عاطفه جعفری، روزنامه‌نگار: تقریبا اوایل امسال بود که گزارشی درمورد تشکیل شورای عالی کتاب منتشر کردیم؛ شورایی که قرار بود درمورد برنامه‌های ویژه کتاب و کتابخوانی در تلویزیون، ایده بدهد. اما این شورای 12 نفره چرا و چگونه تشکیل شد؟ طی چند سال گذشته رسانه ملی در راستای ترویج کتاب و کتابخوانی به‌دنبال فرمهای جدیدی از معرفی کتاب رفته است. چند برنامه‌ای هم که با موضوع کتاب ساخته شده، بین مخاطبان تلویزیون با اقبال خوبی مواجه شده‌اند، البته که نقد‌هایی هم از گوشه و کنار بازار نشر و از دل اهالی کتاب به این برنامه‌ها وارد شده است. نقد‌ها بیشتر معطوف به این گزاره است، که رسانه ملی می‌تواند فضا‌های نوین و تازه‌تری را جهت معرفی کتاب برای مخاطبان تلویزیون ایجاد کند. در چنین فضایی و مطابق با سیاست‌های جدید سازمان صداوسیما قرار شد شورایی ۱۲ نفره تحت‌عنوان «شورای عالی کتاب» در سازمان صداوسیما تشکیل شود و کارش را شروع کند. شورایی که تصمیم‌گیری در حوزه تبلیغ کتاب را از دست معاونت بازرگانی خارج کند و به دست اهالی کتاب بسپارد. حالا بعد از گذشت نزدیک به یک سال از تشکیل این شورا، پیگیر شدیم که جلسات این شورا چندبار تشکیل شده است و آیا پیشنهادها و تصمیماتی برای بهبود و حمایت از برنامه‌هایی با موضوع کتاب و ترویج کتابخوانی در تلویزیون داشته است یا خیر؟
شورای‌عالی کتاب قرار است چه کند؟
حدود یک‌سال پیش، با پیشنهاد اهالی کتاب قرار می‌شود شورایی در سازمان صداوسیما تشکیل شود تا همه برنامه‌های مربوط به کتاب و تصمیم‌گیری‌ها درمورد آن زیرنظر این شورا قرار بگیرد. البته پیش از این هم این شورا وجود داشت، اما زیرنظر مدیر شبکه چهار اداره می‌شد و برای همین تشکیل این شورا خودش حاشیه‌های زیادی داشت. درنهایت با تصمیم علی عسگری، رئیس وقت سازمان صداوسیما این شورا کارش را تحت عنوان شورای عالی کتاب شروع کرد. اعضای این شورا ۱۰ نفر هستند و از فعالان حوزه کتاب و افرادی چون علیرضا مختارپور، میثم نیلی، علی‌محمد مودب و محسن پرویز در این شورا حضور دارند و ۶ نفر دیگر از اعضای شورا هم از سازمان صداوسیما هستند. می‌توان گفت شورای عالی کتاب، از معدود شورا‌هایی است که ریاستش را رئیس سازمان صداوسیما به‌عهده دارد. بعد از حدود یک‌سال هنوز اهداف و وظایف شورا به مرحله تصویب نهایی نرسیده است، اما کارش را شروع کرده و یک جلسه هم برگزار شده است. تقریبا می‌توان گفت گاهی زیرنویس‌های هنگام پخش برخی سریال‌ها، کتابی را با موضوع سریال معرفی می‌کند که به‌نظر می‌رسد اینها هم متاثر از تصمیمات این شورا باشد.
محسن پرویز که یکی از اعضای شورای عالی کتاب است در این باره به «فرهیختگان» گفت: «شورایی که در گذشته برای بحث کتاب در صداوسیما تشکیل شده بود، بحث جدا و مستقلی داشت. در سیستم جدید و برای تشکیل شورای عالی کتاب، دعوت جدیدی از چند تن از کارشناسان حوزه کتاب به عمل آمد تا در جلسه‌ای با حضور رئیس سازمان صداوسیما، درباره بحث کلی حوزه کتاب و کتابخوانی گفت‌وگو کنند و تصمیم‌گیری‌های کلانی در این زمینه انجام شود.»
