معین رضیئی، علی مزروعی، گروه سیاست: این خبر که «خانواده رئیس قوه مقننه کشور با ظاهری مذهبی در میانه ماه مبارک رمضان درحال واردات سیسمونی نوزاد به کشور در فرودگاه استنبول دیده شده‌اند» همه عناصر خبری که لازمه ایجاد موجی از عصبانیت روی افکارعمومی است را در عالی‌ترین سطح دارد. این خبر تک‌خطی و پر از گزاره‌های ناامید‌کننده خلاصه چند توئیتی است که یک فعال رسانه‌ای آن را به پیوست تصویری از همسر و دختر محمدباقر قالیباف و تصویر دیگری از داماد وی در صفحه توئیتر خود منتشر کرد. اگر بخواهیم برای این اقدام خانواده محمدباقر قالیباف با توجه به آسیبی که انتشار آن روی افکار عمومی برجای گذاشته است عنوانی انتخاب کنیم گزینه‌ای بهتر از «خطای نابخشودنی» یعنی همان تعبیری که الیاس قالیباف به کار برد نمی‌یابیم.
در انتقاد به اقدام خانواده قالیباف این نکته باید مورد توجه قرار گیرد که سفر به ترکیه ذاتا اقدام قبیحی نیست و آنچه مورد نقد افکار عمومی قرار گرفته است نیز ذات چنین سفری نیست. اما سفر تفریحی خانواده یکی از مقامات عالی‌رتبه کشور به ترکیه که در شرایط اقتصادی فعلی غالب جمعیت کشور توان مالی آن را ندارند تصویری از بی‌عدالتی و بی‌توجهی مسئولان را در اذهان عمومی منتشر کرده و زمینه انتقاد را فراهم آورده است. حال اگر تضادهای رفتاری نیز به این زمینه مهیا برای انتقاد افزوده شود افکار عمومی با ضریب بیشتری به آن واکنش نشان می‌دهد.
قالیباف در تبلیغات انتخاباتی خود در ایام انتخابات ریاست‌جمهوری سال 96 با طرح دوقطبی‌های عدالت‌خواهانه سعی داشت چهره‌ای مردمی و ضداشرافی را از خود نشان دهد. کلیدواژه 4 درصدی‌ها نیز با همین هدف برای حمله به روحانی توسط قالیباف به کار گرفته شد.
تلاش برای تداعی تصویر یک سیاستمدار مردمی در ایام تصدی ریاست مجلس نیز توسط قالیباف ادامه یافت. حضور قالیباف بین مردم مناطق محروم و ارتباط با آنها نمونه‌ای از همین تلاش است. حال تصویری که قالیباف سال‌ها سعی داشته به‌عنوان چهره‌ای ضداشرافی از خود بروز دهد با انتشار خبر سفر رمضانی خانوادهاش به ترکیه به چالش کشیده شده است.
رفتارهایی با ظاهر اشرافی اگرچه پیش از این نیز در برخی چهره‌های سیاسی امری باسابقه بوده اما آنچه که باعث شده در مصداق خانواده قالیباف افکار عمومی واکنش‌های تندتری نشان دهد تضاد این رفتارها با مشی سیاسی و شعارهای عدالت‌طلبانه‌ای است که تاکنون رئیس مجلس آن را نمایندگی می‌کرده است.
فرار از پاسخگویی
رئیس مجلس که تاکنون درمورد بی‌سرانجام ماندن طرح شفافیت در مجلس و آشفتگی تصمیم‌گیری درمورد صیانت مشی سکوت و فرار از پاسخگویی را در پیش گرفته است، حواشی حول سفر خانوادهاش به ترکیه را نیز مطابق همین مشی بی‌پاسخ گذاشته است. در این خلأ پاسخگویی الیاس قالیباف، فرزند رئیس قوه مقننه نقش مدافع پدر را برعهده گرفته و در پستی اینستاگرامی ضمن تکذیب خرید سیسمونی با عذرخواهی از جانب خود ماجرا را فیصله داده است.
