ابوالقاسم رحمانی، دبیرگروه جامعه: همان که قبلا هم گفتم؛ ماجراهای ما و کرونا به این زودی‌ها تمام‌شدنی نیست و به‌قولی قصه ما و این ویروس هوشمند، سر درازی دارد. اُمیکرون، جهش جدید کرونا، افسارگسیخته‌تر، تهاجمی‌تر و احتمالا خطرناک‌تر از سایر سویه‌ها و جهش‌های قبلی کرونا، جهان را شوکه کرده و حالا مناسبات و سیاست‌ها، متناسب با این سویه و مخاطراتش تنظیم می‌شوند. اُمیکرون نه صرفا به‌خاطر شدت انتقال و مخاطرات ویروسی خاصش، بلکه به یک دلیل حائزاهمیت دیگری هم نگرانی‌ها را افزایش داده و آن هم اینکه این جهش، در دنیای بعد از واکسیناسیون به وجود آمده، پس باید بیش از قبلی‌ها نگران بود، شاید این مقدمه‌ای بر جهش‌هایی باشد که هدف آن، زیرسوال بردن واکسن‌ها و مقاومت در برابر ویروس از مسیر واکسیناسیون به‌عنوان تنها مسیر رهایی از شر این همه‌گیری جهانی باشد. چند وقت پیش درباره خود ویروس جدید نوشتیم، منتها هنوز اطلاعات و یافته‌ها آنقدر کامل نبود که بتوانیم برمبنای آن پیش‌بینی داشته باشیم، حالا اما شدت شیوع این سویه جدید در اروپا و تعطیل کردن چندین نمایشگاه و حتی مسابقات فوتبال جزیره که نمادی برای سلام به دنیای بعد از کرونا بود، فهمی جدید از رفتارهای اُمیکرون به ما داده که باید دست به عصاتر و البته جدی‌تر به آن فکر کنیم و راه رهایی از این همه‌گیری با غلبه اُمیکرون را پیدا کنیم. در این گزارش چند خطی از این تحولات به وجود آمده و هشدارهایی که پیرامون اُمیکرون می‌دهند، می‌نویسیم و بعد از آن هم اقتضائات جدید و مهم برای مقابله با آن، خصوصا در ایران را مرور می‌کنیم.
در مسیر بهبودی
نام وضعیتی که حالا ایران در مواجهه با کرونا دارد را در مسیر بهبودی می‌گذارم. چرا؟ هم از این جهت که روند ابتلا و مرگ‌ومیر ناشی از این بیماری رو به کاهش است و این می‌تواند سرعت بهبودی را بالا ببرد و هم از این جهت که در همین لحظه، یعنی لحظه بهبودی، کوچک‌ترین مخاطره‌ای می‌تواند هرچه رشته‌ایم را پنبه کند و دوباره به روزهایی برگردیم که کاری از کسی برنمی‌آید و فقط ارقام مربوط به موارد ابتلا و مرگ‌ومیر بالا می‌رود. بنا بر اعلام وزارت بهداشت از 25 تا ۲۶ آذر ۱۴۰۰ و براساس معیارهای قطعی تشخیصی، دوهزارو196 بیمار جدید مبتلا به کووید-۱۹ در کشور شناسایی شد که ۳۴۱ نفر از آنها بستری شدند. مجموع بیماران کووید-۱۹ در کشور به ۶ میلیون و ۱۶۷ هزار و ۶۵۰ نفر رسید. متاسفانه در طول این ۲۴ ساعت، ۴۶ بیمار کووید-۱۹ جان خود را از دست دادند و مجموع جان‌باختگان این بیماری به ۱۳۰ هزار و ۹۹۲ نفر رسید. همچنین در این 24 ساعت از ۱۶ استان شامل سیستان‌و‌بلوچستان، کهگیلویه‌وبویراحمد، بوشهر، ایلام، هرمزگان، یزد، مرکزی، قم، کردستان، گلستان، گیلان، کرمانشاه، لرستان، همدان، اصفهان و خوزستان، هیچ موردی از فوت بیماران کووید-۱۹ گزارش نشده است. خوشبختانه تاکنون پنج‌میلیون و ۹۹۵ هزار و ۷۳۴ نفر از بیماران، بهبود یافته یا از بیمارستان‌ها ترخیص