وی ادامه داد: «در جلسه‌ای که اعضای شورای عالی کتاب با رئیس رسانه ملی داشتند، معاونان سازمان صداوسیما هم حضور داشتند و بحث مهمی که مطرح شد، اهمیت پرداختن به حوزه کتاب و کتابخوانی بود، اما نکته برجسته‌ای که به‌نظرم رئیس سازمان صداوسیما در آن‌جلسه مطرح کرد، این بود که در کنار ماموریت اصلی برخی نهادهای فرهنگی مثل وزارت ارشاد یا نهاد کتابخانه‌های عمومی، صداوسیما هم بحث کتاب را یکی از موضوعات اصلی خود می‌داند. به‌نظرم این‌نکته در سخنان آقای علی عسگری حائز اهمیت است. چون صداوسیما اگر بخواهد در زمینه‌هایی که وظیفه اصلی‌اش نیستند و مربوط به سازمان‌های دیگر هستند، وارد شود، کارها را به شکل مشارکتی انجام می‌دهد؛ یا اینکه باید ماموریتی از بیرون به این سازمان محول شود. اما درباره اموری که وظیفه اصلی این سازمان هستند، از طرف خود سازمان، برنامه‌ریزی‌هایی صورت می‌گیرد. درمجموع، به‌نظرم طرح این مساله از سوی ریاست این سازمان، امیدوارکننده و مثبت بود.»
پرویز در ادامه اضافه کرد: «حوزه کتابخوانی جزء حوزه‌های زیربنایی است که مسئولان کشور باید به آن توجه ویژه داشته باشند، اما متاسفانه خیلی‌وقت است که نسبت به این ماجرا غفلت شده. پس از انقلاب اسلامی که مدعی هستیم یک انقلاب فرهنگی است، باید به این حوزه توجه بیشتری در برنامه‌ریزی می‌شد، اما این اتفاق ضعیف افتاده و خیلی از مسئولان نسبت به آن بی‌توجه هستند. درست است که در زمینه کتاب و کتابخوانی، اتفاقات مثبت زیادی رخ داده، اما این اتفاقات، محصول برنامه‌ریزی درازمدت نهادهای تصمیم‌گیرنده و سیاستگذار نبوده است. مثلا در برخی برنامه‌های پنج‌ساله که دقیق شویم، می‌بینیم سهم حوزه کتاب و کتابخوانی، به‌سختی به یک بند می‌رسد. دغدغه‌های شورای عالی کتاب صداوسیما، از جنس چنین دغدغه‌هایی هستند؛ تعیین ماموریت، برنامه‌ریزی و سپردن کار به مهره اجرایی. آن‌طور که در جلسه با رئیس سازمان صداوسیما مطرح کردیم، توقع‌مان از این سازمان این است که در برنامه‌های کلان صداوسیما، برنامه‌ریزی، وقت‌گذاشتن اصلی و اولیه برای این ماموریت در همه زیرمجموعه‌ها انجام شود. به این معنی که وقتی برنامه‌ای تدوین می‌شود و بودجه‌ای برای سال آینده درنظر گرفته می‌شود، حتما بخشی برای رونق کتاب و کتابخوانی منظور شود. به‌نظرم، کتابخوانی مفهوم و رفتاری است که می‌تواند در همه برنامه‌های صداوسیما نفوذ داشته باشد؛ اعم از اینکه گفت‌وگومحور باشند، تحلیلی، سرگرم‌کننده، مسابقه یا فیلم و سریال باشند. در همه این‌برنامه‌ها، قاعدتا کتاب باید نقش اصلی و اساسی را داشته باشد. صداوسیما با امکاناتی که دارد، باید به نهادینه‌شدن کتابخوانی در جامعه کمک کند تا بچه‌ها و کودکان این جامعه از کودکی با کتاب انس بگیرند و وضعیت از حالت فعلی، بهتر شود.»
