محمود زارعی، خبرنگار: تا قبل از تشدید تحریم‌ها به‌ویژه تحریم نفت، مسئولان اجرایی کشور اهتمام چندانی به توسعه و افزایش صادرات کالاهای غیرنفتی به‌عنوان راهبردی اساسی و رویکردی استراتژیک به‌منظور جایگزین‌سازی منابع نفتی و قطع وابستگی به درآمد نفتی نداشتند، اگرچه در سنوات مختلف دستاوردهای خوبی در حوزه صادرات ثبت ‌شده و رکودهای بسیاری به‌جا مانده است، اما ذیل سایه سنگین درآمدهای نفتی کشور، نگاه راهبردی به توسعه‌ صادرات و قطع وابستگی بودجه به نفت شکل نیافته بود. اکنون با محدود شدن صادرات نفت خام و دشواری دسترسی به منابع درآمدی حاصل از فروش نفت از یک‌سو و تغییر نگاه دولت به بهره‌برداری و استفاده حداکثری از ظرفیت‌های داخلی، نگاه مسئولان بیشتر معطوف به درآمدهای غیرنفتی و ایجاد منابع درآمدی پایداری شده است. افزایش سهم مالیات در بودجه سنواتی و اقداماتی را که اخیرا برای شناسایی مودیان جدید و مسدودسازی راه‌های فرار مالیاتی صورت‌گرفته می‌توان پیامد این تغییر نگاه دانست. از اقدامات دیگر دولت برای پایدارسازی منابع درآمدی و حل مشکلات اقتصادی کشور، نگاه صادرات‌محور و برنامه‌ریزی برای توسعه‌ صادرات غیرنفتی به‌ویژه به کشورهای همسایه است. این تغییر رویکرد را می‌توان یک اتفاق مهم در مدیریت اقتصادی کشور دانست.
در سال 1400 شاخص‌ها و نمودارهای اقتصادی عدد 48 میلیارد و 782 میلیون دلار را برای صادرات کالا و حدود پنج میلیارد و 425 میلیون دلار را برای صادرات خدمات ثبت کرده‌اند. هدف‌گذاری صادراتی وزارت صمت برای سال آتی 55/22 میلیارد دلار است که از این مبلغ 49/997 میلیارد دلار سهم صادرات کالا و 6/5 میلیارد دلار سهم صادرات خدمات خواهد بود.
اگرچه کارشناسان اقتصادی هدف‌گذاری وزارت صمت را محتاطانه دانسته‌اند اما باید توجه داشت حفظ صادرات فعلی و افزایش آن منوط به زیرساخت سازی و بهره‌جویی از ابزارهای اطلاعاتی است. همزمان با زیرساخت‌سازی برای تولید صادرات‌محور یعنی انجام اقداماتی نظیر سرمایه‌گذاری، هدایت، حمایت و تشویق تولیدکنندگان برای صادرات کالا و خدمات، جمع‌آوری و تحلیل اطلاعات از بازارهای هدف نیز اقدامی مهم و ضروری است.
بنابراین علاوه‌بر ضرورت تدوین راهبرد صنعتی کشور، برندسازی، نوسازی صنایع، بهبود کیفیت محصولات و تولید کالا و خدمات با ارزش‌افزوده بالاتر، شناخت و برآورد نیاز واقعی جامعه هدف، سلیقه و ذائقه مشتریان بین‌المللی، حجم بازار و کشش قیمتی محصول در کشورهای مقصد صادرات کالا و خدمات، ضروری و اجتناب‌ناپذیر است. اینکه در پهنه‌ کشورهای مقصد به‌ویژه کشورهای همسایه چه کالا و خدماتی با چه کیفیت و ویژگی موردنیاز است، رقبای اصلی بازار چه کسانی هستند و چه سهمی از بازار را با چه مزیتی تصاحب کرده‌اند، حداقل اطلاعاتی است که صادرکنندگان کشور باید به آن دسترسی داشته باشند. تشکیل یک بانک اطلاعاتی از مشتریان بالقوه محصولات ایرانی در سایر ممالک جزء الزاماتی است که غفلت از آن موجب تهدید فرآیند تجارت خارجی کشور و واگذاری بازارهای محصولات ایرانی به رقبای خارجی خواهد شد؛ اتفاقی که در بسیاری از محصولات نظیر فرش دستباف شاهدیم.