شده‌اند. دوهزار و ۹۴۱ نفر از بیماران مبتلا به کووید-۱۹ در بخش‌های مراقبت‌های ویژه بیمارستان‌ها تحت‌مراقبت قرار دارند. تاکنون ۴۰ میلیون و ۵۶۹ هزار و ۷۸۴ آزمایش تشخیص کووید-۱۹ در کشور انجام شده است. درحال حاضر هیچ‌کدام از شهرهای کشور در وضعیت قرمز نیست و هشت شهر در وضعیت نارنجی، ۱۱۹ شهر در وضعیت زرد و ۳۲۱ شهر در وضعیت آبی قرار دارند. تاکنون ۵۹ میلیون و ۲۶ هزار و ۲۲۷ نفر دز اول، ۵۰ میلیون و ۱۰۹ هزار و ۸۹۰ نفر دز دوم و سه میلیون و ۴۶۰ هزار و ۴۵۴ نفر، دز سوم واکسن کرونا را تزریق کرده‌اند. مجموع واکسن‌های تزریق شده در کشور به ۱۱۲ میلیون و ۵۹۶ هزار و ۵۷۱ دز رسید.
اُمیکرون هنوز وارد ایران نشده؟ مراقب شب یلدا باشیم
و اما تمام اینها برای ایامی است که هنوز اُمیکرون، حداقل طبق اعلام مسئولان نظام بهداشتی، وارد کشور نشده است. روز گذشته، بهرام عین‌اللهی وزیر بهداشت کشور اظهار کرد: «درحال حاضر ۸۷ درصد جمعیت کشور در برابر کرونا واکسینه شده‌اند که در برخی استان‌ها پوشش واکسیناسیون بالای ۹۰ درصد انجام شده است. همچنین ۸۹ درصد جمعیت بالای ۱۲ سال در استان یزد دز اول و ۷۶ درصد دز دوم واکسن کرونا را دریافت کرده‌اند. با انجام واکسیناسیون و رعایت شیوه‌نامه‌های بهداشتی، احتمال ابتلا به اُمیکرون و هر سویه دیگری از این ویروس بسیار کم است. در کشور ما علی‌رغم مشاهده برخی موارد مشکوک و آزمایش‌های انجام شده، هنوز گزارش رسمی از مشاهده سویه جدید کرونا اعلام نشده است.» با این همه اما همان‌طور که اشاره کردیم، این ویروس به سرعت در دنیا درحال انتشار است و تبدیل به سویه غالب در اروپا هم شده است. حتی ترکیه، همسایه غربی کشورمان هم از شناسایی مواردی از ابتلا به این سویه جدید گزارش کرده است و این یعنی اینکه اولا اگر هنوز گزارشی از ابتلا به سویه اُمیکرون در ایران منتشر نشده به معنی عدم وجود آن در کشور نیست و ثانیا اینکه این عدم شناسایی به معنی عدم ورود آن به ایران نخواهد بود و باید با ملاحظات و دقت بیشتری برای آینده برنامه‌ریزی کرد. یکی از نگرانی‌ها در ارتباط با اُمیکرون، شب یلداست. خب از ابتدا دورهمی‌ها و برگزاری و حضور در تجمعات به‌عنوان اصلی‌ترین عامل شیوع این بیماری عنوان شده، حالا در آستانه شب یلدا و در شرایط شیوع اُمیکرون در دنیا، یکی از اصلی‌ترین نگرانی‌های مسئولان و متخصصان، دورهمی‌های این شب و خدای نکرده شیوع این بیماری و این سویه جدید به این خاطر است. مسعود یونسیان، دبیر کمیته اپیدمیولوژی و پژوهش کمیته علمی کشوری مقابله با کووید-۱۹ هم در مورد این موضوع و هم آخرین وضعیت کرونا به ایسنا گفت: «افزایش‌های مختصری به‌صورت نوسانی در حوزه بستری ناشی از کرونا می‌بینیم، اما هنوز زود است که بخواهیم قضاوت کنیم که آیا این شروع یک افزایش است یا خیر؟ بنابراین باید منتظر بمانیم و فعلا روال را بر این قرار می‌دهیم که افزایشی نداشته‌ایم. تقریبا بیش از ۷۰ درصد کل جمعیت کشور نوبت اول واکسن کرونا را دریافت کرده‌اند و در جمعیت بالای ۱۲ سال نیز این نسبت به بالای ۸۶ درصد می‌رسد. درعین‌حال کمی کمتر از ۶۰ درصد کل جمعیت کشور دو دز واکسن را به‌صورت کامل دریافت کرده‌اند و کمی بیش از ۷۲ درصد افراد بالای ۱۲ سال، تقریبا دو دز را دریافت کرده‌اند. همچنان مطالعات نشان می‌دهند واکسیناسیون با واکسن‌هایی که در اختیار داریم، برای سویه اُمیکرون هم اثرگذاری خوبی داشته و پیشگیری قابل‌قبول دارد و یکی از بهترین راهکارها در برابر کرونا همچنان واکسیناسیون است. طبیعتا هرگونه تجمع و دورهمی از سوی افرادی که باهم نبوده‌اند، انجام شود و به‌ویژه در فضای بسته خطرناک است. افرادی که در قالب یک خانواده و اصطلاحا زیر یک سقف زندگی می‌کنند، باهم تماس داشتند و ممکن است ویروس را هم به‌هم منتقل کنند، اما خانواده‌های متعدد تصور نکنند چون باهم فامیل هستند، ویروس را منتشر نمی‌کنند و تصور کنند که از دوست یا برادرم کرونا نمی‌گیرم. هرگونه اجتماعی که داشته باشیم و حتی درصدی هم خطر انتقال و انتشار ویروس را افزایش دهد، خطرناک بوده و پشیمانی آن بعدا کل جامعه را خواهد گرفت.»
سلاح موثری جز واکسن در برابر اُمیکرون نداریم؛ واکسن بزنید
سلاح ما برای مقابله با کرونا چه بوده و هست؟ رعایت پروتکل‌های بهداشتی به‌علاوه انجام واکسیناسیون گسترده، اما آیا همین‌ها برای مقابله با اُمیکرون هم کافی است؟ اصلا این ویروس تازه جهش یافته چه مختصاتی دارد و چه مصائبی را برای ما ایجاد خواهد کرد؟ یک مطالعه جدید که توسط محققان دانشگاه آکسفورد انجام شده است، نشان داد تزریق دو دز واکسن فایزر یا آسترازنکا برای جلوگیری از ابتلا به بیماری کووید-۱۹ ممکن است برای محافظت در برابر عفونت ناشی از سویه اُمیکرون کافی نباشد. این داده‌ها هیچ نشانه‌ای از محافظت در برابر ابتلای شدید به این بیماری ارائه نمی‌دهد و همچنین نشان می‌دهد تزریق دو دز برای جلوگیری از عفونت اُمیکرون در اکثر افراد کافی نیست. البته این مقاله هنوز در منابع معتبر چاپ نشده، با این حال به‌عنوان خروجی مطالعه‌ای روی چند مورد از مبتلایان به ویروس جدید کرونا، قابل تامل و تفسیر است. سوای این تدروس آدهانوم، دبیرکل سازمان جهانی بهداشت با بیان اینکه به احتمال زیاد موارد دیگری از ابتلا به سویه اُمیکرون در جهان وجود دارد که هنوز شناسایی نشده‌اند، گفت: «اقدامات کافی برای مقابله با این سویه انجام نگرفته است. حتی اگر سویه اُمیکرون کمتر باعث بروز نوع شدید بیماری شود، افزایش آمار مبتلایان می‌تواند بار مضاعفی بر نظام سلامت باشد.» سازمان جهانی بهداشت همچنین اعلام کرده است: «شواهد اولیه حاکی از آن است که واکسن‌های کووید-۱۹ ممکن است کمتر در برابر عفونت ناشی از سویه اُمیکرون و انتقال آن اثربخش باشد. لازم است اطلاعات بیشتری برای درک بهتر از تاثیر سویه اُمیکرون در کاهش مصونیت ناشی از تزریق واکسن یا ابتلای قبلی به بیماری جمع‌آوری شود و درنتیجه خطر مربوط به سویه اُمیکرون همچنان بالاست.»