چند جلسه این شورا تشکیل شده؟
نزدیک به یک‌سال است که از تشکیل این شورا گذشته، تا به حال چند جلسه با حضور همه اعضای این شورا تشکیل شده است. در زمان ریاست قبلی این سازمان، این اتفاق افتاده و در زمان ریاست فعلی به‌خاطر مشخص نشدن همه معاونت‌های این سازمان، هنوز جلسه‌ای تشکیل نشده است و تقریبا تصمیم خاصی در این شورا برای برنامه‌های تلویزیونی گرفته نشده است.
شاید اهمیت شورای عالی کتاب به این است که بالاخره توانسته این نکته را به مدیران سازمان ثابت کند که نباید کتاب را با بقیه محصولاتی که در تلویزیون تبلیغ می‌شود، مقایسه کرد.
گذشتن از ماراتن سخت بازرگانی سازمان صداوسیما خودش یک مساله مهم و حیاتی است. این موضوع همیشه باعث‌شده ناشران نتوانند کتاب‌هایشان را در تلویزیون تبلیغ کنند، چون پول زیادی را باید برای تبلیغ کتاب می‌پرداختند. البته در این مورد باید ناشران کمک‌آموزشی را جدا کنیم، چون آنها همیشه با توجه به درآمدی که دارند از این تبلیغات بهره‌مند بوده‌اند و عموما ناشران عمومی و کودک و نوجوان از این مساله بهره‌ای نمی‌برند. حالا این شورا قرار است کاری کند که همه ناشران به یک چشم نگاه شوند و بتوانند دنیای کتاب را با تلویزیون آشتی دهند.
گفته می‌شود که حسین قرایی، مدیر روابط عمومی ریاست جدید سازمان صداوسیما خودش اهل کتاب و مطالعه است و در مدت کوتاه شروع فعالیتش، جلساتی برای دیدار اعضای این شورا با اهالی نشر و کتاب داشته است، اما هنوز جلسه‌ای با حضور همه این اعضا برگزار نشده و به گفته مسئولان جدید سازمان، بعد از مشخص شدن همه معاونت‌های این سازمان، جلسات شورا به‌صورت منظم تشکیل می‌شود.
برنامه‌های محدود کتابی تلویزیون
کمتر از 7 روز از هفته کتاب گذشته، هفته‌ای که در آن قرار بود به حوزه‌های مختلف کتاب و کتابخوانی، نگاه ویژه‌ای شود و تلویزیون هم می‌توانست با برنامه‌هایی ویژه‌ای برای این هفته، ظرفیت‌های دنیای کتاب را معرفی کند. اما گویا آنقدر که بیلبوردهای شهر تهران کتاب و معرفی نویسنده داشت قرار نبود در تلویزیون حتی کمی به این موضوع پرداخته شود. نهایت توجه این بود که یکی از مسئولان برگزاری هفته کتاب در تلویزیون حضور پیدا کرد و یک‌سری حرف‌های تکراری بین مجری و آقای مسئول رد و بدل شد. از همین بی‌توجهی تلویزیون به هفته کتاب که بگذریم بار دیگر بحث تولید برنامه‌های ویژه کتاب و کتابخوانی تلویزیون در سال‌های اخیر مطرح می‌شود. اگر با هر کسی درمورد برنامه‌ای با موضوع کتاب در تلویزیون صحبت کنید، ناخوادآگاه به برنامه «کتاب‌باز» می‌رسد، برنامه‌ای که خیلی مهم است و توانسته جای خودش را بین مخاطبان کتاب باز کند؛ اما فقط همین. برنامه‌های دیگری وجود ندارند که مخاطب آنها را در خاطرش داشته باشد. شبکه چهار سیما معمولا برنامه‌های زیادی در حوزه کتاب تولید می‌کند، اما مخاطبان این برنامه‌ها معمولا عموم مردم نیستند و در همان ساحت نخبگانی باقی می‌مانند.
