سیدمهدی طالبی، خبرنگار گروه بین‌الملل: ولودیمیر زلینسکی، رئیس‌جمهور اوکراین اخیرا در جریان نشست امنیتی مونیخ اعلام کرده کشورش پس از دست کشیدن از سلاح‌های هسته‌ای خود در دهه90 میلادی، امنیت ندارد.
اشاره زلینسکی به پیمانی است که به‌موجب آن قدرت‌های جهانی تضمین کردند در ازای چشم پوشیدن اوکراین از سلاح‌های هسته‌ای خود، امنیت این کشور را تضمین کنند. دو طرف اصلی این معادله یعنی روسیه و آمریکا امروز در مواضعی متفاوت اما در یک راستا درحال تضعیف امنیت اوکراین هستند.
مقامات غربی به‌ویژه مسئولان آمریکایی در میان اعتراض دولتمردان اوکراینی در هفته‌های اخیر بارها هشدار دادند روسیه به این کشور حمله خواهد کرد؛ اقدامی که نه‌تنها باعث تشدید تنش‌ها در شرق اوکراین شد، بلکه سرمایه‌گذاران را نیز از اوکراین فراری داد.
درمقابل روسیه نیز استقلال دو جمهوری لوهانسک و دونتسک را در شرق اوکراین به رسمیت شناخته و عملا منطقه مهم دونباس را از این کشور جدا ساخته است.
این شرایط دشوار باعث شده مقامات اوکراین به تناوب از احتمال گام برداشتن‌شان در زمینه ساخت سلاح‌های هسته‌ای صحبت کنند. به‌جز زلینسکی، سال گذشته میلادی «دری ملنیک» سفیر اوکراین در آلمان در مصاحبه با «رادیو آلمان» نیز از لزوم ساخت سلاح هسته‌ای توسط کشورش درصورت عدم عضویت در ناتو صحبت کرده بود؛ موضوعی که قطعا در چهارچوب یک سیاست کلی و مهم کی‌یف ابراز می‌شد.
این مساله باعث شده تا روسیه نیز حساسیت‌های خود در این باره را بالا توصیف کند. ولادیمیر پوتین رئیس‌جمهور روسیه دوشنبه‌شب در جریان سخنرانی مهم خود که در آن استقلال دو جمهوری جداشده از اوکراین را به رسمیت شناخت، اعلام کرد اظهارات کی‌یف در زمینه ساخت سلاح هسته‌ای بلوف نیستند.
سرگئی شویگو، وزیر دفاع روسیه نیز در جریان نشست هفته اخیر شورای امنیت این کشور که با حضور پوتین برگزار شده بود مدعی شد اوکراین از زمان اعلام استقلال از اتحاد جماهیر شوروی، از «توان هسته‌ای» برخوردار بوده و خطر آن از برنامه هسته‌ای ایران یا کره شمالی بیشتر است. این اظهارات درحالی صورت می‌گیرد که ایران قائل به ساخت سلاح هسته‌ای نیست.
وضعیت هسته‌ای اوکراین چگونه است؟
صحبت از ساخت سلاح هسته‌ای توسط مقامات اوکراینی باعث شده بسیاری از نگاه‌ها متوجه این کشور شود. پیش‌تر کشورهایی فقیرتر و کم‌برخوردار‌تر از لحاظ مالی و فناوری نسبت به اوکراین، یعنی پاکستان و کره‌شمالی نیز به چنین سلاح‌هایی دست یافته‌اند، پس می‌توان گفت دستیابی به این سلاح درصورت تصمیم سیاسی برای بسیاری از کشورها چندان دشوار نیست، گرچه میان زمان رسیدن به ساخت سلاح و ظرفیت ساخت آن تفاوت‌هایی میان‌شان وجود خواهد داشت. در ادامه تلاش شده تا به برخی از سوالات درباره توان هسته‌ای اوکراین و سابقه آن پاسخ داده شود.
