زهرا رمضانی– فاطمه طاری‌بخش، گروه دانشگاه: امروز روز آنهاست؛ روز کسانی که ردپای‌شان در همه پیشرفت‌های بشری دیده می‌شود، از ساخت پل و راه‌ها گرفته تا ساخت موشک، هواپیما و رسیدن به علم جدیدتر در حوزه فناوری اطلاعات و رایانه. همگی به دست فارغ‌التحصیلان رشته‌های مختلف گروه فنی‌ومهندسی انجام می‌شود. دانش‌آموختگانی که به قول خودشان برای رسیدن به هدف، یا راهی پیدا کرده یا راهی می‌سازند. تحصیل در رشته‌های مختلف فنی‌ومهندسی می‌تواند زمینه را برای رسیدن به صنایع جدید و به‌روزرسانی صنایع فعلی فراهم کند و از طرف دیگر یکی از بازوهای درآمدی کشورها هم تلقی می‌شود. به‌عبارت دیگر امروزه کشورهای توسعه‌یافته با اعزام گروه‌های مهندسی در حیطه‌های مختلف و ساخت سد، راه، نیروگاه و... برای کشور دیگر نه‌تنها می‌توانند برای خود ارزآوری داشته باشند، بلکه برتری‌شان در حوزه‌های علمی را نیز به رخ بکشند. ازاین‌رو می‌توان گفت تربیت نیروی انسانی متخصص در رشته‌های مختلف گروه فنی‌ومهندسی نه‌تنها برای رفع نیازهای داخل، بلکه برای رسیدن به منبع درآمدی پایدار از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. این مهم برای ایران اهمیت دوچندان دارد؛ چراکه با توجه به وضعیت منطقه خاورمیانه و نیاز کشورهایی چون سوریه، عراق، افغانستان به واردات خدمات فنی‌ومهندسی از یک‌سو و تحریم صادرات نفت ایران از طرف دیگر نشان می‌دهد درصورت برنامه‌ریزی منسجم دولتمردان برای حمایت از چنین صادراتی، می‌توان دست برتر را در منطقه داشت.
قطعا حضور مهندسان در کشور دیگر در کنار آورده‌های اقتصادی، می‌تواند به تبادل علم روز هم کمک ویژه‌ای کند، موضوعی که می‌توان آن را در دیپلماسی علمی هم تعریف کرد؛ اما با نگاهی به وضعیت صادرات خدمات فنی‌ومهندسی طی دو دهه می‌توان نتیجه گرفت ایران علی‌رغم اینکه در دهه 80 توانست درآمد میلیارد دلاری از این حوزه داشته باشد، اما با شروع دهه 90 و با وخیم شدن شرایط اقتصادی از این مساله هم غفلت کرد، درحالی‌که درست در چند سال اخیر به‌دلیل وقوع جنگ در کشورهای همسایه شرایط برای حضور مهندسان ایرانی به این کشورها مهیاتر از قبل بود؛ اما ضعف مدیریتی و عدم همراهی بانک‌ها در این زمینه باعث شد ایران این میدان را به کشورهایی مانند ترکیه واگذار کند.
از روند صعودی صادرات خدمات فنی‌ومهندسی تا عقب‌نشینی شرکت‌های فعال این حوزه
اولین حضور ایران در عرصه بین‌المللی برای ارائه خدمات فنی‌ومهندسی به سال 80 برمی‌گردد، زمانی که 18 شرکت توانستند 25 پروژه را برای 10 کشور اجرا کنند و 575 میلیون دلار برای کشور ارزآوری داشته باشند. روندی که طی 9 سال رشد چشمگیری پیدا کرد و نه‌تنها تعداد شرکت‌ها به 46 رسید، بلکه میزان پروژه‌ها هم به 63 پروژه در 22 کشور افزایش پیدا کرد، اما نکته جالب‌توجه این است که تنها ظرف همان یک سال، 3 میلیارد و 301 میلیون دلار درآمد نصیب شرکت‌های ایرانی و بالطبع ایران شد.
