زهرا رمضانی، خبرنگار گروه دانشگاه: بیکاری عجیب‌وغریب فارغ‌التحصیلان در اواخر دهه 80 و اوایل دهه 90 باعث شده نگاه‌ها به‌سمت مراکز آکادمیک جلب شود. بسیاری از فعالان نظام آموزش عالی و اقتصادی معتقد بودند دانشگاه‌ها نمی‌توانند نیروی انسانی‌ای تربیت کنند که بتواند برای حضور در بازار کار موثر باشد. به‌عبارت دیگر صنعتی‌ها عنوان می‌کردند فارغ‌التحصیلان دانشگاهی مهارت لازم برای حضور در بخش‌های مختلف مجموعه‌های صنعتی را ندارند و به‌اصطلاح باید به آنها از اول چگونگی آچار به‌دست گرفتن را آموزش داد، از طرف دیگر دانشگاه‌ها هم عنوان می‌کردند که در انجام وظایف خود کم‌کاری نکرده‌اند، هر دو نیز به‌نوعی حق داشتند؛ چراکه دانشگاه جای آموزش مباحث تئوری و علمی آن هم در حد کارگاه بود و صنعت تشنه نیروی انسانی ماهر. کشمکش میان این دو بخش از جامعه و البته روند صعودی بیکاری فارغ‌التحصیلان دانشگاهی سبب شد راه‌اندازی دوره‌های مهارتی در جامعه آکادمیک کشور به‌عنوان راه‌حلی عملی و علمی برای برون‌رفت از این وضعیت تعریف شود. درست است که هنوز این دوره‌ها آنطور که باید در دانشگاه‌ها نهادینه نشده و بخشی از مراکز آکادمیک هم به‌سمت برگزاری این دوره‌ها حرکت نکرده‌اند، اما مساله این است که برگزاری چنین دوره‌هایی تا چه حد توانسته است ورود فارغ‌التحصیلان به بازار کار را تسهیل کند. مؤلفه‌ای که آمارهای منتشرشده از سوی وزارت علوم نشان می‌دهد، دوره‌ها هرچند اثرگذار بوده‌اند اما هنوز راه زیادی برای رسیدن به نقطه مطلوب در این حوزه پیش روی دانشگاه‌ها قرار دارد.
رشد 35 درصدی برگزاری دوره‌های مهارت‌افزایی در دانشگاه‌ها
براساس گزارش وزارت علوم درباره دوره‌های مهارت‌افزایی در دانشگاه‌های کشور، امسال درمجموع هشت‌هزارو245 دوره بوده که 77 دانشگاه در استان‌های مختلف در برگزاری آن سهیم بوده‌اند، درحالی‌که این میزان در سال گذشته تنها 6 هزار و 88 دوره مهارتی بوده و 66 دانشگاه هم در آن شرکت کرده‌اند، یعنی در عمل ظرف یک‌سال میزان برگزاری دوره‌های مهارت‌افزایی در نظام آموزش عالی 35 درصد رشد داشته و سهم مشارکت دانشگاه‌ها در شرایط کرونایی هم 16 درصد رشد داشته است. البته اگر این مهم را در نظر بگیریم در سال تحصیلی 96-95، تنها 141 دانشگاه زیرمجموعه وزارت علوم بوده‌اند، به‌صراحت می‌توان گفت که تنها 45درصد از این مراکز، به برگزاری دوره‌های مهارت‌افزایی روی آورده‌اند.
یکی از مهم‌ترین موضوعات تعداد دوره‌هایی است که به‌صورت تخصصی و با توجه به گروه و رشته‌های مختلف برگزار شده است. امسال 6 هزار و 253 دوره تخصصی و هزار و 992 دوره نیز به‌صورت عمومی برای دانشجویان دانشگاه‌های مختلف برگزار شده است. رقمی که به نسبت سال گذشته رشد چشمگیری داشته؛ چراکه سال 99، سه‌هزار و 798 دوره تخصصی و دوهزار و 288 دوره عمومی بوده است. در عمل دوره‌های تخصصی رشد 64درصدی داشته اما جالب اینجاست که از میزان دوره‌های عمومی 12 درصد کاسته شده است.