الیاس قالیباف در این پست اینستاگرامی نوشته است: «خواهرم و همسرش کاری انجام دادند که حتما غلط است. این سفر آن هم در این شرایط اقتصادی مردم یقینا اشتباه است. آنها برای خرید سیسمونی نرفته بودند و ناراستی‌ها و بزرگ‌نمایی‌هایی در متن‌های منتشر شده وجود دارد اما به هر صورت انجام این سفر خطایی نابخشودنی است؛ چراکه باعث می‌شود همه تهمت‌هایی که در گذشته به پدرم و خود آنها زده شده است را صحیح جلوه دهد. آنچه این خطا را نابخشودنی‌تر می‌کند آن است که به امید و اعتماد مردم ضربه می‌زند و زبان ضدانقلاب و بدخواهان را دراز می‌کند. این رفتار حتما مخالف نظر و مشی و مرام پدرم است. آنان که می‌خواهند خطای فرزند را به پای پدر بنویسند، بدانند که این کار از قبل مورد مخالفت ایشان قرار گرفته بود ولی متاسفانه نادیده گرفته شد. بنده به سهم خودم از همه مردم عذرخواهی می‌کنم و آنها هم حتما باید عذرخواهی نمایند. ان‌شاءالله خدا در این شب‌های قدر همه قصور‌ها و خطاهای ما را ببخشد.»
این دفاعیه اما از چند جهت قابل انتقاد است. الیاس قالیباف بدون اشاره به حضور مادرش صرفا خواهرش و همسر وی را مورد شماتت قرار داده و با گفتن این جمله که این کار از قبل مورد مخالفت پدرش بوده است از هرگونه توضیح و انتقادی درمورد حضور مادرش در این سفر اجتناب کرده تا مخالفت پدرش با این سفر مورد تردید قرار نگیرد. پسر قالیباف در این پست اینستاگرامی درحالی نوشتن خطای فرزند به پای پدر را مورد انتقاد قرار می‌دهد که خود قالیباف در انخابات ریاست‌جمهوری سال 96 خطای بزرگ دختر وزیر آموزش‌وپرورش را به درستی به پای تمام دولت روحانی می‌نویسد و می‌گوید: «وزیر آموزش‌وپرورش(دولت روحانی) می‌رود لباس بچه از ایتالیا می‌آورد. مردم، شما فکر می‌کنید اقتصاد ما درست می‌شود.»
الیاس قالیباف در پست اینستاگرامی خود از این جهت سفر خواهرش به ترکیه را تقبیح کرده و او را ملزم به عذرخواهی دانسته است که «انتشار چنین خبری در شرایط فعلی باعث صحیح جلوه دادن همه تهمت‌هایی که در گذشته به پدرش و خود آنها زده شده است، می‌شود.»
این اما تنها بعدی نیست که انتقادهای افکار عمومی را نسبت به سفر خانواده رئیس مجلس به ترکیه برانگیخته است. آنچه پسر قالیباف به آن اشاره‌ای نکرده، این است که انتقادهای افکار عمومی بیشتر از آنکه تایید اتهامات به رئیس مجلس را دنبال کند، رویکرد دوگانه و شعاری او را مورد حمله قرار داده است. مهم‌ترین انتقادی که به پست اینستاگرامی الیاس قالیباف وجود دارد این است که پسر قالیباف با این موضع‌گیری بار عذرخواهی را از روی دوش پدرش برداشته و زمینه را برای سکوت غیرمسئولانه رئیس مجلس فراهم آورده است.
انتقادات صورت‌گرفته توسط افکار عمومی به قالیباف تنها یک بعد از ماجرای حواشی سفر خانواده رئیس مجلس به ترکیه است که در روزهای گذشته بیشتر به آن پرداخته شده است. در ادامه این گزارش به ابعاد دیگر این قضیه نیز قصد داریم ورود داشته باشیم تا به تصویر دقیق‌تری نسبت به تاثیرات این سفر حاشیه‌ساز بر افکار عمومی برسیم.
ابهامات انتشار یک خبر
با اندکی کاسته‌شدن از هیاهوهای رسانه‌ای اولیه پیرامون سفر خانواده قالیباف به ترکیه، اکنون شاید فرصت مناسبی باشد تا درمورد برخی از ابعاد دیگر این سفر صحبت کرد. در این رابطه مهم‌ترین نکته‌ای که چند روزی است در ذهن افکارعمومی ابهام ایجاد کرده، مربوط به نحوه انتشار خبر سفر خانواده قالیباف به ترکیه می‌شود.
بیایید همین‌جا ماجرا را یک‌بار از ابتدا مرور کنیم: روز چهارشنبه هفته قبل یکی از چهره‌های مشهور عداالتخواه در صفحه توئیتری خود برای بار اول خبر سفر خانواده قالیباف به ترکیه را افشا می‌کند. وی در رشته توئیت‌هایی مدعی می‌شود براساس تصاویری که مسافران پرواز استانبول-تهران فرستاده‌اند خانواده رئیس مجلس به‌دلیل حجم بالای باری که همراه خود داشتند با متصدی کانتینر فرودگاه به مشکل برمی‌خورند. در بخش دیگری از توئیت نوشته شده است حجم بالای بار همراه خانواده قالیباف، کالسکه و کیف نوزاد و تخت تاشوی کودک و امثالهم بوده است و همسر رئیس مجلس به‌همراه دختر و دامادش برای خرید سیسمونی به ترکیه رفته بودند.