اما روند صعودی صادرات خدمات فنی‌ومهندسی به یکباره با آغاز دهه 90، دچار افول شدیدی شد، به‌طوری‌که تعداد شرکت‌ها ریزش و به 23 شرکت کاهش پیدا کرد و حضور این شرکت‌ها از 22 کشور به 12 کشور دنیا محدود شد و تنها وظیفه به سرانجام رساندن 28 پروژه را برعهده داشتند، درست است که در آن سال درآمدزایی از این طریق به 4 میلیارد و 118 میلیون دلار رسید، اما این مهم تنها به‌دلیل گران شدن هزینه‌ها در سطح جهانی بوده است. هرچه جلوتر آمدیم، وضعیت صادرات این خدمات بدتر شد، به‌طوری‌که در سال 98، تنها 10 شرکت فعال در انجام 13 پروژه متعلق به 9 شرکت همکاری داشتند و درنهایت هم توانستند 285 میلیون دلار از این مهم سهم ببرند، درست است که این میزان سال گذشته به 500 میلیون دلار رسید و امسال نیز شرکت‌های فعال در این زمینه توانستند تا حدی کم‌کاری‌های گذشته را جبران کرده و یک میلیارد و 850 میلیون دلار برای ایران درآمدزایی کنند.
ایجاد 300 هزار شغل برای فارغ‌التحصیلان فنی‌ومهندسی با صادرات 30 میلیارد دلاری
یکی از مهم‌ترین مولفه‌ها در بحث صادرات خدمات این حوزه آن است که به گفته بهمن صالحی، دبیرکل انجمن صادرکنندگان این خدمات به ازای هر 100 هزار دلاری که در این راستا قرارداد منعقد می‌شود، می‌توان در داخل برای فارغ‌التحصیلان این حوزه اشتغالزایی کرد؛ یعنی اگر ایران به صادرات سالانه 30 میلیارد دلاری برسد، با توجه به اینکه درحال‌حاضر ظرفیت صادرات 25 میلیارد دلاری را دارد، سالانه 300 هزار شغل برای فعالان این حوزه ایجاد می‌شود؛ چنین اظهارنظری نشان می‌دهد که اگر زمینه‌های صادرات در حوزه‌های مختلف فنی‌ومهندسی ایجاد شود، قطعا نه‌تنها مشکل بیکاری فارغ‌التحصیلان این حوزه برطرف می‌شود، بلکه امکان افزایش ظرفیت پذیرش دانشجویان هم وجود خواهد داشت.
یک‌سوم جمعیت فنی‌ومهندسی‌ها در آرزوی ورود به بازار کار
درحالی صادرات خدمات فنی‌ومهندسی می‌تواند راهگشای اصلی رفع بیکاری در میان فارغ‌التحصیلان و ایجاد امید در میان دانشجویان این گروه برای ورود به بازار کار باشد که با نگاهی به وضعیت جمعیت دانشجویی و فارغ‌التحصیلان این گروه باید گفت هنوز راه زیادی در این حوزه وجود دارد. به‌عبارت دیگر شاید درصد اشتغال در میان این دانشجویان تا حدی قابل‌قبول باشد، اما مساله اصلی اینجاست که از میان آنها هم تنها برخی رشته‌ها توانسته‌اند دست برتر را داشته باشند. به‌طوری‌که دست برتر عمدتا در اختیار دانش‌آموختگان مهندسی کامیپوتر، عمران و مکانیک بوده است. براساس پایش وضعیت اشتغال دانش‌آموختگان دانشگاه‌ها که توسط وزارت علوم در سال جاری منتشر شده، امسال میزان اشتغال در میان دانش‌آموختگان 9 رشته در مقطع کاردانی مهندسی کشاورزی 75، مهندسی مکانیک 66درصد، مهندسی عمران 61، مهندسی برق 47 و مهندسی صنایع 43 و مهندسی معماری 4درصد بوده است. میزان اشتغال دانش‌آموختگان این رشته‌ها در مقطع کارشناسی تفاوت چشمگیری دارد؛ چراکه از میان 14 رشته، دانش‌آموختگان مهندسی کشاورزی در این مقطع تنها 50درصد، مهندسی کامپیوتر 52، مهندسی صنایع 57 و مهندسی مکانیک 62درصد اشتغال دارند، یعنی حدود یک‌سوم دانش‌آموختگان این مقطع در آرزوی ورود به بازار کار هستند. در مقطع کارشناسی‌ارشد بعد از پایش 16 رشته تحصیلی مشخص شد، 43درصد از آنها مربوط به گروه فنی‌ومهندسی بوده و در این میان دست برتر با مهندسان کامپیوتر است، به‌طوری‌که درصد اشتغال در آنها 81درصد است، مهندسی صنایع با 78، مهندسی برق با 73، مهندسی مکانیک با 67، مهندسی عمران 67، مهندسی هوافضا با 66 و معماری با 65درصد سهم اشتغال دانش‌آموختگان را به خود اختصاص می‌دهند. در دکتری نیز این میزان با 100درصد اشتغال برای مهندسان کامپیوتر و صنایع و هوافضاست، 94درصد برای مهندسی عمران و 92درصد مهندسی مکانیک در رده‌های بعدی قرار دارند.
