ابوالقاسم رحمانی، دبیرگروه جامعه: ماجرای ما و کرونا نه‌تنها هنوز تمام نشده که مدام وارد فازهای جدیدی می‌شود؛ یک روز جهش‌های کرونا خبرساز می‌شود، یک روز واکسن‌ها و کمبود و عدم تنوع، حالا هم جنگ بر سر واکسن زدن و نزدن! گاهی آن‌قدر این حواشی کرونا غالب بر اصل آن می‌شود که آدم انگشت‌به‌دهان می‌ماند که اصلا و اساسا ما درحال مواجهه با چه چیزی هستیم؟ یک ویروس کشنده یا یک‌سری اتفاقات حاشیه‌ای که صرفا قرار است وقت و انرژی ما در این جنگ نابرابر را بگیرند. خب وقتی کرونا آمد، همه چشم‌انتظار و انگشت‌به‌دهان راهی برای فرار از این ترس همه‌گیر و این وحشت کشنده بودند. همه و هیچ‌کس نمی‌دانست برای کرونا نگرفتن یا زنده ماندن بعد از ابتلا به این بیماری باید چه کرد؟ ماسک بزنیم یا نه؟ دست‌ها را بشوییم؟ در تجمعات باشیم یا دوری کنیم؟ از این مرحله و این سردرگمی که عبور کردیم، دنبال راهی برای شکست کرونا بودیم، واقعیتش را پذیرفتیم و حضورش را با تابلوی مرگی که هر روز اعداد روی آن بالا می‌رفت و ترس به جان‌مان می‌انداخت درک کردیم، اما حالا زمان دفاع نبود، زمان حمله بود برای شکست کرونا. شعار دادیم، هشتگ ساختیم و چشم‌انتظار راهی نشستیم، چه راهی؟ واکسن، دارو یا هر راهی که می‌تواند شر کرونا را از زندگی‌ها کم کند. واکسن ساخته شد، داروهایی آزمایش شد و پروتکل‌هایی تدوین و اجرایی شد. تب‌وتاب اولیه فروکش کرد، اما کرونا ماند و او هم جنگید، هربار قوی‌تر از قبل، اما حالا این مبارزه به‌سمت برابری می‌رفت. تا واکسن‌ها تولید شوند، خیلی هم تولید شوند و در دسترس همه قرار بگیرند، رعایت کردن پروتکل‌های بهداشتی، راهکار اصلی شد و هنوز هم هست. اما واکسن رسید، تعدادش زیاد شد و کشورهای بیشتری واکسن زدن را شروع کردند. البته ویروس کرونا هم بیکار ننشست و مدام تقویت شد، جهش‌های جدید و کشنده‌تر، سرایت‌پذیری بیشتر، اما به‌موازات همین قدرت گرفتن‌های کرونا، واکسن‌ها بیشتر شد و حالا به جایی رسیده‌ایم که خیلی‌ها روند عادی زندگی را در پیش گرفته‌اند. در فلان کشور اروپایی ورزشگاه‌های فوتبال میزبان تماشاگران بدون ماسک و تجمعات شده، ایران خودمان با اینکه جزء معدود کشورهایی بود که تا پنج پیک کرونا هم پیش رفت و حالا در آستانه ششمین پیک قرار دارد، از روند ابتلا با توسل به همین واکسن‌ها کم کرد و در یک وضعیت نسبتا متعادلی ایستاده و... . منتها علی‌رغم تمام این تغییرات و این اتفاقات، ماجراها و حواشی جدید، جای ماجراها و حواشی قبلی نشستند و بحث امروز نه بر سر راه شکست کرونا و نه بر سر کمبود واکسن و... که بر سر زدن یا نزدن واکسن است؛ مساله‌ای که حداقل ما و از همه مهم‌تر متخصصان اثرگذاری آن را در کاهش موارد ابتلا و مرگ‌ومیر تایید و تصدیق می‌کنند. امروز که در شرایط نسبتا خوبی قرار گرفته‌ایم، هر دسته و گروهی، هر شخص و مدعی، مطالبه‌گر شده و اصل واکسن زدن را زیر سوال می‌برد و برای آن یار هم جمع می‌کند. اینکه عده‌ای برای اینکه واکسن بزنند یا نه سوالی داشته باشند، خب حق دارند و کسی منکرش نیست، اما اینکه عده‌ای به دلایل واهی اصل واکسن زدن را زیر سوال ببرند و بالکل با آن مخالفت کنند و بقیه را هم منصرف کنند. بگذریم.