این فعال مجازی در ادامه توئیت خود می‌نویسد: «برای مطمئن شدن با بچه‌های فرودگاه امام و هواپیمایی معراج ارتباط گرفتم و اطلاعات پرواز را درآوردم. اسم این سه نفر در لیست پرواز شماره۴۸۰۴ ساعت۱۳:۴۵ امروز معراج از فرودگاه استانبول به فرودگاه امام است: زهرا مشیر، مریم قالیباف و امیررضا بحیرایی (داماد).
از دل همین چند خط روایت ساده و توئیتری می‌شود حداقل سه سوال جدی از ابهامات نحوه انتشار خبر سفر خانواده قالیباف به ترکیه را استخراج کرد:
نخست: با توجه به اینکه همسر، دختر و داماد قالیباف چهره‌های شناخته‌شده‌ای برای مردم نیستند، چگونه این سه نفر توسط مسافران عادی پرواز استانبول به تهران شناسایی می‌شوند؟
دوم: به‌فرض شناسایی خانواده قالیباف توسط مردم عادی، چرا باید تصاویر آنها در فرودگاه برای یکی از فعالان عدالتخواه در فضای مجازی ارسال شود تا وی برای نخستین‌بار خبر سفر خانواده رئیس مجلس به ترکیه را منتشر کند؟
سوم: حفظ محرمانگی اطلاعات مسافران از نخستین اصول حرفهای است که شرکت‌های پروازی باید ملزم به رعایت آن باشند، با وجود این، چگونه هواپیمایی معراج به‌راحتی اطلاعات مسافران پرواز شماره۴۸۰۴ خود را دراختیار این فعال مجازی قرار داده است؟ و... .
سوالات فوق اگرچه دربرابر قبح عمل خانواده قالیباف کم‌اهمیت‌تر است اما پاسخ به آنها می‌تواند ابعاد دیگری از ماجرای خبر سفر پرحاشیه رئیس خانواده مجلس به ترکیه را آشکار کند.
قالیباف؛ نمادی از اصولگرایی
بعد از انتشار خبر سفر همسر، دختر و داماد رئیس‌مجلس به ترکیه بلافاصله همان‌طور که اشاره کردیم، فرزند ارشد قالیباف در اینستاگرام خود با انتشار متنی بابت سفر خواهر خود به ترکیه از مردم عذرخواهی کرد و اظهار داشت پدرش از ابتدا با این سفر مخالفت کرده است اما حرفهای وی نادیده گرفته شد. فرزند قالیباف در اینستاگرام اقدام خواهر خود را خطای نابخشودنی خواند و از مردم خواست گناه فرزند را به پای پدر ننویسند اما با وجود این مرور بازخوردهای منفی‌ای که توسط مردم به قالیباف در فضای مجازی وارد شده است به‌خوبی نشان می‌دهد، انتشار این خبر چه آسیبی بر سرمایه اجتماعی رئیس مجلس و اعتماد عمومی مردم نسبت به مسئولان وارد کرده است و مردم نه‌تنها گناه فرزند را به پای پدر نوشته‌اند بلکه وی را یکی از مقصران اصلی این اتفاق نیز دانسته‌اند.
در فرامتن آسیبی که به وجهه اجتماعی رئیس‌مجلس درمیان افکار عمومی خورده است باید توجه داشت، برخلاف دهه‌های پیشین گستردگی این آسیب فقط معطوف به شخص وی نمی‌شود و اثر منفی آن گریبانگیر سایر هم‌جناحی‌های اصولگرای قالیباف در مجلس و دولت نیز خواهد شد، زیرا مردم در شرایط کنونی تمایزی اساسی میان قالیباف و سایر اصولگرایان حتی آنهایی که منتقد وی هستند مانند اعضای جبهه پایداری یا برخی از نزدیکان سعید جلیلی قائل نیستند و قالیباف را نمادی کامل از سایر مسئولان می‌دانند.
برای اینکه چرا این ذهنیت در افکار عمومی شکل گرفته است می‌توان دلایل متعددی برشمرد که در این گزارش فقط به بخشی از مهم‌ترین آنها اشاره خواهیم کرد.
در شرایط کنونی بیش از هر زمان دیگری افکارعمومی احساس می‌کند قوای سه‌گانه در هماهنگی کامل در ساحت گفتمان و عمل به سر می‌برند.
