ابوالقاسم رحمانی، دبیرگروه جامعه: چند روز پیش با یکی از دوستان گپ می‌زدیم. می‌گفت یک روز درمیان در ارتباط با کرونا می‌نویسی، خسته‌کننده نیست؟ اصلا چقدر مساله و موضوع حول این بیماری هست که این‌همه گزارش و یادداشت و مصاحبه تولید می‌کنید؟ از آنجا که کرونا هر روز لباس تازه به تن می‌کند و با قدرت و قوای بیشتری از گذشته، به جنگ خود با انسان ادامه می‌دهد و حتی گاهی همه را هم آچمز می‌کند، پاسخ دادن به سوال اول سخت نبود و نیست. منتها در ادامه پیشنهادی هم داشت که به نظرم خیلی هم بد نبود. گفت تمام این گزارش‌ها را یکپارچه و تبدیل به کتاب کنم. نه اینکه حتما چیز درخوری در آن هست که خب با توجه به وجود سخنان کارشناسان و متخصصان درجه یک، حتما هست؛ اما مهم‌تر از آن تجربه‌نگاری راه حدودا دوساله، با کلی فراز و نشیب، اتفاق خوب و درخوری است. از اینها بگذریم و به امروز برسیم و گفتن و نوشتن از یک تصمیم و سیاست بارها تکرارشده! هوشمندسازی از آن‌دست واژه‌هایی است که قبل و بعد از هر چیزی قرار گرفته، ولی حداقل در ایران، هنوز تعریف و مهم‌تر، خروجی دقیق و مشخصی از آن ندیده‌ایم. شهر هوشمند، حمل‌ونقل هوشمند، غربالگری هوشمند، کارت هوشمند فلان، فلان هوشمند بهمان و... . آخرین ابداع هوشمند هم که به اقتضای شرایط کرونایی در دنیا ایجاد شد، کنترل هوشمند کرونا بود. اینکه غرض از این هوشمندی چه بود و خروجی چه شد، اصلا از کجا شروع شد و نمونه ایده‌آل چه بود، سعی می‌کنیم اشاره کنیم، هرچند قبل‌تر هم نوشتیم. منتها دوباره یک نوعی از کنترل هوشمند خبرساز شد و گویا از فردا قرار بر اجرای آن است که در نگاه اول خوب و مثبت ارزیابی می‌شود، اما از آنجا که تجربه نشان داده از تصمیم تا اجرا، فاصله زیاد و گاهی فرسخ‌هاست.
شاهد مثال برای نشان دادن فاصله بین تصمیم تا اجرا، می‌شود ماجرای عدم ورود مسافر از بعضی کشورهای منشأ ویروس کرونا و نمونه‌های جهش‌یافته آن که بارها اعلام شد، اما اجرا، نه! روز گذشته، رئیس دانشگاه علوم پزشکی جندی‌شاپور اهواز گفت: «با وجود اینکه مقرر بود به اتباع کشورهای هند، پاکستان و آفریقای جنوبی اجازه ورود ندهیم اما پلیس گذرنامه بندر امام(ره) برای این اتباع روادید صادر کرده و به این افراد اجازه داد از کشتی خارج و وارد شهر شوند. این درحالی است که تبعه این کشورها حتی اگر تست منفی داشته باشند نباید اجازه ورود به کشور داشته باشند.» حالا این مدل مواجهه را تعمیم بدهید به تمام تصمیماتی که از ابتدا گرفته شد و به امروز رسید.