ریزش 58درصدی جمعیت دانشجویان فنی‌ومهندسی
متاسفانه چندسالی است وزارت علوم آمارهای کلی مربوط به تعداد دانشجویان، فارغ‌التحصیلان و اشتغال آنها را روی سایت منتشر نمی‌کند و از طرفی هم آمارهای این وزارتخانه با آنچه از سوی مرکز آمار در سالنامه آماری منتشر می‌شود، تفاوت دارد؛ اما در این گزارش آمار منتشرشده توسط هر دو نهاد را مرجع قرار داده‌ایم؛ چراکه آخرین سالنامه منتشرشده توسط مرکز آمار نیز مربوط به سال 98 است.
آمارهایی که نشان می‌دهد با کم شدن جمعیت دانشجویی، تمایل برای تحصیل در رشته‌های فنی‌ومهندسی هم کاهش پیدا کرده است. درحالی‌که سال تحصیلی 95-94 جمعیت دانشجویی این حوزه یک میلیون و 312 هزار و 595 نفر بوده، اما این میزان برای سال تحصیلی 1400-1399 به 761 هزار و 706 نفر رسیده است؛ یعنی در عمل شاهد ریزش 58درصدی دانشجویان در همین بازه زمانی هستیم.
جمعیت دانشجویی در سال تحصیلی 96-95 بیش از یک میلیون نفر بوده و آن سال یک میلیون و 176 هزار و 730 نفر در رشته‌های مختلف این گروه تحصیل می‌کردند. روندی که بعد از آن رو به افول رفت و در سال تحصیل 98-97 به 810 هزار و 720، سال تحصیلی 99-98 با کمی افزایش به 811 هزار و 662 نفر و سال گذشته نیز به 761 هزار و 706 نفر رسیده است.
کاهش 61درصدی فارغ‌التحصیلان فنی چالش‌برانگیز می‌شود؟
آمار فارغ‌التحصیلان این حوزه در دو سال اخیر مشخص نیست؛ اما قطعا با کاهش جمعیت دانشجویی، جمعیت فارغ‌التحصیلان هم روند نزولی به خود گرفته است. به‌طوری‌که در سال تحصیلی 95-94، 295 هزار و 13 فارغ‌التحصیل داشتیم، این میزان یک سال بعد به 250 هزار 330 رسید و در سال تحصیلی 98-97 به 181 هزار و 629 نفر رسیده است، این میزان قطعا در دو سال اخیر نیز کاهش یافته، اما مساله اینجاست که نتوانسته‌ایم از این ظرفیت به‌درستی حتی در داخل کشور استفاده کنیم.
مساله‌ای که می‌توان نمود عینی آن را در چالش‌های موجود در عرصه صنعت، عمران و.... دید. از طرف دیگر نمی‌توان از کنار این مساله به‌راحتی گذشت که درصورت بسترسازی لازم در این زمینه، می‌توان شاهد تغییر معادلات چه در عرصه صادرات و چه اشتغالزایی در داخل بود.
در همین رابطه مطالب زیر را بخوانید:
صادرات خدمات فنی‌ومهندسی در 5 سال آینده روند صعودی خواهد داشت (لینک)
گره معضل صادرات خدمات فنی‌ومهندسی، نبود مدیریت درست است (لینک)