توحید ورستان، دانشجوی دکتری اقتصاد نفت: کشورهای عضو سازمان صادرکننده نفت و متحدانش (ائتلاف اوپک‌پلاس) در بیست‌وسومین نشست خود در ۱۱آذرماه، برسر افزایش ۴۰۰هزار بشکه‌ای تولید روزانه در ماه ژانویه (دی-بهمن) به توافق رسیدند و به‌نظر می‌رسد که این روند ادامه‌دار باشد؛ حال باید پرسید در این شرایط بازار چه منطقی پشت این سیاست وجود دارد. برخی تحلیلگران نقش روسیه را در این موضوع پررنگ می‌دانند، به‌طوری که الکساندر نواک روز جمعه (۱۹آذرماه) اعلام کرد سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) و متحدانش (ائتلاف اوپک‌پلاس) برای برآورده‌کردن روند افزایشی تقاضا، به برنامه خود برای تسهیل کاهش تولید این ائتلاف ادامه خواهند داد. حالا به بررسی نقش بازیگران بزرگ بازار نفت در تداوم این سیاست می‌پردازیم.
سناریوهای پیش‌رو
رویدادهای ماه‌های اخیر ازجمله اظهارات انتقادی بازیگران بین‌المللی درباره بی‌میلی اوپک‌پلاس برای افزایش تولید فراتر از سهمیه‌های تعیین‌شده، به وضوح واقعیت‌های درحال تغییر بازار نفت را نشان داده است. علاوه‌بر عدم اطمینان جهانی، تحرکات عربستان‌سعودی، روسیه، ایالات‌متحده و همچنین اقدامات مصرف‌کنندگان نفت آسیایی، به عوامل کلیدی دیگری در شکل دادن به رفتار اوپک‌پلاس تبدیل شده است. طبق معمول، نشست اخیر اوپک‌پلاس با گمانه‌زنی درمورد سیاست‌های تولید آتی این کارتل همراه بود. در دوم دسامبر، اعضای اوپک‌پلاس سه سناریوی مختلف را پیش‌رو داشتند: تداوم افزایش تدریجی حجم تولید، کاهش سرعت تولید یا توقف موقت افزایش تولید. البته دو سناریوی آخر به‌دلیل انتظار مازاد عرضه در اوایل نیمه اول۲۰۲۲، ترس از تاثیر سویه جدید ویروس کرونا (Omicron) بر کاهش مصرف نفت و تصمیم ایالات‌متحده و تعدادی از واردکنندگان بزرگ آسیایی ازجمله هند، چین، کره‌جنوبی و ژاپن مبنی‌بر آزادسازی حجم بیشتری از نفت ذخایر استراتژیک خود مطرح شده بود.
گزارش‌ها حاکی از آن است که اعضای اوپک‌پلاس در ابتدا تمایل بیشتری به توقف یا تجدیدنظر نزولی در افزایش تولید ۴۰۰هزار بشکه‌ای در ژانویه برنامه‌ریزی‌شده داشتند. در این میان عربستان‌سعودی آماده بود درصورت حفظ ثبات بازار، تولید خود را در ماه ژانویه کاهش دهد. موضع ریاض منعکس‌کننده رویکرد معمول رهبری عربستان است که به‌طور سنتی به قیمت نفت حساس است و به هر تهدیدی که احتمالا موجب سقوط قیمت شود یا آن را بی‌ثبات کند، به‌شدت واکنش نشان می‌دهد. با این حال، این‌بار اوپک‌پلاس تصمیمی گرفت که احتمالا باب میل سعودی‌ها نبود، یعنی پایبندی به سیاست افزایش تدریجی و برنامه‌ریزی‌شده تولید تا ژانویه.
چه کسی تصمیم گرفت؟
نظرات متفاوتی درمورد اینکه چه چیزی و چه کسی باعث شد این کارتل تصمیم اولیه خود را برای توقف یا تنزیل افزایش تولید ژانویه تجدیدنظر کند، وجود دارد. احتمالا مسکو در این امر نقش پررنگی داشته باشد، چون معاون نخست‌وزیر روسیه الکساندر نواک، از اعضای اوپک‌پلاس خواسته بود از «تصمیم‌گیری‌های عجولانه» اجتناب و بازار موجود خود را حفظ کنند که البته موضع او کاملا در راستای منافع مسکو است. سهمیه تولید روسیه به حداکثر ظرفیت خود نزدیک می‌شود و قیمت نفت همچنان بالاست، مسکو می‌خواهد تا جایی که می‌تواند از بخش هیدروکربنی برای تامین مالی اقتصاد تحریم‌شده خود استفاده و برنامه افزایش تولید نفت به ۱۰ تا 11.2میلیون بشکه در روز را محقق کند.
