بوالقاسم رحمانی-علی صولتی، گروه جامعه: بگذارید یک چیزی را کمی بی‌ربط به اصل سوژه گزارش همین ابتدا بنویسم و آن هم اینکه نشد یک‌بار برای نوشتن یک گزارش نیازمند آماری باشیم، آن آمار یکپارچه و بدون تناقض و تعدد، از سوی یک مرجع منتشر شده باشد. از لحاظ آمار و حتی دسترسی به آمار و اطلاعات در یک شرایط بی‌آماری اما پرآماری هستیم. به این صورت که هیچ آمار دقیق و درستی از هیچ چیزی (مثلا سفرهای نوروزی که سوژه این گزارش است) نیست، درعین‌حال، N تا مسئول و مقام و کارشناس داریم که هرکدام با استناد به عدد و رقمی اظهارنظری داشته و تصمیماتی را هم برمبنای همین آمار من‌درآوردی و متناقض با سایر آمارها گرفته و سیاستی را هم اجرا کرده است. این باشد برای شروع و اما بعد. نمی‌دانم چند نفر از مخاطبان این گزارش، نوروز 1401 را در جوار حرم امام‌رضا(ع) گذراندند و راهی مشهد شدند. اما می‌دانم خیلی‌ها، چه آنهایی که رفتند و حضورا شاهد ماجرا بودند و چه آنهایی که نرفتند و از اخبار پیگیر شدند، از وضعیت نابسامان رسیدگی و اسکان و پذیرایی از زائران امام‌ هشتم مطلع هستند. توئیت‌ها، پست‌ها و تصاویر و فیلم‌هایی که از همان ایام آغازین نوروز 1401 از مشهد مقدس منتشر و مخابره شد و در خیلی از صفحه‌های مجازی و رسانه‌ها هم بازنشر داشت به خوبی نشان می‌داد هم مردم و هم مسئولان، بعد از حدود دوسال افت وضعیت مسافرت‌ها و کاهش تعداد آنها، غافلگیر شدند و علی‌رغم تمام ادعاهایی که داشتند و آمارهای افسانه‌ای که از ورود زائر و گردشگر اعلام می‌شد، نتوانستند آنطور که شایسته بود، میزبان مردم باشند و اتفاقات ناخوشی رخ داد. اصلی‌ترین ایرادات هم حول یک مساله و ماجرای همیشگی و تکراری بود؛ اسکان!

پارک‌خوابی، خیابان‌خوابی و ماشین‌خوابی سهم زائران مشهد از نوروز 1401!
می‌خواهم برای شروع روایتی را از زبان مشهدی‌ها داشته باشیم، از وضعیت نوروز 1401 در شهر امام‌رضا(ع). نوروز امسال مشهد دیدنی بود؛ دیدنی هم به این دلیل که پس از سال‌های شیوع کرونا مشهد را دوباره شلوغ و پرتردد می‌دیدیم؛ آن هم به علت ازدحام و سوءمدیریت بی‌سابقه‌ای که در شهر دیده می‌شد. اگر تصور می‌کنید رشد آمار مسافران نوروزی به‌خاطر اتمام دوران بحرانی شیوع کروناست باید بگوییم به روایت شاهدان آمار کلی گردشگری داخلی نسبت به مجموع سال‌های پیش از شیوع کرونا افزایش داشته و این شاید بدان معنا باشد که غالب مردم به‌نوعی می‌خواسته‌اند دو سال قرنطینه و نوروزهای بی‌سفر را جبران کنند. مشهد اما با شهرهای دیگر ایران تفاوت‌هایی دارد. ازجمله آن تفاو‌ت‌ها توریستی بودن آن است. شهری که از اساس وجودش را مدیون توریسم و زائرین امام رضا(ع) بوده و هست. یعنی تمامی زیرساخت‌ها، بازارها، مراکز تفریحی، گردشگری و امکانات اسکان آن برمبنای توریسم شکل گرفته و نوروز 1401 قطعا تنها نوروز شلوغ و پررونق این شهر نبوده و نیست. این شهر همواره آمادگی پذیرش حجم بالای مسافران را در نوروز و غیرنوروز داشته و شاهد پیک‌های مسافرتی بسیاری بوده است. با وجود این نوروز 1401 به شهادت ساکنان مشهد‌الرضا و مسافران آن، این شهر را غافلگیر کرد و معضل‌هایی آفرید که شاید به‌طور معمول انتظار وقوع‌شان نمی‌رفت. 
