نرگس چهرقانی، خبرنگار گروه سیاست : با اینکه تبادل جاسوسان آمریکایی در ایران و زندانیان ایرانی در آمریکا و انگلیس، سابقه دور و درازی دارد اما شاید 6سال اخیر، قابل‌توجه‌ترین بازه برای در نظر گرفتن سوابق این تبادلات باشد. در اواخر دوره ریاست‌جمهوری باراک اوباما فارغ از روند مذاکرات هسته‌ای، ایران و آمریکا برای تبادل زندانیان تلویحا مذاکره کردند که نهایتا منجر به آزادی 4زندانی دوتابعیتی ایرانی-آمریکایی و 7زندانی ایرانی شد. همچنین ایران در آن زمان بابت آزادی جاسوسان و مجرمان آمریکایی، 1.7میلیارد دلار از آمریکا نقدا دریافت کرد. این میزان پول طلب ایران از آمریکا برای پرونده قدیمی خریدهای تسلیحاتی موسوم به «FMS»  بود. علاوه‌بر این، آمریکا حکم بازگشت 11ایرانی دیگر را -که به ادعای واشنگتن در موضوع دور زدن تحریم‌ها فعال بودند- لغو کرد. اما پس از روی کار آمدن دونالد ترامپ در آمریکا، روند آمریکا در تبادل جاسوسان خود تغییر کرد، به‌طوری که آمریکا طلبکارانه ادعا کرد می‌تواند تمام زندانیان آمریکایی در ایران را بدون پرداخت هیچ مبلغی آزاد کند. بر همین اساس در دوره ریاست‌جمهوری ترامپ، تنها دو تبادل یک‌به‌یک میان ایران و آمریکا انجام شد. پس از انتخابات2020 نیز جو بایدن، رئیس‌جمهور آمریکا ادعا کرد تبادل زندانیان برایش اهمیت ویژه‌ای دارد اما هربار دربرابر اعلام آمادگی ایران برای تبادل زندانیان، تبادل را به مساله برجام ربط داد و تبادل زندانیان را که یک مساله انسانی است به حاشیه برد. با این حال دیروز مجددا سعید خطیب‌زاده، سخنگوی وزارت امور خارجه آمادگی ایران را برای تبادل زندانیان اعلام کرد و با اشاره به اینکه مذاکرات ایران و آمریکا درباره تبادل زندانیان پیشرفت‌هایی داشته است، گفت: «اگر طرف آمریکایی به تعهداتش عمل کند و شب اجرا عقب‌نشینی نکند می‌توانیم یکی از پرونده‌های انسانی را که اولویت‌های ایران بوده ببندیم.» در ادامه برای بررسی ابعاد مختلف تبادل زندانیان ایران و آمریکا با چندین کارشناس مسائل بین‌الملل به گفت‌وگو پرداختیم که در ادامه نظرات آنان را از نظر می‌گذرانید.

مقامات وزارت امور خارجه ایران، همواره در دولت‌های مختلف تاکید کرده‌اند که تبادل زندانیان موضوعی انسانی ا‌ست و خارج از برجام دنبال می‌شود. صحبت دیروز سعید خطیب‌زاده یا صحبت عباس عراقچی، معاون سابق وزیر امور خارجه در پایان دولت دوازدهم نیز بر همین مبنا بوده است. با این حال مقامات آمریکایی تیر امسال به درخواست عباس عراقچی (توقف ارتباط بین تبادل زندانیان و مذاکرات هسته‌ای)، واکنش تندی نشان دادند و تبادل زندانیان را وابسته به مذاکرات برجامی دانستند. از کارشناسان مسائل بین‌الملل درباره سودی که آمریکا از وابستگی تبادل زندانیان با برجام می‌برد، پرسیدیم. علیرضا کوهکن، کارشناس مسائل بین‌الملل معتقد است تبادل زندانیان و برجام دو مقوله جدا از هم هستند. او در ادامه گفت: «شاید ارتباط مبادله زندانیان به توافق هسته‌ای این باشد که بیشتر ایرانی‌هایی که مبادله می‌شوند، کسانی هستند که به‌خاطر نقض تحریم‌ها تحت تعقیب قرار گرفتند و شاید همزمان‌شدن این دو با هم به این دلیل باشد. یعنی چون غربی‌ها می‌دانند که منطق ادامه‌ مجازات ایرانی‌ها در غرب زیرسوال می‌رود، مذاکرات هسته‌ای را با تبادل زندانیان انجام می‌دهند؛ اما به‌صورت ماهوی ارتباطی بین این دو نیست.»