بنابراین جمع‌آوری، تحلیل و پردازش اطلاعات بازار هدف ضرورتی اجتناب‌ناپذیر برای توسعه‌ صادرات کشور و تحقق هدف‌گذاری‌های دولت است. این اطلاعات را می‌توان از چند روش احصا کرد؛ یکی از مجراهای دسترسی به این اطلاعات جمع‌آوری و تحلیل دیتای آشکار است. با توجه به گسترش فضای مجازی و تعمیق نفوذ اینترنت در جهان، استفاده و بهره‌برداری از منابع اطلاعاتی موجود در اینترنت و فضای مجازی برای شناخت و احصای اطلاعات مورد بازارهای هدف ضروری است. استفاده از تکنیک‌های جست‌وجوی پیشرفته در منابع اطلاعاتی آزاد یا به‌عبارت ‌دیگر OSINT  (Open Source INTelligence) می‌تواند به توسعه‌ صادرات محصولات ایرانی و تمرکز بر تولید محصولات پرمخاطب در سایر کشورها در ایران کمک شایانی کند. اگرچه مفهوم اوسینت به‌عنوان یک ابزار برای مفاهیم غیراقتصادی مانند موضوعات امنیتی بیشتر استعمال شده است، اما به‌راحتی می‌توان با بهره‌برداری از آن اطلاعات موردنیاز صادرکنندگان را احصا و تحلیل کرد.
مفهوم اوسینت اولین‌بار در ارتش آمریکا در اواخر دهه‌ دهه ۸۰ متولد شد. درواقع این مفهوم به‌دنبال بهره‌برداری از اطلاعات و منابع آشکار و غیرمحرمانه نظیر مقالات، کتاب‌ها، تصاویر، محتوای شبکه‌های اجتماعی و... برای جمع‌آوری و فرآوری دیتا جهت یافتن یک نیاز اطلاعاتی خاص است. درواقع اوسینت با تکیه‌بر جمع‌آوری و کنار هم قرار دادن اطلاعات مختلف و البته آشکار به‌صورت یک پازل درکنار هم درپی یافتن پرسش و حل مساله است. با جست‌وجویی ساده می‌توان به موارد بی‌شماری از کاربردی و نتایج اوسینت دسترسی یافت؛ از مکان‌یابی و جمع‌آوری اطلاعات از عکس‌های نظامی که به‌صورت اتفاقی اسرار نظامی را فاش کرده‌اند تا راستی‌آزمایی یک خبر و گردآوری اطلاعات مختلفی درخصوص یک فرد ازجمله کاربردهای اوسینت است.
اما اوسینت چه خدمتی می‌تواند به صادرات کشور کند؟ احصای کالا و خدمات ضروری موردنیاز صنعتگران و مردم در بخش‌های مختلف یک کشور، شناسایی مخاطبان بالقوه، ذائقه‌سنجی و بازخوردگیری از جامعه هدف نسبت به محصولات صادراتی، ترسیم شبکه ارتباطی تولیدکنندگان در صنایع مختلف، ترسیم گراف توزیع کالا، تحصیل برنامه‌های ملی و محلی دولت‌ها در کشورهای هدف صادراتی و ... ازجمله خدماتی است که اوسینت می‌تواند به جامعه صادرکنندگان کشور ارائه دهد؛ اطلاعاتی که درنهایت منجر به شناخت بهتر جامعه هدف و افزایش قدرت چانه‌زنی بازرگانان ایرانی خواهد شد.
یکی از ساده‌ترین و ابتدایی‌ترین مثل‌های کاربرد اوسینت این است که فرض کنید یک شرکت فعال در حوزه تجهیزات معدنی با بهره‌برداری از این ابزار و استفاده از این مهارت بتواند به برنامه‌های فرضا دولت عراق برای توسعه‌ معادن در استان الانبار دست ‌یابد و حجم و نوع پروژه را به‌دست آورد، شرکت‌های رقیب احتمالی خود را بشناسد و با توجه به جمیع جهات در مناقصه مربوط به آن شرکت و قرارداد توسعه معدن را از آن خود کند، حتی می‌تواند با استفاده از اوسینت بسیاری از جزئیات محصولات رقیب کالاهای ایرانی را احصا کند و برای بهبود کیفیت در اختیار تولیدکنندگان قرار دهد.
به‌نظر می‌رسد بدنه اقتصادی دولت به‌ویژه وزارت صمت باید نسبت به شناخت، بهره‌برداری و ترویج استفاده از ابزارهای نوین اطلاعاتی نظیر اوسینت اهتمام جدی داشته باشد تا بتوان علاوه‌بر تحقق هدف‌گذاری‌های صادراتی کشور با تکیه‌بر تامین نیازهای اساسی کشورهای مختلف اقتصاد کشور را درمقابل تحریم تاب‌آور کرد.