هرگونه کاهش سرعت در رسیدن به حداکثر تولید می‌تواند فرصتی از دست رفته برای کسب سود باشد. علاوه‌بر این، قیمت سربه‌سر نفت روسیه در بودجه این کشور حدود ۴۰دلار در هر بشکه است، بسیار کمتر از قیمت عربستان‌سعودی (۷۵دلار در سال۲۰۲۱ یا ۶۷دلار در سال۲۰۲۲) که به مسکو اجازه می‌دهد بدون نیاز به قیمت‌های بالای نفت که ممکن است باعث افزایش بیش از حد تولید آن شود، درآمد بیشتری کسب کند. روسیه به‌عنوان دومین تولیدکننده بزرگ نفت در این کارتل پس از عربستان‌سعودی، وزن کافی را برای متقاعدکردن سایر اعضا برای پذیرش دیدگاه خود دارد، به‌ویژه زمانی که استدلال‌های مسکو نگرانی‌های خود را بازتاب می‌دهد. احسان عبدالجبار، وزیر نفت عراق هنگام اظهارنظر درباره تصمیم کارتل در دوم دسامبر گفت عراق هیچ هدفی برای افزایش قیمت نفت ندارد و ما اجازه نخواهیم داد تولید کاهش یابد.
متغیر آمریکا
با این حال، موضع سخت روسیه به‌خودی‌خود ممکن است برای وادارکردن اعضای کارتل به استراتژی قبلی خود کافی نباشد. به گفته سایمون هندرسون، رئیس برنامه سیاست خلیج‌فارس و انرژی در موسسه واشنگتن برای سیاست خاور نزدیک، تلاش‌های دیپلماتیک ایالات‌متحده در آستانه این نشست، رهبری عربستان‌سعودی را متقاعد کرد که حداقل میزان تولید نفت را کاهش ندهد که در راستای سرپوشی بر افزایش قیمت سوخت در ایالات‌متحده است. این موضوع تا حدی توسط منابع روس‌ها نیز تاییدشده که استدلال می‌کنند ترس از خشم واردکنندگان بزرگ نفت دلیل دیگری برای عدم توقف سهمیه‌ها بوده است. تنش بین ایالات‌متحده و اوپک‌پلاس از زمان دولت ترامپ به‌طور پیوسته درحال افزایش بوده است و به تصمیم ۲۳نوامبر جو بایدن رئیس‌جمهور ایالات‌متحده مبنی‌بر آزادسازی نفت از ذخایر استراتژیک نفت این کشور (SPR) برای پاسخگویی به تقاضای فزاینده جهانی و کاهش قیمت‌ها منجر شد؛ حرکتی که از نظر حجم درگیر از نظر تاریخی بی‌سابقه بود، علی‌رغم تمام تلاش‌ها برای حفظ آرامش و تزریق نفت، اعضای اوپک‌پلاس از این اقدام نگران شدند. البته دولت ایالات‌متحده مدت‌هاست که بخشی از معادله شکل‌دهی به پویایی بازار نفت بوده است. البته تصمیم کاخ‌سفید برای استفاده از SPR پس از درخواست مکرر از اوپک‌پلاس برای افزایش حجم تولید به‌منظور کاهش قیمت‌ها، نشانه‌ای جدی از آمادگی ایالات‌متحده برای دفاع از منافع مصرف‌کننده شد و احتمالا منشأ تنش جدیدی در روابط بین ایالات‌متحده و کشورهای خلیج‌فارس و همچنین واشنگتن و مسکو باشد.