92 درصد دوره‌های مهارتی مجازی برگزار شدند
البته بار اصلی برگزاری دوره‌های امسال بر دوش فضای مجازی است. از کل تعداد دوره‌های برگزارشده به‌دلیل شرایط خاصی که امسال در فضای آکادمیک کشور حاکم بود، هفت‌هزار و 563 دوره در بستر مجازی و تنها 682 دوره به‌صورت حضوری برگزار شده که نشان می‌دهد 92 درصد دوره‌ها در بستر فضای مجازی و تنها 8 درصد آنها به‌صورت حضوری بوده‌اند. جالب اینجاست که عمده شرکت‌کنندگان در این دوره‌ها هم دانشجویان پسر بوده‌اند، به‌طوری‌که از بین 20 هزار و 718 شرکت کننده، 149 هزار و 517 دانشجوی پسر و در مقابل 86 هزار و 676 دانشجوی دختر بوده‌اند. نکته مهم اینکه دانشجویان از حضور در این دوره‌ها چندان استقبال نکرده‌اند، زیرا سال گذشته 198 هزار و 141 دانشجو در این دوره‌ها شرکت کرده‌اند که نشان می‌دهد علی‌رغم اینکه وظیفه اصلی این دوره‌ها، افزایش مهارت‌های دانشجویان برای ورود به صنعت و بازار کار است در عمل تنها هزار و 78 دوره با مشارکت واحدهای صنعتی برگزار شده بود. درست است که این میزان به نسبت سال گذشته که تنها 582 دوره افزایش یافته و حدودا دوبرابر شده است اما طبیعتا به نسبت برگزاری هشت‌هزار و 245 دوره اصلا به چشم نمی‌آید.
رشد 3 برابری میانگین تعداد شرکت‌کنندگان در دوره‌های مهارتی ظرف 5 سال
با نگاهی به میانگین دوره‌های برگزار شده پنج‌سال اخیر باید گفت قطعا این روند افزایشی بوده و حتی رغبت واحدهای صنعتی هم برای مشارکت در آنها بیشتر شده اما نکته قابل‌توجه اینجاست که در تمام این سال‌ها، دوره‌های عمومی بیش از دوره‌های تخصصی موردتوجه متولیان قرار گرفته است. هرچند نمی‌توان از نقش مهارت‌های عمومی برای ورود به بازار کار و حتی روابط اجتماعی گذشت اما قطعا دوره‌های تخصصی نقش کلید برای ورود به بخش‌های مختلف صنعتی و غیرصنعتی دارند؛ مولفه‌ای که مشخص نیست چرا آنطور که باید به این دوره‌ها بها داده نشده است. میانگین دوره‌های برگزارشده به تعداد دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی در سال 96، 22 دوره بوده که یک‌سال بعد به 30 دوره رسیده و جالب اینجاست که این رقم ظرف یک سال به 77 دوره در سال 98 رسیده و سال گذشته نیز به‌صورت میانگین 93 دوره بوده است. رقمی که امسال به 107 دوره افزایش داشته است. میانگین تعداد شرکت‌کنندگان در دوره‌ها به تعداد دانشگاه‌ها هم هرچند امسال به نسبت سال 96، رشد 4.3 برابری داشته است. به‌طوری‌که سال 96 به‌صورت میانگین 948 نفر در این دوره‌ها شرکت کرده بودند اما امسال این میزان به سه‌هزار و 239 نفر رسیده است. جهش اصلی این تعداد نیز از سال 97 تا 98 رخ داد، به‌طوری‌که چهارسال پیش این میزان تنها هزار و 100 نفر بود که برای سال 98 به دوهزار و 238 نفر رسید و یک سال بعد از آن هم سه‌هزار و دونفر به‌صورت میانگین در این دوره‌ها شرکت کرده بودند.