1 -توان هسته‌ای سابق اوکراین چقدر بود؟
استقلال اوکراین از اتحاد جماهیر شوروی در سال 1991، باعث شد این کشور یک‌سوم زرادخانه هسته‌ای این اتحاد را که در خاکش مستقر بود به ارث ببرد. 5000 هزار سلاح هسته‌ای اوکراین آن را پس از روسیه و آمریکا به سومین قدرت هسته‌ای جهان مبدل ساخته بود.
اوکراین در زمان شوروی عملا یک استان مرزی برای مسکو بهشمار می‌رفت و همین مساله باعث شده بود تا تسلیحات زیادی در آن مستقر شود؛ با این حال تمام مزیت اوکراین به نزدیکی‌اش به خطوط مقدم مرتبط نبود، بلکه به‌دلیل وجود بلوک شرق و حضور کشورهایی مانند چکسلواکی سابق و آلمان‌شرقی در این بلوک؛ اوکراین ویژگی خاصی یافته و درحالی که یک استان مرزی برای شوروی به شمار می‌رفت، یک سرزمین در عمق بلوک شرق نیز به‌حساب می‌آمد. به همین دلیل این کشور تسلیحات هسته‌ای بسیار متنوعی را به ارث برد.
زرادخانه هسته‌ای اوکراین شامل 176 موشک بالستیک قاره‌پیما می‌شد که هرکدام قادر به حمل تا 10 کلاهک هسته‌ای بودند. این کلاهک‌ها البته سلاح هسته‌ای تاکتیکی بهشمار نمی‌آمدند، بلکه سلاح‌های هیدروژنی (گرما هسته‌ای) بودند که قدرتی چند‌صد‌برابر بیشتر از بمب اتمی هیروشیما داشتند. روی این موشک‌ها در مجموع 1240 کلاهک هسته‌ای سوار بودند. برد چنین موشک‌هایی بین 5 تا 10 هزار کیلومتر بود به‌گونه‌ای که برخی از آنها حتی امکان هدفگیری آمریکا را نیز داشتند. در کنار این تسلیحات پیشرفته، در سطحی پایین‌تر از موشک‌های بالستیک قاره‌پیما، اوکراین به بمب‌افکن‌های هسته‌ای و بمب‌های تاکتیکی نیز مجهز بود. کی‌یف پس از استقلال، 44 بمب‌افکن استراتژیک در اختیار داشت که بیش از 700 موشک کروز با کلاهک هسته‌ای جهت پرتاب از آنها تولید شده بود. در سطحی پایین‌تر نیز اوکراین بیش از 3000 سلاح هسته‌ای تاکتیکی در ذخایر خود داشت.
درحالی‌که بمب‌افکن‌های استراتژیک و سلاح‌های هسته‌ای تاکتیکی اوکراین علیه آسیا، آفریقا و اروپا قابل استفاده بودند، ذخایر موشک‌های بالستیک قاره‌پیمای این کشور با تسلیحات ویرانگر هیدروژنی خود قادر بودند تا سرزمین‌های وسیعی را در خاک آمریکا نیز نابود سازند.
اوکراین این تسلیحات هسته‌ای را در توافق به قدرت‌های بزرگ از جمله آمریکا و روسیه در ازای تضمین امنیت خود به روسیه منتقل کرده یا نابود ساخت.
2 -ظرفیت هسته‌ای فعلی اوکراین چقدر است؟
اوکراین امروزه دارای 15 رآکتور هسته‌ای است که به‌وسیله آنها نیمی از برق مورد نیاز خود را تولید می‌کند. اغلب این نیروگاه‌ها در زمان شوروی راه‌اندازی شده‌اند. اوکراین به همین دلیل دارای ظرفیت‌های کمی و کیفی گسترده‌ای در حوزه هسته‌ای، همانند دیگر حوزه‌های صنعتی مانند ساخت سلاح، کشتی‌سازی و معادن است.
تعداد زیادی از کارشناسان اوکراینی در ساخت رآکتورهای هسته‌ای و حتی ساخت تسلیحات هسته‌ای در دوران شوروی نقش داشته‌اند که هم‌اکنون درصورت خواست دولت اوکراین برای ساخت سلاح هسته‌ای در دسترس این کشور خواهند بود.