به گفته یکی از ساکنان که از حجم ازدحام مسافران در سطح شهر متعجب بود، عده زیادی به خیابان‌خوابی و پارک‌خوابی روی آورده بودند؛ پدیده‌ای که در اطراف حرم بسیار بیشتر از نقاط دیگر شهر بود. به گفته این شهروند: «در اطراف حرم، نرسیده به بلوار امام‌رضا(ع) یا شاید خیابان امام‌خمینی آن چیزی که دیدنش بیش از همه موارد ساکنان مشهدالرضا را آزار می‌داد، خیابان‌خوابی زائران بود، یا در خیابان می‌خوابیدند یا در پارک‌ها که پر بود از زائران و مسافران. این به جز افرادی بود که در ماشین‌های شخصی‌شان می‌خوابیدند.»

مشکلات رفع شد اما به همت مردم، نه مسئولان
شاید برایتان سوال شود که خیابان‌خوابی و پارک‌خوابی مسافران از کثرت عده و کمبود محل‌های اسکان ناشی می‌شود یا سوءمدیریت؟ همین سوال را از فرد دیگری که برای اردوی جهادی به مشهد رفته بود، پرسیدیم و پاسخ قدری آزار‌دهنده بود. 
به گفته وی پیداکردن محل اسکان تنها به جهت کمبود محل‌های اسکان نبود و قیمت‌ها و اجاره‌های سنگین مشکل اصلی مسافران بود. خانه‌های شخصی که مطابق معمول در نوروز اجاره می‌دهند تا 6 برابر هم افزایش قیمت داشتند و این تنها به دلیل تعدد مسافران نبود. به گفته این شهروند: «وقتی هتل‌ها قیمت‌ها را بالا می‌برند طبیعی است کرایه خانه‌ها هم به‌دنبال آن زیاد می‌شود. این تنها مشکل مشهد نبود، مشکل نان هم داشتیم، فکر این همه مسافر را نکرده بودند که نان از کجا بیاورند بخورند! صف‌های نانوایی خیلی شلوغ بودند و روزهای اول سخت‌ترین کار خرید نان بود. هرجا می‌رفتیم یا آرد تمام شده بود یا نانوا نبود یا ساعت کار نانوایی تمام شده بود. خیلی جاها باید تا یک ساعت در صف می‌ایستادید تا نان برای صبحانه گیرتان بیاید، از صبح هم که می‌گذشت دیگر گیر آوردن نان سخت‌ترین کار بود.» بله معضل تنها اسکان نبود، مسافران در تامین حداقل‌هایشان هم دچار مشکل بودند، به روایت شهروندان یا نان گیر نمی‌آمد یا نانوایی‌ها ظرفیت پخت و مواد اولیه‌شان پاسخگوی این جمعیت عظیم نبود. صبح‌ها ایستادن در صف نان تبدیل به یکی از سخت‌ترین قسمت‌های سفر برای زائران شده بود و دیگر زمانی که نان، قوت‌غالب مسافران کمیاب می‌شود، تکلیف سایر اقلام غذایی مشخص است. البته که این دو مشکل رفته‌رفته و از هفته دوم فروردین به بعد تا حدودی حل شدند اما چطور؟ یکی از مسافران می‌گفت: «از هیچ جایی هیچ کمکی به ما نشد، اگر مشکل اسکان حل شد تنها به این دلیل بود که مردم به میان آمدند و مسائل را حل کردند، آمدند داوطلبانه خانه‌هایشان را رایگان در اختیار زائرانی که مشکل اسکان داشتند، قرار دادند و همین اقدام هم مشکل خود ما را حل کرد و هم قیمت‌ها را پایین آورد. وگرنه متاسفانه از هیچ جایی هیچ اقدامی برای کمک به بحران‌های ایجادشده در مشهد نشد!» مشکل اسکان و نان شاید