ندا اظهری، مترجم: از مهم‌ترین چالش‌ها و دغدغه‌های دانشجویان نوشتن پایان‌نامه در مقاطع مختلف تحصیلی به‌ویژه مقاطع ارشد و دکتری است که دوران پراسترسی را برای آنها ایجاد می‌کند. نوشتن پایان‌نامه فصل مشترک تمام رشته‌ها در مقاطع ارشد و دکتری را دربرمی‌گیرد اما از قرار معلوم در برخی ریزه‌کاری‌ها تفاوت‌هایی با هم دارند که به‌عنوان مثال، حجم پایان‌نامه در برخی کشورها نسبت به کشور ما متفاوت است و همین امر گاهی کیفیت پایان‌نامه‌ها را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد. پایان‌نامه، سندی است که در حمایت از داوطلبی دانشجو برای کسب مدرک دانشگاهی یا مدرک حرفه‌ای ارائه می‌شود و پژوهش و یافته‌های نویسنده را در خود جای می‌دهد. پیچیدگی یا کیفیت پژوهش‌هایی که برای پایان‌نامه‌ها در دستورکار قرار می‌گیرد، معمولا در کشورها و دانشگاه‌های مختلف، با هم متفاوت است و از این‌رو، مدت زمان تحقیق درباره آن هم با هم فرق می‌کند.
چندی‌پیش بود که پستی از یکی از دانشجویان ایرانی که در یکی از دانشگاه‌های ژاپن تحصیل می‌کرد، بحث‌برانگیز شد و چالش‌هایی را در آموزش عالی ایران مطرح کرد. شاید برجسته‌ترین موضوعی که در این پست به چشم می‌خورد، تعداد صفحات پایان‌نامه او باشد که به گفته خودش، تنها 23صفحه بود و حتی به این نکته اشاره کرد که تعداد صفحات پایان‌نامه شاگرد ممتاز این دانشگاه تنها 8صفحه بود که در مقایسه با تعداد صفحات پایان‌نامه‌های دانشگاه‌های ایران و بسیاری از دانشگاه‌های دنیا، بسیار قابل‌تامل بود. ازسوی دیگر، ارائه نسخه‌های متعدد از مدرک تحصیلی به دانشجو بعد از فارغ‌التحصیلی از دیگر نکاتی بود که به آن اشاره شده بود. گذراندن مراحل طولانی برای کسب مدرک یکی از مراحلی است که بسیاری از دانشجویان آن را تجربه کرده‌اند و به گفته این دانشجوی ایرانی، این مراحل در ژاپن تنها طی چند روز انجام می‌شود و دانشجو ملزم به طی مراحل اداری و بروکراسی نیست و در زمان کمی می‌تواند مدرک خود را کسب کند. همه این موارد باعث شد به بررسی بخشی از این موارد بپردازیم و مقایسه‌ای بین ارائه پایان‌نامه و فارغ‌التحصیلی در ایران و دیگر کشورهای دنیا داشته باشیم.
چرا پایان‌نامه
هدف اصلی از برگزاری جلسه دفاع از پایان‌نامه این است که کمیته و هیات داورانی که برای جلسه دفاع انتخاب می‌شوند، از این موضوع اطمینان حاصل کنند که دانشجو رشته و حوزه‌ای را که در آن تحصیل کرده به‌خوبی شناخته و آن را فراگرفته است. پرسش‌هایی که ممکن است در این جلسه درباره پایان‌نامه مطرح شود، بی‌پایان است و از این‌رو لازم است دانشجو به تمام ابعاد آن اشراف کامل داشته باشد. به‌طور کلی، مدت‌زمان جلسه دفاع 20دقیقه است اما گاهی ممکن است دو ساعت یا حتی بیشتر هم زمان ببرد که بسته به نوع مقالاتی که دانشجو در پایان‌نامه به‌کار برده، ممکن است بررسی ابعاد آن زمان‌بر باشد. برخی جلسات دفاع به‌صورت کاملا غیرعلنی و بسته و برخی نیز به‌صورت عمومی برگزار می‌شوند. مهم‌ترین پرسش‌هایی که از دانشجو مطرح می‌شود، درباره موضوع اصلی پایان‌نامه است.