دراین‌باره با سیدرضا صدرالحسینی نیز صحبت کردیم. او نیز معتقد است آمریکا می‌خواهد از یک موضوع کاملا انسانی، سوء‌استفاده‌های سیاسی و بین‌المللی داشته باشد. صدرالحسینی در ادامه توضیح داد: «به‌نظر می‌رسد آمریکایی‌ها می‌خواهند از ربط‌دادن مسائل آزادسازی جاسوسان‌شان و آزاد شدن زندانیان ایرانی، در مسائل داخلی بهره برده و استفاده کنند، به همین جهت تصور می‌کنند می‌توانند به‌وسیله آزادی آنها امتیازی را از جمهوری اسلامی بگیرند و به‌دنبال این موضوع هستند. درواقع آمریکا به‌دنبال این است که از یک موضوع کاملا انسانی، سوءاستفاده‌های سیاسی و بین‌المللی داشته باشد.» صدرالحسینی ادامه داد: «در ارتباط با این مساله جمهوری اسلامی مواضعش را روشن کرده و اعلام آمادگی کرده است قبل از شروع مذاکرات اخیر وین این تبادلات انجام شود و اعلام آمادگی برای آن هم کرده بود، اما آمریکایی‌ها این موضوع را قطع کردند.»

 آخرین ایرانی که از زندان آمریکا آزاد شد

در مقاطع مختلفی زندانیان ایرانی و آمریکایی تبادل شده‌اند که آخرین مبادله به حدود دوسال قبل برمی‌گردد. آذر98 مسعود سلیمانی، محقق ایرانی در حوزه سلول‌های بنیادی و استاد دانشگاه تربیت‌مدرس با ژائو ونگ، شهروند آمریکایی -که به جرم جاسوسی درحال گذراندن دوران محکومیت خود در ایران بود- مبادله شد. پس از مسعود سلیمانی دولت ایران بارها آمادگی خود را برای تبادل ایرانیانی که در آمریکا زندانی شدند، اعلام کرد اما همان‌طور که قبلا هم اشاره کردیم، آمریکایی‌ها حاضر به مبادله زندانیان نشدند. از صدرالحسینی نیز درباره جرم مسعود سلیمانی یا امثال او که در آمریکا زندانی بودند یا هستند، پرسیدیم؛ او گفت: «آمریکایی‌ها به‌دنبال این مساله بوده و هستند که هر ایرانی و غیرایرانی که دستگیر می‌کنند، به مسائل جاسوسی و برخی را به مساله تحریم‌ها به‌ویژه در مسائل دفاعی و هسته‌ای مرتبط کنند. ادعای اتهامی که برای برخی از این افراد مطرح می‌شود این است که آنها با مجموعه‌های هسته‌ای ‌ایرانی ارتباط دارند، گرچه خودشان ایرانی نیستند.» او در ادامه به این پرداخت که «حتی آمریکایی‌ها برچسب دور زدن تحریم‌ها یا خرید تجهیزات نظامی یا هسته‌ای -که آمریکایی‌ها خرید و انتقال آن به ایران را تحریم کرده بودند- به افراد زندانی‌شده زده‌اند.»