معضل‌های طبیعی و ساده‌ای به نظر بیایند اما در اصل این دو واژه ساده‌شده‌ دو رکن از ارکان اصلی صنعت توریسم هستند، یعنی اقامت و تامین خوراک که نه‌تنها تماما به پای مسافران نبوده بلکه تنظیم‌گران صنعت توریسم و وزارت‌های گردشگری به دو شکل مسئول تامین آنها هستند؛ اول نظارت بر تامین‌کنندگان خصوصی و دوم تامین مستقیم اقلام و نیاز‌های مسافران. حالا در یک شهر بزرگ و مهم توریستی مسافران از مشکل نان و اسکان می‌گویند و از آن عجیب‌تر اینکه هیچ دستگاهی هم برای حل این مشکلات وارد نشده و خود را به زحمت نینداخته است و مردم باید خودشان داوطلبانه مدیریت بحران کنند و نیازهای اولیه زائران امام رضا(ع) را رفع کنند. به گفته یکی از ساکنان شهر: «این کمک‌های مردمی و داوطلبانه البته در نزدیکی و اطراف حرم بیشتر به چشم می‌خورد. از این محل‌ها که فاصله می‌گرفتی خبری از این کمک‌ها هم نبود و همین هم موجب ازدحام جمعیت در خیابان‌ها و محل‌های اطراف حرم می‌شد که تردد و رفت‌وآمد را برای همه سخت کرده بود، اکثر جاها هم به‌خاطر عید، تعطیل بودند وگرنه در آن شلوغی و ازدحام به هیچ کاری نمی‌توانستید برسید و باید آن را به بعد از تعطیلات موکول می‌کردید.»

آمارهای عجیب از سفرهای نوروزی و زائران ورودی به مشهد، همه‌چیز در تناقض
خب ماجرای مشهد را خواندیم و از خرده‌روایت‌ها هم گفتیم، بگذارید به آن انتقاد اول برگردم، به وضعیت آمارها و ادعاها! کافی است جست‌وجویی در صفحات مجازی و رسانه‌ها داشته باشید. آمارهای عجیب‌وغریبی از مسافران و زائران ورودی به مشهد مقدس منتشر شده است. همان‌طور که در ابتدا هم اشاره کردم، هرکسی از ظن خودش یک چیزی را گفته و یک صفر از آن کم یا به آن اضافه کرده و پا در عرصه تحلیل وضعیت شهر گذاشته است. آش اعلام آمار و اعداد آنقدر شور شد که برخی مدعی ورود 20، 30 و 40 میلیون مسافر و زائر به مشهد هم شدند اما بگذارید دست روی آخرین عدد اعلام‌شده ازسوی منابع رسمی بگذاریم و آخرین آمارهای مربوط به مسافرت‌های نوروزی سال1401 را مرور کنیم. دو روز پیش سیدمصطفی فاطمی، مدیرکل توسعه گردشگری داخلی در نشست خبری عملکرد ستاد مرکزی هماهنگی که با حضور معاونان وزارت راه‌وشهرسازی، معاون وزارت کشور، رئیس سازمان اورژانس، پلیس راهور ناجا و جمعیت هلال‌احمر برگزار شد، اعلام کرد: «مجموع آمار اقامت شبانه مسافران نوروز از ۲۶اسفند۱۴۰۰ تا ۱۳فروردین‌ در اقامتگاه‌های رسمی، ۵۰میلیون و۶۳۳هزار و ۲۹۶نفر شب بوده است. مازندران، خراسان‌رضوی، گیلان، هرمزگان، فارس، اصفهان، بوشهر، یزد، خوزستان و تهران بیشترین اقامت را در نوروز داشتند و برای نخستین‌بار تهران بین ۱۰استان پرسفر قرار گرفته است. استان‌های بوشهر، هرمزگان، گیلان، لرستان، تهران، البرز، کردستان، خراسان‌جنوبی و فارس، نوروز امسال