نه ایده‌آل و نه بحرانی
قبل از ورود به اصل ماجرای گزارشی که نوشتیم، بد نیست آخرین وضعیت شیوع کرونا در کشور را با هم مرور کنیم. بنابر اعلام وزارت بهداشت از 13 تا ۱۴ آذر ۱۴۰۰ و براساس معیارهای قطعی تشخیصی، ۳ هزار و ۱۰۹ بیمار جدید مبتلا به کووید-۱۹ در کشور شناسایی شد که ۵۹۳ نفر از آنها بستری شدند. مجموع بیماران کووید-۱۹ در کشور به ۶ میلیون و ۱۳۴ هزار و ۴۶۵ نفر رسید. متاسفانه در طول این ۲۴ ساعت، ۷۶ بیمار کووید-۱۹ جان خود را از دست دادند و مجموع جان‌باختگان این بیماری به ۱۳۰ هزار و ۲۰۰ نفر رسید. همچنین در این 24 ساعت در ۹ استان کشور شامل کهگیلویه و بویراحمد، چهارمحال و بختیاری، قزوین، بوشهر، ایلام، قم، کرمانشاه، البرز و مازندران، هیچ موردی از مرگ‌ومیر بیماران کرونایی، گزارش نشده است. خوشبختانه تاکنون ۵ میلیون و ۹۲۳ هزار و ۳۱۶ نفر از بیماران، بهبود یافته یا از بیمارستان‌ها ترخیص شده‌اند. سه هزار و ۲۴۹ نفر از بیماران مبتلا به کووید-۱۹ در بخش‌های مراقبت‌های ویژه بیمارستان‌ها تحت مراقبت قرار دارند. تاکنون ۳۹ میلیون و ۳۰۹ هزار و ۸۷ آزمایش تشخیص کووید-۱۹ در کشور انجام شده است. درحال‌حاضر ۲ شهر کشور در وضعیت قرمز، ۹ شهر در وضعیت نارنجی، ۱۵۳ شهر در وضعیت زرد و ۲۸۴ شهر در وضعیت آبی قرار دارند. وزارت بهداشت همچنین اعلام کرد در این 24 ساعت ۳۸۸ هزار و ۶۱۴ دز واکسن کرونا در کشور تزریق شده است. تاکنون ۵۸ میلیون و ۹۴ هزار و ۱۶۹ نفر دز اول، ۴۸ میلیون و ۱۴۹ هزار و ۷۹۱ نفر دز دوم و یک میلیون و ۲۸۷ هزار و ۸۱۱ نفر نیز دز سوم واکسن کرونا را تزریق کردهاند. مجموع واکسن‌های تزریق‌شده در کشور به ۱۰۷ میلیون و ۵۳۱ هزار و ۷۷۱ دز رسید. علاوه‌بر اینها، محسن زهرایی، رئیس اداره بیماری‌های قابل پیشگیری با واکسن وزارت بهداشت، گفت: «با توجه به اینکه هدف برنامه واکسیناسیون کرونا ایجاد حداکثر سطح ایمنی در بدن افراد است، مطالعات نشان داده است که افراد به‌ویژه کسانی که واکسن با پلتفرم غیرفعال نظیر سینوفارم، برکت و بهارات تزریق کرده بودند، ممکن است بعد از مدت زمانی سطح ایمنی بدن‌شان افت کند و لازم باشد دز سومی هم تزریق کنند. ابتدا گروه سنی بالای ۶۰ سال اعلام شد و با توجه به اینکه پیشرفت برنامه هدف ماست الان همه افراد بالای ۴۰سالی که در نوبت اول و دوم یکی از واکسن‌های نام‌برده‌شده را تزریق کرده باشند و ۳ ماه از تزریق دز دوم گذشته باشد، دعوت می‌کنیم مراجعه کنند و نوبت سوم را تزریق کنند. افراد بالای ۶۰سالی که واکسن اسپوتنیک یا آسترازنکا تزریق کرده باشند و 6ماه از نوبت دوم‌شان گذشته باشد، مشمول برنامه دریافت واکسن یادآور می‌شوند.»
فعال شدن سیستم هوشمند کنترل کرونا
با این اوصاف همان‌طور که گفتیم، دوباره اخباری مبنی‌بر هوشمندسازی در مواجهه با کرونا به گوش می‌رسد. کمال حیدری، معاون بهداشت وزارت بهداشت درباره جزئیات طرح محدودیت هوشمند از امروز 15 آذرماه 1400 گفت: «در ستاد ملی کرونا مقرر شد از فردا محدودیت‌ها با کارت واکسن صورت بگیرد. یعنی آن‌دسته از افرادی که کارت واکسن دریافت کردهاند، می‌توانند در محیط‌های سربسته با رعایت شیوه‌نامه‌های بهداشتی براساس اهمیت موضوعی و تعداد مراجعات حضور یابند. حضور افراد در مکان‌هایی مثل مدارس، سینماها، باشگاه‌ها و حمل‌ونقل بین‌جاده‌ای مثل هواپیما، اتوبوس و قطار باید در سامانه امید و با ارائه کارت واکسن انجام شود. افرادی که اقدام به دریافت کارت واکسن کرونای خود نکرده‌اند، می‌توانند از سامانه salamat.gov این کارت را دریافت کنند و در محیط‌های تجمعی حضور داشته باشند. افرادی که این کارت را دریافت نکرده‌اند برای حضور در مکان‌های عمومی باید تست پی‌سی‌آر دهند تا مشخص شود فرد دچار بیماری نیست. به اندازه تمام جمعیت کشور واکسن موجود است و امیدواریم آن‌دسته از افرادی که موفق به دریافت واکسن نشده‌اند، سریعا اقدام کنند. قطعا پلیس با اشخاصی که کارت واکسن کرونا را جعل می‌کنند، برخورد خواهد کرد. تنها مدرک معتبر واکسیناسیون ایران، کارت دیجیتال صادرشده از سوی وزارت بهداشت است.»