 جرم ایرانیان زندانی‌شده در آمریکا چیست؟

زندانیان آمریکایی یا انگلیسی در زندان‌های ایران به جرم جاسوسی دوران محکومیت‌شان را سپری می‌کنند؛ اما بسیاری از زندانیان ایرانی در آمریکا با قوانینی غیرانسانی دستگیر شده‌اند. برخی به‌خاطر کار علمی و برخی دیگر به‌خاطر دور زدن تحریم‌های غیرانسانی. از کوهکن سوال کردیم جرم زندانیان در مبادلات آنها درنظر گرفته می‌شود؟ او در پاسخ گفت: «من کلا با نوع مبادلاتی که ایران داشته‌، مخالفم. به این دلیل که جنس مبادله، هم‌وزن نیست. غربی‌ها دقیقا موضوع را برعکس جلوه می‌دهند و نادرست از این صحبت می‌کنند که ایران تعدادی افراد را گروگان می‌گیرد و ما را مجبور می‌کند پاسخش را بدهیم، درحالی که دقیقا موضوع برعکس است. کسانی که در ایران زندانی می‌شوند، مجرمان امنیتی هستند یعنی فرد جاسوس بوده‌است. در قانون ما متاسفانه برای اینها مجازات کمی در نظر گرفته شده است، در آمریکا و غرب مجازات جاسوس خیلی سنگین است. اینجا هم حتما باید این تغییر اتفاق بیفتد. حتی قانون‌مان برای جاسوسی جز آنهایی که مجازات مرگ دارد، 10سال زندان در نظر گرفته شده است. در مقابلش غربی‌ها کسانی را آزاد می‌کنند که به‌خاطر تحریم‌ها -که خود تحریم‌ها موضوعی غیرقانونی و غیرانسانی است- زندانی شده‌اند، یعنی فرد ایرانی جرمش این است که می‌خواسته پول را برای دارو مبادله کند، یا می‌خواسته مانند مسعود سلیمانی در یک موضوع علمی کار کند. کار خاصی هم انجام نداده‌ که طبق قوانین انسانی جرم باشد.» او در ادامه با اشاره به اینکه غرب قوانین داخلی خودش را به قوانین بین‌‌المللی تسری می‌دهد، توضیح داد: «حتی افراد خارج از ایالات‌متحده آمریکا هم دستگیر می‌شوند، به‌خاطر اینکه قانون آمریکا را در فرانسه یا انگلیس یا یک کشور آسیایی مانند سنگاپور نقض کردند. افرادی هم که دستگیر می‌شوند به آمریکا منتقل می‌شوند و بیش از 20سال حبس دارند، بعد شما تصور کنید چنین افرادی را که جرم خاصی نکردند با یک مجرم امنیتی مبادله می‌کنند. این مبادله، مبادله‌ هم‌وزنی نیست؛ ثانیا اعتبار دستگاه قضایی ما زیرسوال می‌رود. موارد مشابهی در اروپا داشتیم که اتفاق افتاده، عموما این‌گونه بوده که آنها یک فرد ایرانی را که محکوم شده بوده، محکومیتش که تمام‌شده، آزادش کردند و بعد مبادله کردند. با اینکه طرف دیگر مجرم نبوده‌است. دادگاه‌هایی که در کشورهای غربی در این زمینه برگزار می‌شود، به‌معنای واقعی خارج از عرف حقوقی بوده و نمایشی است.»

 ایران در ازای آزادی جاسوسان آمریکایی از آمریکا چه باید بگیرد؟

در ادامه از کوهکن پرسیدیم ایران در ازای آزادی جاسوسان آمریکایی یا انگلیسی چه سودی باید ببرد؟ او با اشاره به اینکه آمریکایی‌ها با یک اتهام غیرقابل اثبات و مضحک، فردی ایرانی را سال‌ها زندانی می‌کنند و بعد برای آزادی او طلبکارانه باج می‌گیرند، گفت: «ما حتی در همین موردی که مربوط به جیسون رضائیان بود، چنین چیزی دیدیم. اینکه می‌گویم برعکس است به همین خاطر است. غربی‌ها برای اینکه پول بلوکه‌شده ما را به خودمان بدهند یا کسی از ایرانیان را که جرم خاصی انجام نداده آزاد کنند، از ما مطالبه می‌کنند که مجرمان امنیتی‌شان را آزاد کنیم. به همین دلیل به‌نظرم باید جمهوری اسلامی به‌راحتی زیربار مبادله نرود و یک‌سری استانداردهای سختگیرانه‌تری برای مبادله داشته باشد، چون مبادله این افراد با هم، هم‌وزن نیست. درست است که آنها یکی را می‌گیرند و می‌گویند 20سال زندانی شده و شما فردی را که گرفتید 10سال زندانی دارد، ولی این نوع سنجیدن و مبادله‌کردن درست نیست. باید میزان جرم را بسنجند نه میزان سال‌های محکومیت را. فردی که در ایران دستگیر شده جاسوس است. موردی داشتیم که فرد ایرانی جرمش این بوده که پول برای کارهای علمی مانند چاپ مقاله یا شرکت در کنفرانس جابه‌جا کرده ‌است و او را دستگیر کرده‌اند. برای همین باید استانداردهایی برای تبادل داشته باشیم که الان نداریم.»

کوهکن در پایان صحبت‌های خود با تاکید بر اینکه نباید یک مبادله‌ یک‌به‌یک یا یک به دو اتفاق بیفتد، گفت: «باید حتما دستاوردهای ایران از این مبادله بیشتر باشد، یعنی لااقل بخشی از اموال بلوکه‌شده یا امتیازی بابت این کاری که انجام می‌دهد گرفته شود، چون آمریکایی‌ها یا انگلیسی‌هایی که در ایران زندانی شدند، مجرمان امنیتی هستند و ایران دارد آنها را آزاد می‌کند و طبیعتا درقبال انجام این کار طرف غربی باید امتیاز قابل‌توجهی بدهد. با اینکه پول بلوکه‌شده برای خود ایران است و عملا امتیازی محسوب نمی‌شود، اما اگر پول بلوکه‌شده را هم بدهند، بد نیست.»