برنامه‌های کتابی تلویزیون، بی‌تاثیر؟
مهسا ملک‌مرزبان نویسنده، مترجم و مجری در گفت‌وگویی که با مهر داشته است، با اشاره به تعداد برنامه‌های تلویزیون در حوزه ادبیات و تاثیر این برنامه‌ها گفت: «ما برنامه‌های زیادی در حوزه ادبیات داشته‌ایم، اما تعدد برنامه لزوما به‌معنای تاثیرگذاری نیست. شاید ما هنوز به قالب تاثیرگذار در حوزه برنامه‌های مرتبط با کتاب و ادبیات نرسیده‌ایم و هنوز در پی آزمون و خطا هستیم. باید سال‌ها شبکه‌ها و تهیه‌کننده‌های مختلف و خوش‌فکرتر در این باره برنامه بسازند تا بتوانیم برنامه‌های برند و تاثیرگذار داشته باشیم. هر یک از ما اهالی رسانه که در حوزه ادبیات هم فعال هستیم، تجربه‌های خود را وارد عرصه برنامه‌سازی برای کتاب کرده‌ایم، اما اعتراف می‌کنم که چندان تاثیرگذار نبوده‌ایم. باید بفهمیم چطور می‌توان بیننده را با یک برنامه ادبی درجه یک که عصا قورت داده هم نباشد، همراه کنیم. برخی برنامه‌های ادبی به‌گونه‌ای است که مخاطب را در همان دقایق اول فراری می‌دهد، چون مخاطب از الگوی تکراری، افراد تکراری و حرف‌های تکراری گریزان است. ما در زمینه ادبیات برنامه‌های سرگرم‌کننده هم داشته‌ایم اما باز هم تاثیرگذار نبوده‌اند. شبکه چهار برای کتاب برنامه‌های زیادی ساخته که در تعدادی از آنها خود من مجری بوده‌ام، اما چه کسی در خاطرش مانده یا کدام مخاطب را راس ساعت پای تلویزیون نشانده است؟»
او در ادامه صحبت‌هایش به برنامه‌های پرمخاطب تلویزیون اشاره کرده و گفته است: «گاهی در برنامه‌های پرمخاطب یک کتاب معرفی می‌شود و فروش همان یک کتاب بالا می‌رود، اما به افزایش سرانه مطالعه یا علاقه‌مند کردن مخاطب به مطالعه کمکی نمی‌کند. برنامه‌های «خندوانه» و «دورهمی» برای کالایی مثل کتاب که جذابیت بازاری ندارد، مسکن‌های یک‌شبه هستند نه درمان. حوزه کتاب از امکاناتی مثل کتاب گویا بهره‌مند است. بعضی‌ها فکر می‌کنند کتاب‌های گویا فروش کتاب‌های کاغذی را کاهش می‌دهد، اما به‌زعم من این رسانه جدیدی است که باید از آن حداکثر استفاده را ببریم و شاید بتوانیم مخاطبان جدیدی برای کتاب پیدا کنیم. البته این را هم باید بگویم، با وجود پاره‌ای محدودیت‌ها هم باعث می‌شود که بیننده با موضع‌گیری قبلی پای برنامه‌های ادبی بنشیند و جای خالی برخی نویسنده‌ها و ناشرها باعث کاستن از جذابیت برنامه‌های کتاب‌محور شود.»