حضور کمرنگ صنایع در دوره‌های مشترک مهارتی با دانشگاه‌ها
در این میان، با نگاهی به میانگین تعداد دوره‌های برگزارشده مشترک با صنعت به تعداد دانشگاه‌ها باید گفت با وجود نیاز صنایع به نیروی انسانی ماهر، مشخص نیست به چه دلیل متولیان بخش‌های مختلف صنعتی آنطور که باید تمایلی به حضور پررنگ در این زمینه ندارند؛ البته ناگفته نماند براساس آمار منتشرشده حضور صنایع در این بخش رشد 5.6درصدی را در این بازه زمانی تجربه کرده و عمده این حضور نیز مربوط به امسال و سال گذشته است. سال 96 میانگین تعداد دوره‌های برگزارشده مشترک با صنعت به تعداد دانشگاه 2.5 بوده اما ظرف یک سال این میزان به 6.5 رسیده است. با وجود رشد جالب‌توجه در این زمینه، اما سال 98، صنایع ترجیح دادند تا حدی از این حوزه فاصله بگیرند؛ چراکه میانگین تعداد دوره‌ها به 4.5 رسید. یک سال بعد این رقم دوبرابر و به 9 رسید و این روند افزایشی برای امسال هم ادامه داشت و باز هم رشد 1.5برابری را تجربه کرد؛ چراکه امسال به‌صورت میانگین 14 دوره مشترک با صنعت به تعداد دانشگاه‌ها برگزار شده است. اگر دانشگاه فنی‌وحرفه‌ای را بنا به ذاتش کنار بگذاریم، دانشگاه گیلان، رازی، علامه طباطبایی و بجنورد به نسبت دیگر دانشگاه‌ها بیشترین همکاری را با واحدهای صنعتی در برگزاری دوره‌ها داشته‌اند. به‌طوری‌که دانشگاه گیلان امسال 389 دوره با مشارکت واحدها داشته است. دانشگاه رازی 126، علامه طباطبایی 59 و بجنورد نیز 25 دوره برگزار کرده‌اند.
برگزاری دوره‌های تخصصی مهارت‌افزایی 3برابر بیشتر از دوره‌های عمومی
یکی از اصلی‌ترین نیازها برای ورود به بازار کار داشتن مهارت‌های تخصصی مرتبط با رشته تحصیلی دانش‌آموختگان است، مساله‌ای که به نظر می‌رسد دانشگاه‌ها در این زمینه به‌درستی هدف‌گذاری کرده‌اند، هرچند حرکت قطار مهارت‌افزایی تخصصی در دانش‌آموختگان به‌کندی پیش می‌رود. سال 96 میانگین تعداد دوره‌های تخصصی به کل دوره‌های برگزارشده، 8 دوره بود که این میزان امسال به 80 دوره رسیده، یعنی رشد 10برابری ظرف 5 سال در این حوزه را تجربه کرده است. این میزان در سال 97، 15 دوره و یک سال بعد به 26 دوره رسیده است، دانشگاه‌ها روند صعودی در این حوزه را حفظ کردند و سال 99 هم این میزان به 35 دوره رسیده بود. در مقابل دوره‌های عمومی به نسبت دوره‌های تخصصی رشد محدودی را تجربه کرده‌اند. به‌طوری‌که در سال 96 میانگین تعداد دوره‌های عمومی به نسبت کل دوره‌های برگزارشده، 12 دوره بوده که امسال به 25 دوره رسیده و دراین بازه زمانی تنها 2برابر رشد را تجربه کرده است. این میزان در سال 97، به 29 دوره و یک سال بعد از آن به 51 دوره رسیده است. جالب اینجاست که سال گذشته، برگزاری دوره‌های عمومی به نسبت دوره‌های تخصصی دست برتر را داشتند، به‌طوری‌که در آن سال 58 دوره عمومی برگزار شد و تنها 35 دوره تخصصی داشتیم، اما امسال برگزاری دوره‌های عمومی به حد جالب‌توجهی کاهش یافته و میانگین این دوره‌ها 25 بوده است.