آیا مخالفت با واکسن فقط در ایران و بین ایرانی‌ها است؟ حتما این‌طور نیست و اصلا جنبش‌ها و حرکات ضدواکسن ابتدا در سایر کشورها، خصوصا در کشورهای به‌اصطلاح متمدن و جهان‌اولی آغاز شد و بعد به سایر کشورها سرایت کرد. آیا مخالفت با واکسن فقط محدود به واکسن کروناست؟ نه، از زمانی که واکسن‌ها در دنیا برای هر بیماری و مرضی تولید شدند، عده‌ای آن را تایید و تزریق کردند و عده‌ای هم از تایید و تزریق آن سر باز زدند و حتی به مخالفت با آن هم برخاستند. با همه اینها شاید بهتر باشد اول به بررسی وضعیت واکسیناسیون در کشورهای مختلف دنیا بپردازیم و متوجه این باشیم که واکسن نزدن و کم‌میلی و بی‌میلی به واکسن فقط در ایران و برخی کشورهای خاص نیست، دوم هم اینکه استدلال‌های مخالفان واکسن زدن را با هم بررسی کنیم. همانطور که در جداول مشخص شده، فارغ از نام و نشان کشورها، می‌بینیم که کندی روند واکسیناسیون به‌رغم گذشت چندین‌ماه از آغاز آن، شبیه به خود کرونا نوعی اپیدمی است و کشورهایی که شاید فکرش را هم نمی‌کنیم، به دلایل مختلف که تقریبا مهم‌ترین آن عدم میل عمومی به تزریق واکسن است، در پروسه واکسیناسیون عقب مانده‌اند. حال کشور ما هم هنوز خیلی خوب نیست، اما این‌طور هم نیست که خیلی از کشورهای دیگر دنیا عقب مانده باشیم و تقریبا در میانه مسیریم.
واکسن‌سازی علم جدیدی نیست و واکسن کرونا هم با همین تجربیات قدیمی تولید شده
حالا سوای این مرور آماری، استدلال‌هایی که مخالفان برای عدم تزریق واکسن بیان می‌کنند هم درخور توجه است. برای اینکه مساله را مدام تکرار نکنیم، در گفت‌وگو با سیدعلیرضا ناجی، رئیس مرکز ویروس‌شناسی بیمارستان مسیح دانشوری به بخشی از این استدلال‌ها یا حداقل مهم‌ترین آنها پاسخ دادیم. به این امید که به‌زودی سطح واکسیناسیون کرونا در کشور بالاتر رفته و از شر این ویروس خلاص شویم. ناجی در پاسخ به اولین شبهه‌ای که مخالفان واکسن بیان می‌کنند، یعنی موش آزمایشگاهی بودن مردم برای سودجویی شرکت‌های تولیدکننده واکسن، آن‌هم واکسن‌هایی که فقط مجوز اضطراری دارند به «فرهیختگان» گفت: «این بیماری در دنیا وجود دارد و تلفات زیادی دارد و اگر کنترل نشود باعث خسارت‌های زیادی می‌شود. باتوجه به اینکه ویروس به‌نحوی است که ایمنی توده‌ای هم تاثیرگذار نیست، پس راه این امر پیشگیری اعم‌از مداخلات غیردرمانی و واکسن است. حتی درنظر بگیریم عده‌ای در این دنیا هستند که ویروسی می‌سازند و به جان سلامت دنیا می‌فرستند، راهی غیر از مبارزه نداریم. واکسن جزء اصلی و لاینفک مبارزه با این ویروس است. الان به هر صورت اینکه چرا از واکسن‌هایی استفاده می‌کنیم که مجوز اضطراری دارند باید بگویم به‌خاطر شرایط و بحران کووید است که این امر انجام می‌شود و همانند سایر عفونت‌ها نیست. این کار صورت می‌گیرد و بحران بزرگی را به‌وجود آورده است و اگر واکسن زده نشود میزان کشته‌ها افزایش می‌یابد