فناوری هسته‌ای اوکراین حتی از جهاتی پیشرفته‌تر از فناوری هسته‌ای هند است. هند نخستین آزمایش مرتبط با تسلیحات هسته‌ای خود را در سال 1974 انجام داده و سپس مرحله نهایی آن را در سال 1998 رونمایی کرد.
ساختارهای هسته‌ای این دو کشور نیز هم‌اکنون تا اندازه‌ای مشابه است. هند سوخت مصرف‌شده در نیروگاه‌های هسته‌ای خود را بازفرآوری می‌کند و از پلوتونیوم به‌دست آمده از طریق این فرآیند، سلاح هسته‌ای می‌سازد، گرچه این کشور از رآکتورهای آب‌سنگین نیز مستقیما به پلوتونیوم دست می‌یابد اما پیمودن این مسیر برای اوکراین آسان‌تر از هند است.
اوکراین نه‌تنها از لحاظ فناوری هسته‌ای پیشرفته‌تر از هند است، بلکه از نظر کمی نیز قابلیت دسترسی به مواد شکاف‌پذیر بیشتری دارد. نیروگاه‌های هسته‌ای هند دارای ظرفیت 6 هزار و 700 مگاوات هستند، درحالی‌که اوکراین دارای ظرفیتی تقریبا دوبرابری به اندازه بیش از 13 هزار مگاواتی است. این ظرفیت کی‌یف را قادر می‌سازد در زمان کمی تعداد زیادی سلاح هسته‌ای تولید کند.
سوخت لازم برای هر یک‌هزار مگاوات، پیش از مصرف برای ساخت 30 سلاح هسته‌ای کافی است. این میزان سوخت پس از مصرف در رآکتور قابل بازفرآوری خواهد بود که به‌دلیل استحصال پلوتونیوم، از این ماده به‌دست‌آمده نیز 30 سلاح هسته‌ای دیگر قابل ساخت است. بنابر این سوخت مصرف‌شده به ازای هر یک‌هزار مگاوات می‌تواند مواد لازم برای ساخت 30 بمب اورانیومی و 30 بمب پلوتونیومی را تامین کند. بنابر‌این 13 هزار مگاوات ظرفیت هسته‌ای اوکراین پس از اتمام دوره سوخت‌شان که تقریبا یک‌سال طول می‌کشد تا 400 سلاح اورانیومی و تا 400 سلاح پلوتونیومی و درمجموع 800 سلاح هسته‌ای را تامین می‌کنند.
اوکراین به‌دلیل تجارب پیشین می‌تواند این تسلیحات را به سرعت روی موشک‌های بالستیک تاکتیکی خود نصب کند که می‌توانند به مسکو، پایتخت روسیه نیز برسند. این شهر تنها 500 کیلومتر از مرزهای اوکراین فاصله دارد. در‌صورتی‌که کی‌یف موشکی با برد 800 کیلومتر تولید کند، قادر به نابودی مراکز اصلی روسیه خواهد بود. البته مسیر ساخت سلاح‌های نامتعارف برای اوکراین با حجم عظیم مواد هسته‌ای این کشور تنها به سلاح‌های هسته‌ای مرسوم منحصر نمی‌شود. یک احتمال بسیار قوی در راستای مقاصد و امکان پیش‌روی اوکراین، ساخت «سلاح کثیف» است. این سلاح گرچه در رده تسلیحات هسته‌ای جای می‌گیرد، اما نحوه عملکردش مانند سلاح‌های هسته‌ای معمولی نیست. سلاح کثیف یک وسیله انفجاری است که انفجارش هسته‌ای نیست، اما انفجار صورت‌گرفته در این بمب می‌تواند محتویات رادیواکتیو موجود در آن را در سطح وسیعی پراکنده کند. گفته می‌شود اوکراین به‌راحتی قادر به ساخت چنین سلاحی است. اوکراین اگر لوله‌های سوخت اورانیوم موجود در رآکتورهایش را خارج سازد، قادر به ساخت تعداد زیادی سلاح کثیف خواهد بود.