دانشگاه‌های پایتخت پرکار در عمومی‌ها و کم‌رمق در تخصصی‌ها
با وجود اینکه عمده دانشگاه‌های مطرح کشور در پایتخت مستقر هستند، اما سهم آنها از برگزاری دوره‌های تخصصی چندان بالا نیست. براساس گزارش منتشرشده توسط وزارت علوم، دانشگاه علامه طباطبایی امسال هزار و 331 دوره تخصصی برگزار کرده است، بعد از آن دانشگاه علم‌وصنعت با 172 و خوارزمی با 60 دوره در رده‌های بعدی قرار دارند. اما اگر از استان تهران خارج شویم، دانشگاه گیلان با 458 دوره، رازی با 255، سیستان و بلوچستان با 131 و محقق‌اردبیلی با 119 در رده‌های بعدی برترین دانشگاه‌ها در برگزاری دوره‌های مهارت‌افزایی تخصصی به شمار می‌روند. نکته جالب‌تر اینکه دانشگاهی‌های تهران در برگزاری دوره‌های عمومی، از دانشگاه‌های مادر در استان‌ها پیشی گرفته‌اند. به‌طوری‌که دانشگاهی مانند خوارزمی که تنها 60 دوره تخصصی برای امسال برگزار کرده بود، در برگزاری دوره‌های عمومی در رده دوم کشور قرار دارد و تنها در طول امسال 135 دوره عمومی برگزار کرده است. بعد از آن دانشگاه علامه طباطبایی با 127 و علم‌وصنعت با 120 در رده‌های بعدی قرار گرفته‌اند. اما مساله زمانی جالب‌تر می‌شود که به آمار برگزاری دوره‌های عمومی در دانشگاه‌هایی مانند سیستان و بلوچستان و محقق‌اردبیلی نگاهی بیندازیم، این مراکز به ترتیب 75 و 76 دوره عمومی برگزار کرده‌اند که به‌مراتب کمتر است.
اقبال دانشجویان کارشناسی به شرکت در دوره‌های مهارت‌افزایی
دوره‌های مهارت‌افزایی دانشگاه‌ها تنها مختص مقطع خاصی برگزار نمی‌شود، بلکه آمارها حکایت از آن دارد که این دوره‌ها در میان دانشجویان مقطع کارشناسی از اقبال بیشتری برخوردار است. به‌عبارت دیگر امسال 122 هزار و 634 دانشجوی مقطع کارشناسی در دوره‌های مهارت‌افزایی فارغ از تخصصی یا عمومی بودن آن، شرکت کرده‌اند. بعد از آنها نیز دانشجویان کاردانی با 67 هزار و 40 دانشجو قرار دارند. دانشجویانی که در مقطع کارشناسی‌ارشد تحصیل می‌کردند هم توانستند با 31 هزار و 552 در رده سوم قرار بگیرند و درنهایت تنها 8 هزار و 335 نفر از دانشجویان دکتری در این دوره‌ها شرکت کرده‌اند.
نگاه خاص دانشگاه‌ها به دانشجویان فنی‌ومهندسی
اگر بنا باشد برگزاری دوره‌های مهارت‌افزایی را براساس گروه‌های تحصیلی مورد بررسی قرار دهیم، باید بگوییم که گروه فنی‌ومهندسی در رده اول قرار دارد؛ چراکه امسال 3 هزار و 467 دوره ویژه دانشجویانی که در رشته‌های مرتبط با این گروه تحصیل می‌کردند، برگزار شده است. بعد از آن دانشجویان گروه علوم انسانی بودند که دانشگاه‌ها برای آنها هزار و 457 دوره برگزار کرده‌اند. دانشجویان گروه هنر با 639، کشاورزی و دامپروری با 581 و علوم پایه نیز با 467 دوره در رده‌های بعدی قرار گرفته‌اند.