هیات داوران پایان‌نامه
کمیته پایان‌نامه، هیاتی است که به بررسی و نظارت بر پایان‌نامه دانشجو می‌پردازد. در آمریکا این کمیته متشکل از یک ناظر و مشاور اصلی و دو عضو کمیته یا حتی تعداد بیشتری است که به روند پیشرفت پایان‌نامه نظارت می‌کنند و همچنین به‌عنوان کمیته بررسی یا هیات داوران در بررسی شفاهی پایان‌نامه یا همان جلسه دفاع حضور پیدا می‌کنند. در بیشتر دانشگاه‌ها، این کمیته ازسوی دانشجو به‌همراه مشاور اصلی انتخاب می‌شود؛درحالی که در ایران، انتخاب استاد راهنما توسط دانشجو با هماهنگی مدیرگروه صورت می‌گیرد. اعضای این کمیته را استادانی تشکیل می‌دهند که در رشته خود دکتری دارند و وظیفه آنها خواندن پایان‌نامه، ارائه پیشنهاد در راستای اعمال تغییر یا بهبود پایان‌نامه و نشستن در جایگاه دفاع از پایان‌نامه است.
در کشور ما، پایان‌نامه به‌صورت مکتوب و امضاشده به مدیرگروه آموزشی برای تصویب پیشنهاد دو تا سه نفر استاد داور توسط مدیرگروه ارائه می‌شود. ترکیب اعضای هیات داوران در ایران شامل نماینده تحصیلات تکمیلی (رئیس جلسه)، استاد راهنما که درصورت لزوم چند استاد راهنما در موارد خاص انتخاب می‌شود و نیز استاد یا استادان مشاور (درصورت وجود) است. به‌طور کلی، جلسه دفاع، با حضور دست‌کم 4نفر از اعضای هیات داوران ازجمله استاد یا استادان راهنما، دو نفر داور، استاد مشاور و نماینده تحصیلات تکمیلی تشکیل می‌شود. پایان‌نامه را خود دانشجو می‌نویسد نه استاد راهنما بلکه استاد راهنما وظیفه بررسی تطابق حق چاپ و اطمینان از آن را دارد که دانشجو بیانیه‌ای مبنی‌بر این را آورده باشد که خودش به‌تنهایی پایان‌نامه را نوشته است.
صفحات متغیر پایان‌نامه‌ها
از دیگر ویژگی‌هایی که در نگارش پایان‌نامه اهمیت بالایی دارد و گاهی شاهد تناقض‌هایی بین آن در کشورهای مختلف هستیم، حجم و تعداد صفحه‌های آن است. در دانشگاه‌های ایران، معمولا پایان‌نامه‌های مقطع کارشناسی‌ارشد در حجم 100صفحه نوشته می‌شوند اما با توجه به تخصصی‌تر شدن مباحث در مقطع دکتری، حجم پایان‌نامه‌ها نیز بیشتر شده و به 200 تا 300صفحه و حتی تا 400صفحه هم می‌رسند. تعداد صفحات پایان‌نامه‌ها معمولا به رشته و گرایش تحصیلی دانشجو بستگی دارد. فرآیندی که با انتقادهای زیادی روبه‌رو شده است. درست است که همه بر این باورند که کیفیت پایان‌نامه به تعداد صفحات آن بستگی ندارد اما آنچه از واکنش‌ها برمی‌آید، این است که اغلب داوران، یکی از معیارهای خود را پایین نبودن تعداد صفحات پایان‌نامه عنوان می‌کنند.