3 -آیا اوکراین هسته‌ای از حمله در امان است؟
به‌نظر نمی‌رسد حتی در‌صورتی‌که اوکراین دارای سلاح هسته‌ای می‌بود، روسیه از دخالت در این کشور چشم می‌پوشید. برای حفظ تمامی زوایای قدرت، تنها سلاح هسته‌ای لازم نیست، چه اینکه رژیم‌صهیونیستی با وجود دارا بودن ده‌ها یا شاید صدها سلاح هسته‌ای، دیگران را متهم می‌کند که در امور داخلی‌اش دخالت می‌کنند. درست یا غلط همین اقدامات باعث شده بخش‌های زیادی از فلسطین اشغالی از دستان صهیونیست‌ها خارج شود.
هند نیز یک نمونه دیگر است. این کشور با وجود مجهز بودن به تسلیحات هسته‌ای همواره پاکستان را متهم به نفوذ و حمایت از شبه‌نظامیان در کشمیر می‌کند. تل‌آویو و دهلی‌نو در‌برابر اقداماتی که از لحاظ ارضی آنها را تهدید کرده قادر به استفاده موثر از سلاح هسته‌ای حتی در سطح تهدید بهکارگیری آن نیز نبوده‌اند. در این باره باید نگاهی به وضعیت اوکراین نیز انداخت. سوال اصلی اینجاست که آیا اوکراین در برابر دخالت تقریبا مستقیم روسیه در جریان درگیری‌های 2014 شرق اوکراین، واقعا دست به استفاده از سلاح‌های هسته‌ای علیه کشوری می‌زد که خود مسلح به هزاران کلاهک به‌شدت مخرب هسته‌ای آن‌هم از نوع بمب‌های هیدروژنی است؟
جواب سوال مشخص است، کی‌یف به‌طور همزمان از نظر سیاسی و نظامی قادر به تهدید و حتی کاربرد چنین سلاح‌هایی به آسانی نبود؛ با این حال چنین توصیفی نیز بیش از اندازه تقلیل‌گرایانه به‌نظر می‌رسد، زیرا در هر صورت سلاح هسته‌ای تاثیرات خود را در موازنه بین کشورها دارد.
درحالی‌که همچنان عدم‌توانایی اوکراین در کاربرد سلاح‌های هسته‌ای علیه روسیه در حین دخالت این کشور در شرق اوکراین همچنان صادق است، اما بهکارگیری این سلاح‌ها در‌صورتی‌که مسکو تصمیم به حمله مستقیم به‌سمت کی‌یف، پایتخت اوکراین گرفته و موجودیت آن را در خطر قرار دهد، امکان‌پذیر است.
بنابر‌این می‌توان نتیجه گرفت در‌صورتی‌که اوکراین به سلاح هسته‌ای دست یابد همانند امروز قادر به دفاع از تمامیت ارضی خود در برابر روسیه نخواهد بود، اما برخلاف شرایط کنونی، این سلاح‌ها اوکراین را در برابر هر حمله‌ای علیه موجودیت کلی این کشور مصون می‌کند.
4 -سیاست هسته‌ای اوکراین چیست؟
وضعیت هسته‌ای اوکراین نشان می‌دهد این کشور نیز همانند بسیاری از کشورها مانند ژاپن، کره‌جنوبی و آلمان یک قدرت نهفته هسته‌ای است، یعنی کشوری که فناوری و مواد لازم برای ساخت سلاح هسته‌ای را داراست، اما اقدام به ساخت سلاح نکرده است.
اوکراین به‌جای حرکت به‌سمت ساخت مستقیم سلاح هسته‌ای می‌تواند تنها در همان سطح قدرت نهفته، ظرفیت‌ها و توان خود را تقویت کند، بدون آنکه قدمی در باشگاه هسته‌ای‌ها بگذارد؛ سیاستی که به‌نظر می‌رسد اظهارات زلینسکی بر همین مبنا عنوان شده است.