آندره آمون، مدیر آژانس سلامت عمومی اتحادیه اروپا هم در ارتباط با این سویه جدید گفته است: «افزایش سریع موارد ابتلا به سویه اُمیکرون در اتحادیه اروپا و منطقه اقتصادی اروپا قریب‌الوقوع است. پیش‌بینی می‌شود سویه اُمیکرون اواسط ماه ژانویه به سویه غالب کروناویروس در اتحادیه اروپا تبدیل شود. واکسیناسیون به تنهایی مانع گسترش سویه اُمیکرون نخواهد شد.»
محمدمهدی گویا، رئیس مرکز مدیریت بیماری‌های واگیر وزارت بهداشت هم در ارتباط با نگرانی‌ها در مواجهه با اُمیکرون گفت: «واکسیناسیون نوبت سوم مکمل واکسیناسیون دو نوبت قبلی است و برای همه مردم عزیز کشورمان الزامی است که نوبت سوم واکسن کرونا را تزریق کنند. با تزریق نوبت سوم میزان ایمنی در برابر این ویروس در اکثریت قریب به اتفاق موارد به بالاتر از ۹۰ درصد می‌رسد. همه ما می‌دانیم ویروسی که الان با آن مواجهیم ویروس سرکش و مرموزی است که به سرعت می‌تواند تغییر چهره دهد و علائم بالینی مختلفی ایجاد کرده و از دست سیستم ایمنی بدن انسان به انحای مختلف فرار کند و کار مراقبت و کنترل آن برای همه دنیا بسیار سخت و دشوار شده است. جهش‌های متعددی که این ویروس پیدا می‌کند باعث می‌شود که قابلیت سرایت آن تغییر کرده و شدت بیماری‌زایی‌اش هم متفاوت شده و گاهی اوقات شدیدتر و گاهی اوقات خفیف‌تر می‌شود. سویه اُمیکرون قابلیت سرایت بسیار بالاتری از سویه‌های قبلی دارد. وقتی ویروس وارد کشوری می‌شود شاخصی را برای قابلیت سرایت آن اندازه می‌گیرند که آن شاخص زمان دوبرابر شدن تعداد مبتلایان به ویروس است. این شاخص، یعنی دوبرابر شدنِ مبتلایان در سویه اُمیکرون طی دو روز اتفاق می‌افتد. با توجه به آنچه تاکنون در رابطه با این ویروس مشاهده شده و کشورهایی که به سرعت یکی پس از دیگری موارد ابتلای به این ویروس را گزارش می‌کنند ازجمله کشورهای همسایه ما مثل ترکیه، پاکستان، امارات و عمان، انتظار داریم مردم عزیزمان پروتکل‌های بهداشتی را این‌بار با حساسیت بیشتری رعایت کنند و مهم‌تر اینکه واکسیناسیون نوبت سوم را جدی بگیرند. تقاضای ما از مردم عزیز این است که فرصت را از دست ندهند و هرچه سریع‌تر به مراکز ما مراجعه کرده و واکسیناسیون نوبت سوم خود را هم انجام دهند.»
