. باتوجه به هزینه‌های لجستیکی دیجیکالا، در عمل سوبسید‌های قابل‌توجهی در هزینه‌های ارسال و پردازش به مشتری‌های کتاب پرداخت می‌کنیم. باتوجه به اینکه میانگین قیمت فروش کتاب بسیار اندک و زیر 30 هزار تومان است و گاهی هزینه پردازش، کمیسیون و ارسال کتاب از اصل کتاب هم بیشتر است. به‌طور قطع دیجیکالا طمع مالی و سودآوری از فروش کتاب ندارد.» در جواب این موضوع باید گفت، سایت‌های اینترنتی به دنبال فروش و سود هستند و اینکه چرا وقتی یک چیزی سودی ندارد باید در این سایت‌ها به فروش برسد جای تعجب و سوال دارد!