به عقبه هوشمندسازی در ایام کرونا که برگردید، حتما تعداد استفاده از این واژه، بسیار بیشتر از جهش‌های پیاپی کرونا بوده، اما خیلی هم اگر بدبین نباشیم، امیدواریم این‌بار، واژه هوشمند صرفا زینت سیاست‌های مقابله‌ای با کرونا نباشد و در اجرا هم با کمترین میزان زاویه نسبت به ایده‌آل‌ها عملیاتی شود.
کنترل هوشمند؛ خوب یا بد؟
اگر یادتان باشد، یکی از دوگانه‌های اصلی و موانع بر سر راه تصمیم‌گیری مسئولان و سیاستگذاران، دوگانه سلامت و معیشت بود. اینکه چطور در دنیای کرونازده و دوران رکود کسب‌وکارها، هم جامعه از یک ویروس کشنده مصون بماند و جان مردم حفظ شود و در کنار آن هم چرخ صنعت و اقتصاد نخوابد، چالشی بود و هست که شاید بعضی کشورها از پس مدیریت آن برآمدند اما همچنان هستند کشورهای مختلفی در دنیا که امکان حل این معادله را به هر دلیلی ندارند. در یک چنین شرایطی، شاید نیاز به نوع دیگری از مواجهه و تصمیم‌گیری باشد. نوعی از تصمیمات که نه آنچنان سفت و سخت باشد که امکان هرگونه تحرکی را سلب کند، نه آن‌قدر شل و سهل‌انگارانه که به تشدید شیوع ویروس کمک کند. کنترل هوشمند کرونا، شاید اولین‌بار در چنین وضعیتی ابداع و مورد استفاده قرار گرفت. برای حل همین معضل که چطور می‌توان به موازات حفظ سلامت مردم، با کمترین هزینه، اقتصاد و معیشت را هم نجات داد و حفظ کرد. با این اوصاف، اصل هوشمندسازی کنترل کرونا، برای حفظ هر دو مطلوب بیان‌شده یعنی اقتصاد و سلامت، بد نیست و چه‌بسا می‌توان از آن به‌عنوان اصلی‌ترین و بهترین راهکار در شرایط کنونی هم نام برد. پس در لایه اول، ایراد و انتقادی نیست. منتها لایه دوم که به چگونگی اجرای این سیاست‌ها، یعنی چگونگی هوشمندسازی مقابله با کرونا می‌رسیم، کمی ماجرا فرق می‌کند. بگذارید در قالب یک مثال مساله را شرح بدهم. یک کشور مثلا کره‌جنوبی، چین، ژاپن و... را درنظر بگیرید. قول‌های فناوری و مبدعان هوشمندی و هوشمندسازی، به چه چیزی مقابله هوشمند می‌گویند؟ در بسیاری از این کشورها، به‌عنوان ساده‌ترین راهکار، تلفن همراه فرد را در اختیار می‌گیرند و به آنها درصورت مواجهه با یک بیمار کرونایی هشدار می‌دهند. حتی با استفاده از فناوری، حضور فرد مبتلا در جمع را هم هشدار داده و به انجام اقدامات ثانویه کمک می‌کنند. احتمالا خاطرتان هست که گفتیم یکی از بهترین سناریوهای مقابله‌ای برای مبارزه با این بیماری، بیماریابی فعال است و احتمالا کنترل هوشمند هم در همین پازل تعریف و تکمیل می‌شود. البته این مثال، صرفا یکی از اقدامات و برنامه‌هایی است که در جریان کنترل هوشمند بیماری کرونا در برخی کشورها مورد استفاده قرار گرفت. اقدامی که در ایران وصفش را شنیدیم، اما در هوشمند بودن، به نزدیکی آن هم نرسیدیم. حالا با هر متر و معیاری و با هر حربه و ابزاری، قرار بر آغاز به‌کار سیستم هوشمند کنترل کروناست و با داشتن کارت واکسن، امکان حضور در تجمعات و اماکن سربسته را داریم. تنها خواسته هم، بعد از تایید این اقدام، اجرای بی‌عیب و نقص آن است که خب باید منتظر باشیم و ببینیم چه اتفاقاتی می‌افتد.