باید از سلاح واکسن نهایت استفاده را کنیم، سلاح دیگری نداریم
در جمع‌بندی این گزارش، گفت‌وگویی با محمدحسین یزدی رئیس مرکز تحقیقات واکسن دانشگاه علوم پزشکی تهران انجام دادیم و با اشاره به مختصات این ویروس، سناریوهای در دسترس و پیش‌رو برای مواجهه با این ویروس را بازشمرد و به «فرهیختگان» گفت: «از ابتدای به وجود آمدن این پاندمی که ویروس اورجینال کووید-19 است تا امروز که قریب دو سال از وقوع آن گذشته است، روند تغییرات این ویروس را عمدتا در یک مولفه و عنصر داریم که آن هم میزان سرایت‌پذیری است. هربار این از سویه آلفا، بتا، دلتا و گاما و اُمیکرون که برخی از اینها با نام جاهایی که پیدا شده نامگذاری شده، تفاوت همه در میزان سرایت‌پذیری است که در اثر جهش دستخوش تغییر شده است. این عاملی است که باعث می‌شود طیف بیشتری از این جمعیت درگیر این بیماری می‌شوند. تفاوت اُمیکرون با دیگر سویه‌ها در این است که قبل از این، میزان واکسیناسیون به این اندازه نبود. آخرین سویه شایع که کرونای انگلیسی بود زمانی شیوع یافت که پوشش واکسیناسیون در دنیا به این میزان نبود. از بعد اینکه واکسیناسیون در دنیا شروع شد و تا مقطع کنونی که پوشش در اغلب کشورها تا حد قابل‌قبول رسیده قدری الگو تغییر کرده است. اگر یک فرد مبتلا می‌شود تعداد افرادی که از او ویروس را دریافت می‌کنند افزایش می‌یابد و ممکن است در این میان افرادی باشند که هنوز واکسن نزده باشند. ممکن است افرادی باشند که با وجود دریافت واکسن ایمنی کافی در آنها ایجاد نشده باشد. همه واکسن‌ها در همه افراد 100درصد ایمنی ندارد و در بهترین حالت 94 درصد پیشگیری می‌کند. هرچه تعداد بیشتر می‌شود آن 6 درصد بیشتر می‌شود و هر یک نفر را از دست دهیم ضایعه جبران‌ناپذیر است. اگر این سرایت‌پذیری افزایش یابد نمی‌توان نادیده گرفت. الان که مسلح به واکسن هستیم باید بتوانیم با روندهای مکمل کمترین آسیب ناشی از انتشار ویروس را شاهد باشیم. پیدایش این سویه محل سوال است. دقیقا به‌دلیل این است که پوشش واکسیناسیون با یک روند تقریبا مساوی پیش برود، نه اینکه یک کشور صددرصد واکسینه شود و کشوری 20 درصد هم واکسیناسیون نداشته باشد. مطمئنا افرادی که واکسن دریافت نکرده‌اند کارخانه تولید ویروس جهش‌یافته هستند. در بدن افراد واکسینه قابلیت انتشار خود را از دست می‌دهد و در بدن افراد دیگر مسلما این را جبران می‌کند و یک واریانت جدید ناشی از فشار سیستم ایمنی افراد واکسینه در افراد غیرواکسینه دیده می‌شود و ممکن است در بدن افراد واکسینه که فشار سیستم ایمنی را می‌بیند تغییراتی پیدا کند که در بدن افراد غیرواکسینه دچار این‌گونه تغییرات می‌شود و به ویروس تغییریافته مبتلا شوند. این روند باید روند مساوی در همه کشورها باشد و اگر هر کشوری را جداگانه در برنامه واکسیناسیون نگاه کنیم احتمال پیدایش این سویه‌ها در کشورهایی که واکسیناسیون کامل نشده، بیشتر است. بنابراین این نکته قابل‌توجهی است که باید بدان توجه شود که علت پیدایش سویه اُمیکرون چیست و همچنین روند مواجهه با آن به چه صورت است.»