برنامه‌های متعدد و اقبال مخاطبان
برنامه کتاب‌باز از آن برنامه‌های موفق تلویزیون در این سال‌ها است که با انتخاب سوژه و ایده و خلاقیت‌های جدید، توانسته است مخاطب را با خودش همراه کند، رضاییان تهیه‌کننده کتاب باز درمورد شیوه ساخت این برنامه می‌گوید: «در برخی از مسابقه‌ها و گفت‌وگوها و... که محور برنامه‌های کتاب نیست، هر از گاهی که یک نفر به‌دلیلی درباره کتاب صحبت می‌کند، کتابی هدیه می‌دهد، کتابی معرفی می‌شود، این اتفاق می‌افتد؛ البته طبیعتا خطی پررنگ در برنامه‌های مختلف درباره کتاب نیست، اگرچه برنامه‌های کتابی، قبل از کتاب‌باز وجود داشته‌اند و هم‌‌اکنون هم هستند و بعدا هم خواهند بود و خیلی خوب است که برنامه‌های کتابی وجود داشته باشند؛ همچنان که در شبکه‌هایی چون چهار و سه وجود دارد؛ هرچقدر این برنامه‌ها پررنگ‌تر و تعدادشان بیشتر شود، بده و بستان بین این برنامه‌ها با برنامه‌های موفق تلویزیون اتفاق می‌افتد؛ طبیعتا تلویزیون در خانه میلیون‌ها ایرانی وجود دارد و ما باید از این فرصت نهایت استفاده را ببریم. امروز کتاب‌باز مرجع کتابی تلویزیون محسوب می‌شود و چقدر خوب می‌شود که پیوندی بین این برنامه با خندوانه یا دورهمی یا برنامه‌های موفق شبکه‌های دیگر برقرار شود و اینها سفیر داشته باشند و مردم بدانند که این موضوع کتاب، موضوعی جدی است و استمرار این حرکات و برنامه‌ها در ناخودآگاه مخاطب بنشیند و موجب شود که مخاطب احساس نیاز کند و به‌سمت کتاب برود. در صفحه اینستاگرام برنامه کتاب‌باز، حدود ۱۷۰ هزار دنبال کننده داریم و بازخوردهایی بسیار خوبی می‌گیریم؛ تصور کنید وقتی با یک برنامه اتفاقات به این خوبی می‌افتد با تعدد برنامه‌هایی از این دست چه خواهد شد؛ چنانچه این برنامه‌ها متعدد باشد و وزارتخانه‌ها هم بیایند و حلقه‌های مشترکی با تلویزیون برقرار کنند و رادیو و... هم همراه شوند، یک جریان در کشور شکل می‌گیرد. باید توجه داشت کارهای فرهنگی زمان می‌برد تا اثر بگذارند، اما اگر این فضای رسانه‌ای در کشور شکل بگیرد، اتفاقات خوبی برای نسل بعدی می‌افتد. مخاطبی که تا امروز با ما آمده، دارای یک ذائقه است؛ بر این اساس بازخوردهایی را می‌گیریم که نشان می‌دهد یک پختگی ایجاد شده است؛ به این صورت که مخاطبان‌مان اجازه نمی‌دهند که هر مهمانی را به برنامه دعوت کنیم. این موضوع را می‌شود هر شب با نگاهی به کامنت‌های مخاطبان در اینستاگرام برنامه دید، چنانچه اگر حتی ذره‌ای بخواهیم به‌سمت فضای سلبریتی‌محوری برویم که صرفا فردی به‌دلیل چهره بودن دعوت شود و حداقل استانداردی که مخاطب کتاب‌باز از حیث محتوا مدنظرش است را ارائه ندهد، همین مخاطبان بی‌رحمانه با ما مواجه می‌شوند و چون صاحبان برنامه هستند ما را نقد می‌کنند و بسیار با این عبارت مواجه می‌شویم که این تنها برنامه‌ای است که از تلویزیون می‌بینیم و این عبارت اصلا برای من خوشحال‌کننده نیست.»