پاسخ صحیح
آنچه برای اوپک‌پلاس مهم‌تر بود، اینکه ایالات‌متحده در تصمیم خود تنها نبود. علی‌رغم اختلافات سیاسی، ایالات‌متحده توانست همه مصرف‌کنندگان عمده نفت آسیایی در درجه نخست چین، هند، کره‌جنوبی و ژاپن را که قبلا به‌تنهایی علیه افزایش قیمت‌ها و محدودیت‌های تولید اوپک‌پلاس عمل کرده بودند، در موضع مشترک گردهم آورد. به‌عنوان مثال، در پاییز گذشته چین بخشی از ذخایر خود را فروخت، همچنین از بهار۲۰۲۱ هند درمورد تنوع بخشیدن به تامین‌کنندگان نفت خود برای کاهش وابستگی به عربستان‌سعودی درحال برنامه‌ریزی است. تحلیلگران بازار هنوز از تولیدکنندگان آسیایی درباره عزم آنها برای فروش واقعی ذخایر و همچنین موفقیت آنها در تنوع بخشیدن به تامین‌کنندگان برای محدود کردن وابستگی آنها به تولیدکنندگان کلیدی اوپک تردید دارند. با وجود این، برای اعضای اوپک‌پلاس مهم است که این هشدار ازسوی مشتریان کلیدی آسیایی آنها باشد. با توجه به نقش آسیا در آینده بازار نفت، حفظ روابط بلندمدت مثبت با این کشورها برای عربستان‌سعودی، امارات، عراق، کویت و به‌طور بالقوه ایران ضروری خواهد بود زیرا آنها به‌دنبال حفظ موقعیت خود در بازار انرژی هستند.
در این شرایط، شاید تعجب‌آور نباشد که روند تصمیم‌گیری در دسامبر توسط اعضای اوپک‌پلاس رنگ‌وبوی سیاسی مشخصی داشت. به‌طوری که برخی تحلیلگران استدلال می‌کنند که کاهش یا توقف افزایش تولید در ژانویه، درواقع گزینه ناگزیر به‌عنوان پاسخی سیاسی به اقدامات بایدن است. بنابراین حفظ سهمیه‌های تولید برنامه‌ریزی‌شده تنها گزینه‌ای بود که همه طرف‌ها را راضی می‌کرد.
فریب اوپک‌پلاس
تصمیم اوپک‌پلاس برای پایبندی به افزایش سهمیه تولید برنامه‌ریزی‌شده نیز به‌نظر مورد تردید است؛ حداقل در ۱۱ماه گذشته، اوپک به‌طور مداوم در رسیدن به سهمیه تولید ناخالص اختصاص داده شده و رسیدن به سطح بعدی تولید ناکام بوده است. تا نوامبر۲۰۲۱، تفاوت بین سهمیه تولید اسمی و واقعی در کشورهای اصلی اوپک ۳۹۰۰۰۰بشکه در روز بود. در بیشتر موارد، کمبود تولید به دلایل طبیعی و مرتبط با مسائل فنی یا وضعیت اقتصادی و سیاسی کشورهای مختلف اوپک مانند آنگولا و نیجریه است؛ اما این شکاف را قطعا به روشی‌هایی می‌توان پر کرد که تولیدکنندگان اصلی اوپک به بهانه احترام از انجام این کار خودداری کردند.
باید توجه داشت که تولید کم از قیمت‌های بالاتر حمایت می‌کند و اثر منفی افزایش‌های دوره‌ای تولید (ازجمله انتشار ذخایر آتی توسط مصرف‌کنندگان عمده نفت)، قیمت‌ها را کاهش می‌دهد که به‌ویژه در آستانه اشباع بازار مورد انتظار۲۰۲۲ مهم است. همچنین به اعضای اوپک‌پلاس کمک می‌کند بدون اینکه این کار را به‌صورت آشکار انجام دهند، به‌گونه‌ای مصرف‌کنندگان را فریب دهند. احتمالا این تولید و درک تاثیرات آن، پذیرش ادامه افزایش تولید نفت را برای عربستان‌سعودی و سایر اعضای اوپک آسان‌تر کرده است. با این حال، حتی با وجود فرصت‌های موجود برای تقلب، هنوز ممکن است به‌دنبال ظهور یک مدل جدید برای بازار نفت باشیم، مدلی که در آن تولیدکنندگان اگرچه هنوز آماده نیستند امتیازات قابل‌توجهی به مصرف‌کنندگان بدهند، اما مجبور خواهند شد منافع آنها را هم در نظر بگیرند.