و همچنین واکسن‌هایی با تکنولوژی‌های جدید پروژه‌های جدیدی هستند، اما بدون سابقه نیستند. درطول سال‌ها این مطالعات انجام شده و واکسن‌هایی از این مدل درطول این مدت به‌وجود آمد، اما مرحله مصرف نداشت، به‌خاطر اینکه شرایط گسترده نبوده است یا درمورد سارس این ویروس زود جمع شد و به استفاده از این واکسن‌ها نرسید. تجربه 12-10 ساله از آن را داریم. الان هم برخی از واکسن‌ها رکورد حدودا دوساله دارند. واکسنی همچون فایزر باتوجه به وسعت مصرفی که دارد، مورد بررسی قرار گرفت، درحالی‌که درمورد واکسن‌های دیگر در این زمان کوتاه به این وسعت بررسی نرسیده و مصرف نشده است. فایزر جزء واکسن‌هایی است که مجوز قطعی دارد و می‌توان روی آن صحه گذاشت. شرایط کووید شرایطی است که باید بدان توجه کرد.»
هیچ‌وقت در ارتباط با هیچ واکسنی ادعا نشده که 100درصد دربرابر ابتلا مقاومت ایجاد می‌کند
ناجی در پاسخ به این شبهه که وقتی بعد از تزریق واکسن هم دوباره به این ویروس مبتلا می‌شویم، پس چرا باید واکسن بزنیم، توضیح داد: «در جواب اینها باید گفت هیچ واکسنی در دنیا موجود نیست که بخواهد عملکرد 100 درصد داشته باشد، چرا به واکسن‌های دیگری همچون فلج اطفال و... برنمی‌گردیم؟ می‌توانید واکسن فلج اطفال را زیرسوال ببرید که به‌خاطر اینکه واکسن‌های ضعیف‌شده استفاده می‌کردیم، خود باعث فلج‌هایی می‌شدند. پس زیرسوال نمی‌رود و باید اصلاح کرد و مدل‌های دیگری از واکسن را تزریق کرد. درضمن یک گزاره علمی مهمی را بیان می‌کنم؛ بیش از 90 درصد کسانی که فوت می‌کنند گروه غیرواکسینه هستند، این میزان هشداردهنده‌ای است. اگر واکسن را تزریق و اقدامات غیردرمانی را قوی کنیم ویروس از گردش می‌افتد و شاهد این فوتی‌ها نیستیم. پیشگیری از بیماری‌های دیگر متفاوت است. درمورد آنفلوآنزا هم همین مطلب وجود دارد. به‌هرحال درمورد واکسیناسیون کووید تکنیک‌های خاصی هم داریم و درمورد همه بیماری‌های دیگر چنین مواردی وجود دارد، برخی از واکنش‌ها به واکسن‌ها طوری است که مصونیت‌های بالایی دیدم و برخی واکسن‌ها این‌طور نیستند. تکنیک‌هایی هم در این زمینه وجود دارد. مثلا در گروه‌های سنی خاص یا افرادی که بیماری‌های خاصی دارند از چه نوع واکسن‌هایی استفاده کنیم و اینکه سرعت واکسیناسیون ما باید زیاد باشد و همین‌طور اقدامات غیردرمانی انجام شود تا ویروس از گردش بیفتد. کسانی که این کارها را کردند، کمترین میزان فوتی‌ها را دارند و کمترین خسارت‌ها را می‌بینند و این باعث نمی‌شود بگوییم واکسن مناسب وجود ندارد. تعداد معدودی از افراد واکسن را دریافت کرده‌اند و عفونت را گرفته‌اند، ولی اکثر آنها مبتلا به بیماری‌ای می‌شوند که علائم بسیار کمی دارد و منجربه بستری شدن آنها نمی‌شود؛ مثلا آمارهایی که درباره واکسن‌های مدرنا و فایزر وجود دارد. به موضوعی اشاره می‌شود که در ایران اتفاق می‌افتد؛ اینکه نباید سینوفارم را به‌عنوان انتخاب