اوکراین با بیان تهدیدات هسته‌ای خود که در ماه‌های اخیر شدت گرفته‌اند، قصد دارد ظرفیت هسته‌ای نهفته خود را به رخ دیگران بکشد تا بدون آنکه مجبور به ساخت سلاح شود بتواند از این مزیت برای حفظ موجودیت خود بهره ببرد.
مقامات اوکراین احتمالا به این دلیل متوسل به سلاح‌های هسته‌ای شده‌اند که از یک‌سو نظاره‌گر سخنان مقامات روسیه درباره یکی بودن ملت دو کشور هستند و از سوی دیگر می‌دانند درصورت حمله مسکو حرف چندانی در‌برابر قدرت متعارف عظیم این کشور ندارند.
5 -نقش غرب در هل دادن اوکراین به‌سمت سلاح هسته‌ای چیست؟
اوکراین تا سال 2014 علی‌رغم فراز و نشیب‌هایی همانند مواجهه با انقلاب رنگی سال 2004، به‌دلیل حضور سیاستمداران سنتی‌اش که شناخت تقریبا دقیقی از وضعیت موازنه قوا در شرق اروپا داشتند، بدون مشکل خاصی درحال فعالیت بود. با این حال از سال 2014 غرب با شکل‌دادن یک کودتا در اوکراین، بدون آنکه واقعا این کشور به کمک‌های نظامی ناتو نیازی داشته باشد، اوکراین را تبدیل به یک پایگاه بزرگ برای این سازمان کردند.
پس از مقابله روسیه با سیاست تهاجمی ناتو، غرب به‌جای آنکه خود تبعات اقداماتش را بچشد، کی‌یف را در‌برابر انتقام‌جویی مسکو تنها گذاشت. غرب درحالی این اقدام را صورت داد که اوکراین نقش چندانی در برانگیختن خشم روس‌ها نداشت و این اقدامات غرب و حضور نظامی آن در مجاورت مرزهای روسیه بود که خشم مسکو را برانگیخت.
اوکراین که حالا در میانه میدان تنها مانده تهدید می‌کند که به‌سمت ساخت سلاح هسته‌ای گام برخواهد داشت. آمریکا با اقدام فریبکارانه خود در اوکراین عملا یک کشور دیگر را در مسیر هسته‌ای شدن قرار داده است. واشنگتن و دیگر کشورهای غربی پیش‌تر نیز در سوابق خود، تجاربی از مسلح ساختن دولت‌هایی را به سلاح هسته‌ای دارند.
غرب به چه دولت‌هایی کمک هسته‌ای کرده است؟
غرب گرچه می‌کوشد به‌زعم خود مانع از اشاعه هسته‌ای در جهان شود اما در عمل خود بزرگ‌ترین ناقض این سیاست بوده و به کشورهای زیادی در راستای رسیدن به توان هسته‌ای کمک کرده است. این کمک‌ها در تمامی حوزه‌های لازم برای ساخت و پرتاب سلاح‌های هسته‌ای بوده‌اند به‌گونه‌ای که غرب حتی موشک‌های بالستیک نیز دراختیار عوامل خود که دارای سلاح هسته‌ای بوده‌اند، قرار داده است.
1 -پیشران‌های فرانسوی زیردریایی هسته‌ای چین
چین در دهه60 به‌دلیل درگیری‌های مرزی و اختلافات گسترده با شوروی به برنامه هسته‌ای خود سرعت داد و در سال1964 نخستین سلاح خود را آزمایش کرد. با این حال همانند بسیاری دیگر از قدرت‌های هسته‌ای به‌دنبال توسعه زیردریایی‌های هسته‌ای نیز گام برداشت تا بتواند قابلیت‌های هسته‌ای خود را درصورت حمله پیش‌دستانه دشمن حفظ کند. چین در ساخت زیردریایی هسته‌ای خود از کمک‌های ویژه فرانسه بهره برد، زیرا این کشور به‌دلیل مشکلات موجود بین چین و شوروی، جهت مشغول‌سازی مسکو در جبهه‌ای دیگر برای کاهش تمرکزش بر اروپا، هسته‌ای‌تر شدن پکن را به‌نفع خود می‌دانست.