سیستم نباید زیر بار هزینه‌های واکسن نزدن هیچ‌کس برود
اینکه آیا کنترل هوشمند کارگشاست و با ایجاد محدودیت برای واکسن‌نزده‌ها و واکسن‌نزن‌ها، آنها را ترغیب به تزریق واکسن می‌کنیم، سوالات و شبهاتی است که محمدحسین یزدی، رئیس مرکز تحقیقات واکسن دانشگاه علوم پزشکی تهران به آنها پاسخ می‌دهد. یزدی ابتدا با تایید و استقبال از این اتفاق در توصیف اهمیت تزریق واکسن به «فرهیختگان» گفت: «در رابطه با لزوم انجام واکسیناسیون برای دریافت خدمات الزام یکی از ارکان غیرقابل انکار زندگی جدید و نوین است. اگر بخواهیم برای انسان از روز اول زندگی و حیات روی کره‌زمین تا امروز یک تمدن قائل باشیم، بخشی از این تمدن در عصر ما الزام افراد برای انجام واکسیناسیون و حفظ سلامت جمعی است. بحث واکسن صرفا برای ایمنی فردی نیست. به فردی می‌گویید سیگار نکشید و برای شما بد است، این آزادی فردی اوست و می‌خواهد سیگار بکشد و تاوان آن را هم می‌دهد. نظام‌های سلامت دنیا می‌گویند فردی که سیگار می‌کشد و آسیب به سلامت خود می‌زند مالیات از او اخذ می‌کنیم که اگر روزی به بیمارستان مراجعه کرد از دولت بخواهد مجانی معالجه شود، قبلا مالیات آن را دریافت کرده باشد. با این روند مصرف سیگار را کنترل می‌کنند. یک زمانی شما یک چیزی به نام واکسن دارید که به سلامت جمعی بستگی دارد و جزء الفبای تمدن بشری محسوب می‌شود. امروز بخواهید در دنیا زندگی کنید ابتدا باید سلامت شما تامین باشد. از امنیت مهم‌تر است؛ حفظ کردن سلامت از امنیت مهم‌تر است. بنابراین کسی نمی‌تواند بگوید حق فردی من را از بین می‌برید و چرا اجبار می‌کنید واکسن تزریق کنیم؟ این توجیه ندارد و کار رسانه‌ها و سیستم‌های اطلاع‌رسانی این است که به مردم این را انتقال دهند که این فرهنگ است. شما نمی‌توانید امروز در جامعه زندگی کنید اگر واکسن دریافت نکنید. این جزء لاینفک زندگی متمدنانه امروز است.»
این هوشمندسازی لازم است اما کافی نه
یزدی در ادامه صرفا دریافت کارت واکسن برای ارائه خدمات را کافی ندانست و با اشاره به مسیرهای بیشتر و بهتر برای مواجهه با این همه‌گیری در کشور گفت: «در بحث هوشمندسازی کارت واکسن نمی‌توان اکتفا به این کرد که کارت دیجیتال دریافت کنید و باید با دوربینی این اسکن شود و شما را در سامانه‌ای ببرد که واکسن تزریق شده یا خیر، یک ابزار است، نحوه استفاده از این ابزار و نحوه تولید این کارت واکسن مساله مهمی است. چالشی که بر سر راه این مساله وجود دارد، به هر دلیلی ممکن است مراکزی باشند که بدون تزریق واکسن اسم فرد و کدملی را در سامانه ثبت کنند و واکسن هم تزریق نکنند. اتفاقا یکی از مسائلی که در واکسیناسیون عمومی اتفاق می‌افتد نداشتن نگاه درست به این امر و نظارت درست است. الان این میزان واکسن تزریق‌شده سیستمی بوده که پایش کنند. در این میزان دز واکسن تزریق‌شده ابتدا واکسن تزریق کردهاند و بعد کدملی آنها ثبت شده یا ممکن است در شلوغی‌ها افرادی بوده‌اند که کدملی را ثبت کرده و در صف انتظار نمانده‌اند. این موضوعی است که باید بدان فکر شود. من نمی‌گویم این ممکن است از قصد اتفاق بیفتد ولی ممکن است یک چالش باشد. ما الزام به داشتن کارت واکسن داریم ولی نمی‌خواهیم واکسن تزریق کنیم. ممکن است از این درز استفاده کنند. البته الان دیگر این اتفاق نمی‌افتد و در قسمت واکسیناسیون عمومی که با جمعیت بالا اتفاق می‌افتد این بعید نبود و الان چون مراکز خلوت هستند این اتفاق بعید است. اینکه شما بخواهید افراد را فقط با سیستم‌های کنترلی رصد کنید، به‌طور مثال مترو را حساب کنید و چطور می‌توانید این را رصد کنید؟ این به‌مراتب صف در مترو و اجتماعات را بیشتر می‌کند. علاوه‌بر واکسیناسیون هنوز رعایت سایر پروتکل‌ها الزامی است. یکی از این پروتکل‌ها این است که در فضای بسته خیلی جمع نشویم. واکسن زدن الزاما منجر به این نمی‌شود که منتقل نکنید و با تجمع افراد در یک مکان تا کارت واکسن را چک کنید، ریسک فاکتور را زیاد می‌کنید. انتقال بین فرد ناقل و فردی که هنوز واکسن نزده، بیشتر می‌شود. این یک آسیب است.»
باید تاکتیک واکسیناسیون کرونا را تغییر دهیم
رئیس مرکز تحقیقات واکسن دانشگاه علوم پزشکی تهران، در پاسخ به اینکه صرف تماشا و تایید کارت واکسن، می‌توانیم به سرعت در مسیر حذف کرونا پیش برویم و به زندگی عادی برگردیم، گفت: «بهترین راه به نظر من، عوض کردن تاکتیک است. به‌طور کلی واکسیناسیون عمومی یک تاکتیک است ولی یک تاکتیک این است که تشویق کنیم مردم واکسن تزریق کنند. در یک مقطع زمانی باید تاکتیک عوض شود و به در منازل مراجعه شود. الان باید 35 میلیون نفر دیگر را پیدا کنیم و از روی کدملی مشخص است چه کسی واکسن دریافت نکرده است. این افراد را پیدا کنیم. استان قم کمترین میزان واکسیناسیون را دارد. منزل به منزل مراجعه کنیم. شاید برخی از این افراد متاثر از برخی تبلیغات واکسن دریافت نکرده‌اند و خیلی ضدواکسن نیستند؛ بلکه سهل‌انگاری کردهاند. اگر به در منازل مراجعه شود واکسن تزریق می‌کنند و به‌مرور زمان با همین تاکتیک می‌توان فهمید کدام قسمت‌های کشور و هر شهر این خلأ وجود دارد و برای آن نقاط باید راه‌حلی تعیین کنید. یکی از راه‌ها این است که در این نقاط برای دریافت خدمات شهری هر هفته تست پی‌سی‌آر منفی با هزینه خود انجام دهند. ابتدا باید هدف‌گذاری کنید که کجا این اتفاق می‌افتد و بعد مراجعه کنید و اگر اتفاق نیفتاد حربه دیگری به‌کار برید. این امر افراد را در این وادی وارد می‌کند که واکسیناسیون را انجام دهند.»
طرح‌هایی برای بیماریابی فعال اجرا کنیم
یزدی در پایان و به‌عنوان جمع‌بندی دوباره به طرح و شرح اجباری بودن واکسیناسیون گفت: «چاره‌ای نداریم که این کار را بکنیم. ابزار دیگری نداریم و مقطعی باید این تصمیمات را بگیریم ولی نمی‌توان به یک تصمیم اکتفا کرد. باید درزها را ببینیم و تاکتیک‌ها را تغییر دهیم. براساس مقطع زمانی و شرایط موجود تاکتیک مناسب را انتخاب کنیم. به جای اینکه صرفا کنترل هوشمند شود یک قدم دیگر شبیه طرح‌های اجراشده در بیماریابی اجرا شود. طرح شهید سلیمانی در مقطع زمانی خود موفق بود، چون بیماریابی می‌کردند و افراد قرنطینه می‌شدند و این طرح باید برای واکسیناسیون در منازل اجرا شود. با این عمل بیش از 50-40درصد افرادی که واکسن دریافت نکرده‌اند، واکسینه می‌شوند.»