دوره‌های مهارتی در اشتغال دانش‌آموختگان موثر بودند؟
با نگاهی به درصد اشتغال دانش‌آموختگان 5 دانشگاهی که امسال اقدام به برگزاری دوره‌های مهارت‌افزایی کرده‌اند، این‌طور به نظر می‌آید که نه‌تنها این دوره‌ها نتوانسته سهم خود را در ورود دانش‌آموختگان به بازار کار ایفا کند، بلکه گاه اثر عکس هم داشته است. دانشگاه علم‌وصنعت که امسال 212 دوره برگزار کرده، هیچ تفاوتی در افزایش ورودی دانش‌آموختگان مقطع کارشناسی‌اش به بازار کار ایجاد نشده است، به‌طوری‌که سال گذشته نیز 73درصد از دانش‌آموختگان کارشناسی علم‌وصنعت به بازار کار رفتند و این رقم برای امسال هم ثابت مانده است. ثابت‌ماندن 78درصدی ورود دانش‌آموختگان مقطع کارشناسی‌ارشد و 88درصدی مقطع دکتری برای امسال و سال گذشته هم موید این مهم است. موضوع قابل‌تأمل اینجاست که این دوره‌ها در مقاطع کارشناسی و کارشناسی‌ارشد 4 دانشگاه دیگر عملا تاثیری عکس داشته، به‌طوری‌که درصد اشتغال دانش‌آموختگان کارشناسی دانشگاه قم که 49 دوره مهارتی هم برگزار کرده، برای سال 99، 31درصد بوده که امسال به 16درصد کاهش یافته است. وضعیت اما در دانشگاهی مانند صنعتی اصفهان که 15 دوره مهارتی داشته، به‌مراتب بدتر هم شده، یعنی از 72درصد در سال گذشته به 19درصد رسیده است. دانشگاه هرمزگان با 5 دوره مهارتی نیز، سال گذشته درصد اشتغال دانش‌آموختگان‌اش در این مقطع 53 بوده و به 52 کاهش یافته است. وضعیت اما در دانشگاه گلستان با برگزاری 57 دوره به‌مراتب بدتر است؛ چراکه درصد اشتغال این دانشگاه از 66درصد در سال گذشته به 43درصد کاهش یافته است.
دانش‌آموختگان کارشناسی‌ارشد از اثرات دوره‌های مهارتی بی‌بهره ماندند
وضعیت ورود دانش‌آموختگان مقطع کارشناسی‌ارشد امسال این 4 دانشگاه هم جز در دانشگاه قم، نسبت به سال قبل بدتر شده است. به‌عبارت دیگر سال 99 تنها 27درصد از دانش‌آموختگان این مقطع در دانشگاه قم به بازار کار راه یافته بودند که این میزان امسال به 67درصد رسیده، اما دانشگاه صنعتی اصفهان در این زمینه هم ناموفق عمل کرده، به‌طوری‌که درصد اشتغال این دانشگاه از 65درصد در سال گذشته به 30درصد رسیده است. وضعیت دانشگاه هرمزگان هم همین است؛ چراکه سال گذشته 60درصد دانش‌آموختگان این دانشگاه در بازار کار جذب شدند که این میزان امسال به 27درصد رسیده و در کمتر از یک سال شاهد کاهش 33درصدی در ورود به بازار فارغ‌التحصیلان این دانشگاه هستیم. درصد اشتغال دانش‌آموختگان کارشناسی‌ارشد دانشگاه گلستان هم از 86درصد در سال گذشته به 57درصد سقوط کرده است. در مقطع دکتری با وجود اینکه دانشجویان این مقطع اقبال کمتری برای شرکت در دوره‌های مهارتی دارند، اما به نظر می‌رسد دوره‌های برگزارشده توانسته اثرگذاری بیشتری داشته باشد. به‌طوری‌که در دانشگاه گلستان هم امسال و هم سال گذشته درصد دانش‌آموختگان دکتری 100 بوده است، این میزان در دانشگاه هرمزگان از 100درصد به 98درصد در سال جاری رسیده است. وضعیت دانش‌آموختگان این مقطع در دانشگاه صنعتی اصفهان هم مانند دیگر مقاطع نه‌تنها بهتر نشده، بلکه روند نزولی هم داشته است، به‌طوری‌که سال گذشته 75درصد دانش‌آموختگان دکتری آن به بازار کار رفتند که این میزان امسال به 30درصد رسیده است. در دانشگاه قم برخلاف اینکه سال گذشته 97درصد دانش‌آموختگان آن به بازار کار راه یافته بودند، امسال تنها 58درصد آنها توانستند صاحب شغل شوند.