رادیو موفق‌تر از تلویزیون
رادیو اما موفق‌تر از تلویزیون است، معمولا در هفته چند برنامه کتابی با موضوع‌های جذاب از رادیو پخش می‌شود، طبق اطلاعی که ما به دست آوردیم، حدود 30 برنامه با موضوع کتاب از رادیو درحال پخش است و تقریبا مخاطبان خودش را هم پیدا کرده است و یک نکته مهم درمورد این برنامه‌ها این است، گفت‌وگو با اهالی نشر، بسیار مورد توجه قرار می‌گیرد و همین توجه اهالی نشر و کتاب را امیدوار می‌کند که این برنامه‌ها را دنبال کنند و به گفته یکی از کارشناسان برنامه‌های کتابی رادیو، مخاطبان هم معمولا از این برنامه‌ها استقبال می‌کنند و حتی سوژه برای برنامه‌های بعدی می‌دهند و این خیلی برای سازندگان این برنامه‌ها خوب است تا برنامه‌ای را بسازند که مخاطبان‌شان دوست داشته باشند.
چرا تلویزیون مهم است؟
مطمئنا تلویزیون با مخاطبان میلیونی برای حوزه کتاب مهم است، به گفته محمد ایمانی که کارشناس حوزه کتاب است و در برنامه‌های تلویزیونی مشاوره می‌دهد، درمورد اهمیت ورود تلویزیون به حوزه معرفی کتاب و ترویج کتابخوانی می‌گوید: «شما به این نکته فکر کنید که وقتی یک کتاب در یک فیلم یا یک سریال، معرفی می‌شود به سرعت کتاب پرفروش می‌شود. یا اینکه می‌گویند این سریال با اقتباس از یک کتاب ساخته شده، به سرعت تب خرید آن کتاب در جامعه بالا می‌گیرد. حالا فکر کنید ما به‌صورت منظم در شبکه‌های مختلف تلویزیونی برنامه با محوریت کتاب داشته باشیم. آن زمان است که می‌توانیم اقبال مردم به کتاب را ببینیم.»
ایمانی در ادامه صحبت‌هایش به اهمیت شورای عالی کتاب اشاره کرد و گفت: «اهمیت این شورا برای اهالی کتاب و صنعت نشر بسیار است؛ چون اولا زیرنظر رئیس سازمان تشکیل می‌شود و نکته بعدی اینکه کسانی که با کتاب همیشه سروکار دارند در این شورا حضور دارند. این مساله مهمی است و می‌تواند به ساخت برنامه‌های متنوع کتابی منجر شود. البته نکته مهم‌تر که باید موردتوجه قرار بگیرد این است که باید برنامه‌ها متنوع شوند. اینکه همه برنامه‌ها مثل برنامه کتاب باز ساخته شود مخاطب را خسته می‌کند، برای همین باید تنوع در فرم و اجرا مورد توجه قرار بگیرد.»
این کارشناس حوزه کتاب در ادامه معتقد است که مدیوم تلویزیون بسیار مهم است و در این باره گفت: «سال‌ها است که برنامه‌های کتابی تلویزیون، در یک ژانر مانده و تغییر و تنوعی در آنها وجود ندارد، من یک مثالی برای این موضوع می‌زنم، تقریبا در همه جای دنیا برای کتاب‌ها و معرفی‌شان، سعی می‌کنند از وجوه مختلف نگاه کنند و از همه مدیوم‌ها استفاده شود. تیزر می‌سازند و در کتابفروشی‌ها، تبلیغات مختلف می‌گذارند. برنامه‌های جذاب تلویزیونی می‌سازند و از مخاطبان درمورد کتاب‌های موردعلاقه‌شان می‌پرسند. یعنی همه مدل به برنامه کتابی نگاه می‌کنند. اما ما فقط در یک ژانر مانده‌ایم که یک مجری بنشیند و مهمان در مقابلش و تمام. خلاقیت دیگری وجود ندارد. درحالی که باید این خلاقیت جدی گرفته شود.»