در قیاس با تعطیلات نوروز سال‌های ۹7 و ۹8 با رشد اقامت مواجه شدند. آمار اقامت در نوروز امسال در مقایسه با میانگین اقامت در تعطیلات نوروز سال‌های ۹۷ و ۹۸ حدود ۶۷درصد رشد داشته است.» شهریار افندی‌زاده- سرپرست معاونت حمل‌ونقل وزارت راه‌وشهرسازی در ستاد سفر- نیز در این نشست اعلام کرد: «۵۲میلیون و ۷۷۱هزار و ۷۴۸تردد جاده‌ای خودرو بین استان‌ها از ۲۵اسفند۱۴۰۰ تا ۱۳فروردین‌۱۴۰۱ ثبت شده است که نسبت به مدت مشابه سال قبل ۴۱درصد رشد داشته که میانگین تردد روزانه بین‌استانی ۲میلیون و ۲۰۰هزار وسیله نقلیه بوده و ۲۸اسفند۱۴۰۰ بیشترین تردد جاده‌ای در کشور ثبت شده است. خوزستان با ۱۶۷درصد، بوشهر با ۱۰۹درصد، اصفهان با ۷۸درصد، خراسان‌رضوی با ۷۳درصد و هرمزگان با ۷۱درصد بیشترین رشد ترددهای بین‌استانی را در نوروز امسال داشتند.» در ارتباط با مشهد هم معاون هماهنگی و مدیریت امور زائران استانداری خراسان‌رضوی درخصوص میزان ورود مسافران نوروزی به مشهد اظهار کرد: «از ۱۰اسفند سال گذشته مصادف با عید مبعث تا پایان ۱۲فروردین توفیق میزبانی بیش از هشت‌میلیون زائر را در مشهد داشته‌ایم. در ۱۱ و ۱۲فروردین روزی ۵۰۰هزار نفر از مشهد خارج‌ شده‌اند. همچنین ۱۳فروردین روز عادی و متوسطی را به‌‌لحاظ خروج مسافران در مشهد سپری کردیم.» علاوه‌بر این آمار، معاون اداره‌کل راهداری و حمل‌ونقل جاده‌ای خراسان رضوی گفت: «از ۲۵اسفند سال گذشته تا پایان ۱۲فروردین سال جاری یک‌میلیون و ۲۵۰هزار خودروی شخصی با پنج‌میلیون سرنشین وارد مشهد شده‌اند. طی این مدت نزدیک به ۸۵۰هزار مسافر نیز به‌ وسیله ناوگان حمل‌ونقل عمومی جاده‌ای، ریلی و هوایی به مشهد سفر کرده‌اند. میزان ورود مسافر از طریق خودروی شخصی و ناوگان حمل‌ونقل عمومی به مشهد طی نوروز۱۴۰۱ در مقایسه با سال گذشته حدود ۴۰درصد افزایش داشته است. در جریان سفرهای نوروزی حدود ۳۰درصد خودروهای ورودی به استان در سایر استان‌ها پلاک‌گذاری و ۷۰درصد نیز با پلاک بومی وارد خراسان‌رضوی شده‌اند.» اگر شما فهمیدید چند نفر طی سال‌های اخیر به سفر نوروزی رفتند، چند نفر زائر مشهد بودند و چه شد و چگونه شد، ما را هم در جریان بگذارید. مثلا مرکز آمار ایران در گزارش آماری تحت‌عنوان 20شهر مقصد اصلی سفرهای داخلی به ترتیب تعداد سفر انجام‌شده برحسب نوع سفر و تعداد نفر شب اقامت در بهار97 نامی از مشهد نبرده است یعنی بین 20شهری که بیشترین میزان مسافر را در بهار سال97 داشته‌اند نامی از مشهد نیست. این درحالی است که در سایر آمارهای اعلام‌شده ازسوی مسئولان و نهادها، همواره نام خراسان‌رضوی و شهر مشهد بین سه شهر اول از منظر ورود مسافر و اقامت در آن است. القصه اینکه مادامی که وضعیت آمارها سامان نگیرد، امکان هر نوع برنامه‌ریزی، پیش‌بینی و پیشگیری هم سلب خواهد شد. 