چرا مهارت‌افزایی‌ها آن‌گونه که باید اثرگذار نبوده است؟
درست است که تا امروز دانشگاه‌ها توانسته‌اند قدم‌هایی هرچند اندک را در راستای افزایش مهارت‌های لازم برای ورود دانش‌آموختگان‌شان به بازار کار بردارند، اما طبیعتا هنوز تا رسیدن به نقطه مطلوب راه زیادی مانده است. آنچه در این میان جالب‌توجه است، اینکه در کنار برگزاری این دوره‌ها لازم است دانشگاه‌ها و حتی دستگاه‌های متولی دیگر در این زمینه وارد شده و با برنامه‌ریزی و انجام اقدامات یکپارچه راه را برای رسیدن به هدف نهایی هموار کنند. اقداماتی که باعث می‌شود در کنار توسعه کمی، توجه به کیفیت برگزاری این دوره‌ها به مساله اصلی تبدیل شود. درست است که شیوع بیماری کرونا تا حدی در این حوزه هم اثرگذار بوده است، اما افزایش تعداد دوره‌های برگزارشده نشان می‌دهد که منعی در روند برگزاری این دوره‌ها ایجاد نشده است. ایجاد، توسعه و فعال کردن مراکز هدایت شغلی و کاریابی‌های تخصصی در جهت ساماندهی دوره‌های مهارت‌افزایی متناسب با نیاز کار، تخصیص بودجه مناسب برای توسعه دوره‌های مهارت‌افزایی در دانشگاه‌ها و سایر مراکز آموزش عالی، تهیه شناسنامه مهارتی از سوی دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی، برنامه‌ریزی و ساماندهی دوره‌های مهارت‌افزایی متناسب با نیازهای جامعه و چشم‌اندازهای جهانی و ملی پیش‌رو، برگزاری دوره‌های مهارتی با مشارکت صنایع، بازار کار و سازمان‌های تخصصی مرتبط در سطح منطقه و ملی، با درنظر گرفتن شرایط موجود و آتی جامعه، توسعه و بهبود دوره‌های کارآفرینی و ساختارهای فناورانه، همکاری دانشگاه‌ها با دانشگاه فنی‌وحرفه‌ای در راستای برگزاری دوره‌های تخصصی مشترک، برگزاری جشنواره‌ها و مسابقات مهارتی، ساماندهی و افزایش کیفیت دوره‌های کارآموزی، رصد اشتغال و ارزیابی بازار کار و جامعه، آشنایی و ترویج صلاحیت حرفه‌ای، بهبود محتوای آموزشی برنامه‌های درسی و تغییر براساس نیازهای روز جامعه، استفاده از روش‌های غیرحضوری در برگزاری دوره‌های مهارت‌افزایی، توجه به اهمیت برگزاری دوره‌های عمومی و برگزاری نمایشگاه‌های کار حضوری و مجازی ازجمله پیشنهادهایی است که می‌توان برای بهبود اثرگذاری دوره‌های مهارت‌افزایی مطرح کرد؛ موضوعی که خود وزارت علوم نیز بر روی برخی از آنها تاکید دارد.
در همین رابطه مطالب زیر را بخوانید:
واحدهای صنعتی رغبتی به همکاری در روند برگزاری دوره‌های مهارتی دانشگاه‌ها ندارند (لینک)