2 -رآکتور، بمب، جنگنده و موشک‌های هسته‌ای رژیم‌صهیونیستی
رژیم‌صهیونیستی پس از پیدایش به‌دلیل عمق راهبردی کم خود، ناچار شد به‌سمت ساخت سلاح‌های هسته‌ای گام بردارد. با توجه به توان مالی و علمی یهودیان آنها در ائتلاف با فرانسه، در توسعه برنامه هسته‌ای این کشور ایفای نقش کرده و پس از آن با کمک‌های گسترده پاریس موفق شدند رآکتوری را در صحرای نقب در جنوب فلسطین اشغالی بسازند. فرانسه پس از آن نقشه‌های ساخت سلاح هسته‌ای را نیز دراختیار تل‌آویو قرار داد و حتی به این رژیم کمک کرد موشک‌های بالستیک را برای پرتاب کلاهک‌های هسته‌ای خود تولید کند.
3 -رآکتورهای غربی و سلاح هسته‌ای هند
راکتورهای هسته‌ای آب‌سنگین ساخت کانادا به‌نام «کاندو» نقش بزرگی در توسعه تسلیحات هسته‌ای در جهان داشته‌اند به‌گونه‌ای که هند و پاکستان از آنها برای توسعه تسلیحات هسته‌ای خود بهره برده‌اند.
هند به کمک رآکتورهای هسته‌ای کانادایی در سال1974 نخستین آزمایش هسته‌ای خود را انجام داد. پاکستان نیز در سال1972 در تاسیسات هسته‌ای کراچی خود از رآکتورهای کانادایی کاندو برخوردار شد و درکنار سانتریفیوژ‌ها در برنامه هسته‌ای خود از آنها استفاده کرد.
4 -تامین قطعات برنامه هسته‌ای پاکستان
پاکستان به کمک کشورهایی مانند آلمان و شبکه قاچاق فناوری هسته‌ای موجود در هلند موفق شد به نقشه‌ها، قطعات و مواد لازم برای ساخت سانتریفیوژهای مورد نیاز برای غنی‌سازی اورانیوم دست یابد. با توجه به تسلط شبکه‌های جاسوسی غربی به این نقل‌وانتقالات نمی‌توان با قاطعیت از بی‌خبری آنها از برنامه هسته‌ای پاکستان صحبت کرد چه اینکه اسلام‌آباد تا مدت‌ها از فعالیت‌های هسته‌ای اروپا به‌صورت مداوم برای توسعه برنامه تسلیحاتی خود بهره می‌گرفت.
5 -توافق آکوس و اشاعه هسته‌ای در استرالیا
آمریکا و انگلیس در همکاری با یکدیگر قرار است به استرالیا کمک کنند تا 8زیردریایی مجهز به پیشران هسته‌ای تولید کند. این همکاری که در چهارچوب توافق آکوس صورت می‌گیرد در سال گذشته میلادی در جلسه مشترکی بین جو بایدن رئیس‌جمهور آمریکا، بوریس جانسون نخست‌وزیر انگلیس و اسکات موریسون نخست‌وزیر استرالیا نهایی شد.
زیردریایی‌های هسته‌ای به‌دلیل بهره‌گیری از رآکتورهای کوچک مجبور به استفاده از سوخت به‌شدت غنی‌شده هستند. این زیردریایی‌ها به‌طور معمول از اورانیوم بالای 90درصد استفاده می‌کنند که دارای درجه تسلیحاتی است. درمجموع 8زیردریایی به‌کار گرفته شده توسط استرالیا به‌دلیل استفاده از چند تن اورانیوم با درجه بالا، امکان ساخت ده‌ها سلاح هسته‌ای را دراختیار این کشور می‌گذارد.