در ایجاد این حس نقش محمدباقر قالیباف رئیس‌مجلس به دلیل ارتباطاتی که با سایر اصولگرایان ازجمله سیدابراهیم رئیسی دارد پررنگ‌تر از سایر چهره‌هاست. اتحاد سیاسی قالیباف با رئیسی نه از مجلس یازدهم که از چهار سال قبل آغاز شد. سال 96 در دور دوازدهم انتخابات ریاست‌جمهوری هردو نفر کاندیدا شده بودند تا با حمایت سایر اصولگرایان از تداوم ریاست‌جمهوری حسن روحانی جلوگیری کنند. قالیباف برای رسیدن به این هدف با وجود اینکه برخی نظرسنجی‌ها نشان می‌داد آرای وی بیشتر از رئیسی است حاضر شد چند روز قبل از برگزاری انتخابات به‌نفع وی از رقابت کنار برود. اما با وجود این کناره‌گیری اصولگرایان در آن انتخابات نتوانستند موفق شوند. چهار سال بعد اوضاع کاملا متفاوت شد، عملکرد بد روحانی و کابینه‌اش در دولت دوازدهم باعث شد به‌طرز چشمگیری سبد رای اصلاح‌طلبان و اعتدالگرایان حامی وی ریزش داشته باشد، به همین جهت چند ماه قبل از برگزاری انتخابات ریاست‌جمهوری می‌شد حدس زد که رئیس‌جمهوری بعدی ایران احتمالا کسی است که به‌لحاظ گفتمانی و سیاسی در جناح منتقد دولت روحانی قرار دارد، به همین جهت از ماه‌ها قبل رقابت درون جناحی میان اصولگرایان برای ثبت‌نام در انتخابات ریاست‌جمهوری آغاز شد. در این میان با توجه به شواهد حضور چند نفر در انتخابات محتمل‌تر از بقیه بود، ازجمله محمدباقر قالیباف رئیس مجلس یازدهم.
اما وی در روزهای منتهی به انتخابات ریاست‌جمهوری در جلسه یکی از فراکسیون‌های تخصصی مجلس اعلام کرد با توجه به کاندیداتوری آیت‌الله رئیسی بنای حضور در انتخابات را ندارد تا وی در عرض چهارسال برای دومین‌بار در حمایت از رئیسی قید حضور در پاستور را بزند.
مواردی که تا اینجا ذکر کردیم بخش کوچکی از گزاره‌هایی است که باعث می‌شود افکار عمومی عملا تمایزی میان قالیباف یا سایر اصولگراهای حامی وی قائل نشوند. این گزاره در نسبت قالیباف با سایر اصولگرایان نیز تعمیم است، زیرا سرسخت‌ترین منتقدان اصولگرای وی در مجلس نیز یعنی نمایندگان عضو جبهه پایداری دقیقا همان کسانی هستند که دو سال قبل با لیستی که در راس آن محمدباقر قالیباف قرار داشت، وارد مجلس شدند.
در چنین شرایطی اشتباهات توجیه‌ناپذیر قالیباف و اطرافیانش نه‌تنها نباید با استقبال منتقدان و رقبای هم‌جناحی و اصولگرای وی روبه‌رو شود بلکه باید سبب نگرانی آنها نیز شود، زیرا افکار عمومی تفاوتی میان قالیباف و دیگران اصولگرایان قائل نیست و اشتباه وی را اشتباه کل مجموعه اصولگرایی می‌داند.
این اشتباهات حتی بدنه ایدئولوژیک و وابسته به نظام را نیز که طی این سال‌ها تمایل بیشتری به اصولگرایان نسبت به اصلاح‌طلبان در انتخابات داشته‌اند تحت‌الشعاع خود قرار می‌دهد. زیرا آنان‌که دلبسته آرمان‌های اصیل انقلاب و منویات امامین آن هستند اکنون با تناقضی عمیق در میان عمل و سخن اصولگرایان مواجه شده‌اند که به‌هیچ‌وجه جایی برای دفاع از آنها باقی نمی‌گذارد. یکی از مصادیق این تناقض سفر خانواده قالیباف به ترکیه است، مصادیق دیگری نیز می‌شود برای این تناقض برشمرد که همگی ریشه در تفاوت میان عمل و شعارهای اصولگرایان دارد، مانند به نتیجه نرسیدن طرح شفافیت‌آرای نمایندگان بعد از دو سال در مجلس که باعث شده است این بدنه ایدئولوژیک بیش از هر زمان دیگری نسبت به آینده مجلس یازدهم دلسرد و نومید شود.