در دانشگاه‌های کانادا معمولا پایان‌نامه‌ها در 100صفحه نوشته می‌شوند. مقالات در مقطع کارشناسی معمولا در 40صفحه آماده می‌شوند اما پایان‌نامه‌های کارشناسی‌ارشد به‌طور تقریبی 100صفحه‌ای هستند. در این میان، پایان‌نامه‌های دکتری در بیش از 200صفحه آماده می‌شوند. پایان‌نامه‌های دانشجویان دانشگاه‌های فرانسه نیز معمولا با 100صفحه نوشته می‌شوند اما در مواردی که پایان‌نامه‌ها تخصصی‌تر باشند و به‌عنوان مثال، موارد علمی مانند فیزیک و ریاضی را دربرگیرند، ممکن است تعداد صفحات بیشتر شود. در دانشگاه‌های آلمان هم حجم صفحات پایان‌نامه به گروه، اعضای هیات‌علمی و رشته تحصیلی دانشجویان بستگی دارد به‌طوری که در مقطع کارشناسی، تعداد صفحات پایان‌نامه بین 40 تا 60 و تعداد صفحه‌های پایان‌نامه ارشد 60 تا 100صفحه است. در دانشگاه‌های برزیل و پرتغال، حجم صفحات پایان‌نامه‌های دانشجویی برای مقطع کارشناسی‌ارشد بین 60 تا 80صفحه و برای مقطع دکتری بین 150 تا 250صفحه است. در دانشگاه‌های این کشور هم بسته به نوع رشته تحصیلی و تخصصی بودن، ممکن است تعداد صفحه‌های پایان‌نامه افزایش یابد. طبق قانونی که در دانشگاه‌های انگلیس حکم فرماست، تعداد صفحات پایان‌نامه‌های دانشجویی نباید بیشتر از 350صفحه باشد. این تعداد صفحه تمام صفحات حاوی متن، جدول، نمودار و عکس را هم دربرمی‌گیرد. در این بین، دانشگاه‌های آمریکا مشخص کرده‌اند که تعداد صفحات پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد باید بین 40 تا 80صفحه باشد که کم و زیاد شدن آن بستگی به مقطع تحصیلی و نوع پژوهش‌ها دارد. در مقطع کارشناسی، معمولا پایان‌نامه‌هایی که اغلب درقالب مقاله ارائه می‌شوند، در 40صفحه ارائه می‌شوند؛ اما این تعداد در مقطع دکتری بین 120 تا 200صفحه را دربرمی‌گیرد. دانشگاه‌های چین هم به‌طور معمول حجمی بین 70 تا 100صفحه را برای پایان‌نامه‌های خود تعیین کرده‌اند.
چه موضوعی انتخاب کنید؟
پیدا کردن موضوع برای پایان‌نامه از بزرگ‌ترین چالش‌های پیش‌روی دانشجویان است. این موضوعات باید جالب، نوآورانه و مرتبط با رشته تحصیلی فرد باشد. با اشراف به رشته تحصیلی خود می‌توانید موضوعات جذاب حوزه تحصیلی خود را بیابید. برای یافتن موضوع، به دنبال نقاط حساسی بگردید که درطول تحصیل برای خودتان سوال‌برانگیز یا جالب بود و همان را به‌عنوان موضوع انتخاب کنید. به‌خاطر داشته باشید موضوعی که برای پایان‌نامه خود انتخاب می‌کنید، بیانگر چیزی است که می‌خواهید در مقاله به آن بپردازید. هرکدام از جملاتی که در مقاله تحقیقاتی خود می‌نویسید، به پایان‌نامه برمی‌گردد بنابراین در انتخاب جملات و عبارت‌ها دقت کنید. از دیگر موضوعاتی که می‌توانید انتخاب کنید، حوزه‌هایی است که مورد علاقه مردم باشد. شما با برقراری ارتباط با دیگران می‌توانید خط فکری و علایق آنها را متوجه شوید و به‌عنوان یکی از راه‌های موثر برای انتخاب موضوع استفاده کنید.