دلخوش به عدم ورود اُمیکرون به ایران نباشیم
یزدی ادامه داد: «ما نمی‌توانیم دلخوش به این باشیم که هنوز این سویه وارد ایران نشده و ممکن است این سویه وارد نشود، کمااینکه در مورد بقیه اینچنین است، شما نمی‌توانید ایزوله از دنیا زندگی کنید. همان‌طور که این ویروس در آفریقای جنوبی پیدا شده، در اروپا درحال گردش است در آسیا و ایران هم قاعدتا درحال گردش است، ممکن است از نظر زمانی تقدم و تاخر داشته باشد ولی این اتفاق می‌افتد. اینکه چه مواجهه‌ای داشته باشیم الان به حد نصاب واکسیناسیون پیش می‌رود و باید مشوق‌هایی قرار داده شود تا این میزان بیشتر شود، نکته در این است علاوه‌بر واکسن باید سایر موازین بهداشتی نیز رعایت شود. الزام به استفاده از ماسک در اجتماعات امر انکارناپذیر است. در اروپا اجتماعات به سابق برگشته و الان آسیب را می‌بینند و باید از این عبرت بگیریم. اگر زمانی برسد که دوباره درگیر موجی با ویروس اُمیکرون باشیم و در آستانه بازگشایی باشیم به مراتب تعداد افراد درگیر بیشتر می‌شود. اینها آمار و احتمال است، بحث این است که این ویروس وحشی‌تر و خطرناک‌تر است، نیست. همه چیزی که در کرونا با آن مواجه بودیم ظرفیت موجود و تعداد مراجعه بود. هر زمان از بالانس درمی‌آمد دچار آسیب و کمبود می‌شدیم. بنابراین اگر واکسیناسیون در همه افراد انجام شده باشد، هنوز از پروتکل‌ها استفاده نشود و همه افراد خود را ملزم ندانند ماسک در اجتماعات بزنند و نیز فاصله‌گذاری را رعایت نکنند و بهداشت فردی رعایت نشود، این روند اجتناب‌ناپذیر است که مبتلا می‌شوید و این به صورت تصاعدی افزایش می‌یابد. در اخبار عمومی و علمی دنیا مشخص می‌شود که در هر 24 ساعت از ابتلا به این ویروس تعداد مبتلایان دوبرابر می‌شود. بنابراین اگر همه واکسن بزنیم در بهترین حالت 95 درصد ایمنی ایجاد می‌شود.6 -5 درصد باقی‌مانده اگر افزایش یافت ظرفیت بیمارستان‌ها جوابگو است؟ در 100 میلیون ممکن است 6 میلیون نفر از این بیماری فوت شوند. همین اُمیکرونی که می‌گوییم جدی نگیریم. این نقصی است که اگر به سایر موارد دقت نکنیم و بگوییم چون واکسن داریم بی‌توجه باشیم، باید در این مورد بدان توجه کرد، محتمل است که با این سویه مواجه شویم. در بدو پیدایش ویروس در دنیا محققان به این اذعان داشتند که واکسن یک راهکار است و راهکارهای دیگر نباید فراموش شود. درخصوص سویه اُمیکرون هم چنین است. هر پاندمی در دنیا یک دوره زمانی دارد، دو، سه سال در گردش بوده است. در قرن 21 و با پیشرفت علم و تکنولوژی زیبنده نیست همان میزان تلفاتی را بدهیم که در 100 سال پیش دادیم. باید این سطح از آگاهی در جامعه ایجاد شود و راحت‌تر قابل مدیریت باشد که از این روند ایمن‌تر بگذرید.»