آمارهای اعلام‌شده از زائران ورودی به مشهد همواره آمیخته با اغراق است
در ادامه و برای اطلاع بیشتر از جزئیات اتفاقات مشهد در نوروز1401 با میثم ظهوریان، مدیر اندیشکده توسعه منطقه‌ای خراسان‌رضوی گفت‌وگویی انجام دادیم و ظهوریان در ابتدا با اشاره به آمارهای اعلامی ازسوی مسئولان و نهادها به «فرهیختگان» گفت: «آمارهای امسال را بنده ندارم اما آمارهایی که از مراکزی مثل استانداری داده می‌شود یک‌مقدار با اغراق همراه است که من در یادداشتی که در گذشته نوشته بودم توضیح داده بودم چون مبنای شمارش‌شان در تعداد ورودی‌ها است، خیلی اعداد، اعداد دقیقی نمی‌توانند باشند اما طبق یک آمارگیری که پیمایش ملی گردشگری ایرانیان انجام داده است، اعداد و ارقام حدودا 2 تا 5/2برابر کمتر از ارقام اعلامی است. البته اعداد دقیقی از امسال در دست نداریم چراکه این پیمایش امسال انجام نشده اما به‌طور کلی به همین نسبت آمارهای واقعی کمتر هستند. مثلا اگر حدودا 6میلیون نفر زائر برای مشهد اعلام شده، ارقام واقعی کمتر از 3میلیون نفر است که البته این هم عدد زیادی است که خیلی هم قابل پیش‌بینی نبود.» 

الگوی اسکان در مشهد الگوی اسکان گران‌قیمت است
ظهوریان در ادامه به مشکلات و مصائب زائران در نوروز1401 اشاره کرد و گفت: «مشکل اصلی مسافران اسکان است. نه‌فقط درمورد مشهد، شما در ایام عید اگر به مازندران و بوشهر هم بروید مشکل اسکان خواهید داشت. مثلا کسی ماشین و وسیله نقلیه شخصی برنمی‌دارد ببرد کیش، اول فکر محل اسکان را می‌کنند، بعد بلیت هواپیما و سایر وسایل نقلیه عمومی و... اما مشهد به این صورت است که زائران بعضا بدون هیچ هماهنگی‌ای ماشین را برمی‌دارند و می‌روند تا ان‌شاءالله برسند و مشکل اسکان‌شان حل شود. زائر هم که بیشتر بشود طبعا به مشکل بیشتری برمی‌خوریم و قیمت‌ها بالاتر می‌روند. به‌طور کلی الگوی اسکان در مشهد الگوی اسکان گران‌قیمت است. به همین خاطر اطراف حرم برای طبقه متوسط و پایین مهم است و طرح توسعه بافت اطراف حرم که پیش رفته غالبا براساس لکه‌های تجاری بزرگ‌مقیاس است، یعنی جمعیت اطراف حرم در دوره‌هایی که طرح مشغول اجراست حدودا یک‌چهارم تا یک‌پنجم کاهش پیدا کرده است، لذا مدل اسکان داخل خانه و اسکان‌های مردمی که قبلا اطراف حرم وجود داشت الان از بین رفته و جای خود را به اسکان هتلی و اسکان گران‌قیمت داده‌ است که غالبا هتل‌های 4ستاره و 5ستاره در آن منطقه هستند و برای عموم مردم قابل استفاده نیستند. البته طرح فعلی که درحال اجراست تا حدودی مشکل را حل کرده و به‌نوعی به‌دنبال حفظ جمعیت بافت اطراف حرم است. اما طرح قبلی که تا سال گذشته درحال اجرا بود برمبنای همان مراکز تجاری و هتلی بزرگ‌مقیاس بود که برای عامه مردم قابل استفاده نیست و این طبیعتا قیمت‌ها را بالا می‌برد.»