آماده شدن برای دفاع
در دانشگاه‌های آلمان این‌گونه مشخص شده از زمانی که دانشجو نگارش پایان‌نامه را شروع می‌کند، تا آغاز دفاع شفاهی، 3 تا 6ماه زمان لازم است. جلسه دفاع شامل 45دقیقه ارائه عمومی پایان‌نامه، 10دقیقه پرسش و پاسخ و 30 تا 60دقیقه آزمون شفاهی غیرعلنی است. بعد از پایان یافتن جلسه دفاع، وقت انجام اصلاحات پایانی فرا می‌رسد و دانشجو باید مقاله خود را آماده کند. طی یک‌سال که از زمان دفاع می‌گذرد، دانشجو باید 6کپی اضافی و کپی الکترونیک از پایان‌نامه خود تهیه کرده و به کتابخانه دانشگاه ارائه دهد. مراحل نهایی هم تقریبا سه‌ماه به‌طول می‌انجامد و دانشجو می‌تواند آماده دریافت مدرک تحصیلی خود شود. تعداد کپی‌هایی که دانشجو باید از پایان‌نامه خود تهیه کند در کشورهای مختلف با هم فرق دارد؛ به‌عنوان مثال در انگلیس دانشجو باید دو نسخه کپی از پایان‌نامه خود برای داوران آماده کند و نسخه‌های دیگر را به‌صورت الکترونیک در نظر بگیرد. در هلند دانشجویان مقطع دکتری بین 100 تا 200کپی از پایان‌نامه تهیه می‌کنند که هزینه بالایی را برای آنها رقم می‌زند. درحال حاضر در استرالیا دانشجویان تنها باید یک نسخه دیجیتال از پایان‌نامه خود را به داوران ارائه کنند. کپی‌های کاغذی تنها درصورت درخواست داوران آماده می‌شوند. این روند در ایران به این صورت است که دانشجویان باید یک نسخه کامل از پایان‌نامه را با تایید استاد راهنما به شورای تحصیلات تکمیلی ارائه کنند تا نوبت دفاع از پایان‌نامه برای آنها منظور شود. بعد از پایان یافتن جلسه دفاع، وقت انجام اصلاحات پایانی فرا می‌رسد و دانشجو باید مقاله خود را آماده کند.
معیارهای نمره‌دهی
معمولا نمره‌دهی به پایان‌نامه براساس معیارهای مشخصی صورت می‌گیرد. نوع موضوعی که برای پایان‌نامه انتخاب شده از نخستین معیارهایی است که می‌تواند توجه داوران را به خود جلب کند. پس از آن، نوع نگارش پایان‌نامه شامل ارائه مقدمه، روش‌ها، نتایج، شروع بحث، نمودارها، جداول و ارائه منابع به شیوه استاندارد معیار بعدی به‌شمار می‌رود. پژوهش‌های مرتبط با موضوع پایان‌نامه که توسط دانشجو انجام شده و تجزیه و تحلیل‌هایی که در این زمینه انجام شده، نکته مهم دیگری است. روش انجام تحقیقات باید با جزئیات بیان شده و حتی دلیل انتخاب این شیوه هم عنوان شده باشد. داده‌ها باید به‌طور دقیق بیان شده و در نتیجه‌گیری آمده باشد. پایان‌نامه شامل یافته‌های اصلی و خلاقانه می‌شود. در انتها، منابع باید به‌طور کامل و دقیق با توجه به تحقیقاتی که صورت گرفته، درج شود. اما آنچه از این گزارش برمی‌آید آن است که در ارائه مدرک به دانشجویان باید از معیارهای کمی فاصله گرفت و کیفیت را فدای کمیت نکرد. گاهی تعداد کم صفحات پایان‌نامه می‌تواند تمام حرف‌هایی را که در صدها صفحه بیان شده، به اختصار و مفید بیان کند.