مسئولان بازهم غافلگیر شدند
این فعال استانی در ادامه با اشاره به غافلگیری مسئولان از حجم ورودی زائران به استان افزود: «میراث فرهنگی خودش زیرساختی برای مدیریت و حل مشکل اسکان ندارد. مثلا هتل‌ها از میراث فرهنگی مجوز می‌گیرند، که خب سازمان میراث فرهنگی نمی‌تواند به هتل‌ها ابلاغ کند که اتاق‌هایشان را رایگان بدهند. البته یک‌سری نهادها مثل استان قدس رضوی وارد می‌شوند که مثلا تعداد خیلی زیادی زائر را در خود حرم اسکان داده بود. از صحن‌های حرم و نمایشگاهی که در پایین حرم قرار دارد اسکان داده بودند تا سالن‌های تربیت‌بدنی خود آستان قدس که برای اسکان زائران اختصاص یافت. شهرداری مشهد هم البته وارد شد اما دیرتر، آموزش‌وپرورش هم با اختصاص بعضی از مدارس وارد شد اما آن‌هم دیر بود، اول اینکه دیر وارد شدند، دوم آنکه حجم مسافر زیاد بود و مسئولان را غافلگیر کرد و طبیعتا هرقدر شهرداری و آموزش‌وپرورش و دیگر سازمان‌ها وارد شوند، پاسخگوی نیاز حجم مشخصی از زائران خواهند بود و همه را نمی‌توانند پوشش دهند. به‌ویژه با مدل اسکانی که مرد و زن باید از هم جدا باشند و فضا عمومی است و هر زائری هم حاضر نیست در چنین شرایطی ساکن شود. به‌خصوص طبقه متوسط که هم اجاره دومیلیون تومانی خانه شخصی برایش گران است هم نمی‌خواهد از خانواده‌اش جدا شود، مشکل این مدل از زائران حل نمی‌شود.»

راه‌حل هدایت اسکان به‌سمت استفاده طبقه متوسط و کمتربرخوردار است
ظهوریان در پاسخ به این سوال که آیا راهی برای برون‌رفت از این وضعیت وجود دارد یا نه هم گفت: «یکی از راه‌حل‌ها همین مشوق‌هایی است که ما اسکان را به‌سمتی ببریم که مناسب استفاده طبقات متوسط به پایین باشد. البته این مشکل به‌طور کلی در شهرهای دیگر هم هست اما مشهد به‌طور خاص به‌خاطر بحث صرفه اقتصادی بیشتر به‌سمت مدل اسکانی رفته که مناسب طبقه متوسط به بالاست، طبقه‌ای که اگر اصفهان و مشهد و شیراز نرود شاید برایش مساله‌ای نباشد اما حتما می‌خواهد به مشهد بیاید و خیلی مدل اسکان مناسبی ندارد. البته در سال‌های اخیر با کمپ‌هایی که شهرداری برای اسکان زائران ایجاد کرده یا زائرشهر و زائرسرا‌هایی که آستان قدس ایجاد کرده است تا حدودی اوضاع بهتر شده و اسکان طبقات متوسط رو به پایین بیشتر تامین شده است، البته خیلی از همین‌ها هم رایگان نیستند و شاید مناسب طبقه محروم نباشند. اما هنوز الگوی اسکان زائران در مشهد الگوی گران‌قیمت و هتلی است که خیلی جوابگوی عموم مردم نیست.»