اول و مستقیم برای افراد بالای 60 سال و افراد با بیماری‌های خاص تزریق می‌کردیم. هرچند همین سینوفارم هم درمقایسه با گروه‌های غیرواکسینه تاثیرات خود را دارد و بسیار عالی و خوب است، اما درمقایسه با واکسن‌های دیگر به‌خاطر نوع فرمتی که دارد و انتظاری که بیشتر از آن نمی‌رود، عملکردش پایین‌تر است. برای همین است که باید به این موضوعات توجه شود. به‌هرحال یک بیماری ناشناخته و جدید آمده، پلتفرم‌های جدیدی از واکسن به‌وجود آمده و این پلتفرم‌ها نسبت‌به عملکردی که دارند، در جلوگیری کردن از بیمار شدن و بیماری وخیم گرفتن و مرگ عملکردهای متفاوتی ازنظر عددی دارند، ولی همه‌شان در این زمینه بسیار موثر هستند. به نسل واکسن‌های جدید اشاره می‌کنم؛ مثلا واکسن‌های پروتئینی که بسیار انتظار داریم نسل‌های خوبی باشند و تعداد زیادی به بازار بیایند و کمک کنند و به‌علت اینکه قیمت ارزان‌تری دارند و بتوانیم این عدالت اجتماعی را در دنیا ایجاد کرده و واکسن را در سراسر دنیا به حد بالایی مصرف کنیم که گردش ویروس از بین برود. به‌غیر از اینکه ویروس تغییر می‌کند و این طبیعت ویروس است که اتفاق می‌افتد، باید به فکر واکسن‌هایی با ترکیبات جدید باشیم، همانطور که درمورد واکسن آنفلوآنزا هرساله به‌خاطر خصوصیاتی که دارد ترکیب واکسن را عوض می‌کنیم. این‌طور نیست که واکسن سال گذشته را برای سال قبل یا دوسه سال قبل را برای امسال استفاده کنیم. بستگی به نوع تغییرات میکروب واکسن‌های مختلفی را داریم. من فکر می‌کنم خیلی جاها واکسن‌های جدیدی که می‌آیند با ترکیب‌های متفاوت علیه واریانت‌های جدیدی است که وجود دارد. آنها باید مورد استفاده قرار گیرد تا عملکرد بالاتری داشته باشیم.»
بی‌توجهی به استفاده واکسن‌ها برای گروه‌های هدف دلیل بر بی‌کیفیت بودن واکسن‌ها نیست
عده‌ای ویژگی‌های جسمی و توانایی‌های جسمی را بهانه‌ای برای مقاومت دربرابر کرونا می‌دانند، برخی هم نوع واکسن را بهانه می‌کنند و می‌گویند فلان واکسن چینی خوب نیست و آن یکی واکسن فلان کشور خوب است. ناجی در این باره هم گفت: «90 درصد افرادی که فوت می‌کنند از کسانی هستند که واکسن تزریق نکرده‌اند. چرا این افراد این آمار را درنظر نمی‌گیرند؟ چرا فکر می‌کنند کرونا نمی‌گیرند؟ ویروس در تمام مدتی که چرخیده است باعث انتقال بیشتر شده است. اینکه مطالبی عنوان کنید بدون اینکه مدرک علمی در این خصوص داشته باشید درست نیست. چرا به مدارک علمی که موجود است توجهی نمی‌شود؟ ویروس کووید-19 اعتقادی نیست، بلکه مطلبی علمی و مبارزه با آن نیز علمی است. اگر بخواهیم این روش را درنظر بگیریم نباید در مقابل هیچ‌یک از این بیماری‌ها واکسن بسازیم. افرادی هستند که ممکن است بیمار شوند یا بیماری بدون علامت باشند. ابتدا کادر درمان، افراد مسن و به ترتیب باقی جامعه در خطر هستند. به غیر از اینکه ماهیت ویروس کووید-19 طوری است که با ویروس‌های دیگر از نظر ایجاد ایمنی جمعی سطحی بالاتر را می‌طلبد. تغییرات ویروس هم باعث شده بیشتر این را به چالش بکشد. تجربه‌های شخصی به ندرت دیده می‌شود و با استدلال علمی نیست. استدلال علمی براساس مطالعات فراوان است. جمعی که 90 درصد واکسن نزده‌اند و 90 درصد هیچ بیماری‌ای نگرفته‌اند، اگر چنین استدلالی می‌کنند ارائه دهند. بدون اینکه مستند علمی داشته باشم، نباید بدان توجه کنیم. سوای این ان‌قلت آوردن روی نوع واکسن و اینکه فلان واکسن خوب نیست و آن یکی خوب است هم درست نیست. این دلیل بر واکسن نزدن نیست، چون اینکه واکسن را دوست ندارم، نظر غیرعلمی است. واکسن‌ها خود از خود صحبت می‌کنند. با توجه به نتایج و عملکردی که دارند، اینچنین است. با توجه به مطالعاتی که انجام می‌شود و اعداد و اطلاعاتی که وجود دارد، مشخص می‌شود واکسن‌ها خوبند یا می‌توانند به ما کمک کنند یا خیر. اینکه واکسن‌های مختلف با توجه به ماهیتی که دارند نسبت به همدیگر عملکرد متفاوتی دارند، واقعیتی است که وجود دارد. سینوفارم واکسنی است که ترایال آن بین 18 تا 59 سال انجام شد. اگر در کشور خود در افراد سن‌بالا یا افراد با بیماری خاص استفاده کردیم و عملکرد موثری نسبت به دیگر واکسن‌ها دریافت نکردیم، دلیلش استفاده نابجای ما درمورد واکسن در افراد خاص است. درمورد فلج اطفال کمتر واکسن‌های زنده ضعیف‌شده مورد استفاده قرار می‌گیرد، چون ممکن است مواردی را به برخی افراد که ایمنی ضعیفی دارند، ایجاد کند. این دلیل نمی‌شود آن واکسن را زیر سوال ببریم، درصورتی‌که در خیلی از نقاط دنیا مردم مدیون واکسن فلج‌اطفال هستند که یک ویروس ضعیف‌شده است. اما درمورد افراد خاصی یا در پیشرفت ریشه‌کنی فلج‌اطفال ممکن است به این نتیجه برسیم که بهتر است از واکسن‌های ضعیف‌شده کمتر استفاده کنیم و به‌سمت واکسن‌های تزریقی برویم، بنابراین نوع واکسن را تغییر دادیم. در کشورهایی که در مراحل بالا هستند توصیه می‌شود از واکسن‌هایی که ویروس کشته‌شده و به‌صورت تزریقی است، استفاده کنند. ما واکسن فلج‌اطفال را به‌خاطر میزان اثربخشی و قیمت مناسبی که داشت و نوع استفاده آن راحت بود، انتخاب کردیم. در برخی از کشورها یا برخی قشرها توصیه می‌شود از واکسن‌های کشته‌شده استفاده کنیم و این دلیل نمی‌شود واکسن را زیرسوال ببریم، بلکه بستگی به روند بیماری و پیشرفت مبارزه با ویروس دارد که شیوه‌ها و تکنیک‌ها را تغییر دهیم. درمورد واکسن‌های کووید هم همین‌طور است. باید دقت بالایی در انتخاب واکسن برای قشری که استفاده می‌کنیم، داشته باشیم. به عملکرد واکسن‌های مختلف در قشرهای مختلف باید دقت کرد.»
آزادی فردی تا آنجایی توجیه دارد که به سلامت جامعه آسیب نزند
واکسن کرونا و اجبار در تزریق آن نافی آزادی‌های فردی است، یکی دیگر از استدلال‌های کروناست به‌علاوه اینکه برخی مدافعان طب سنتی هم این واکسن‌ها را زیر سوال می‌برند. رئیس مرکز ویروس‌شناسی بیمارستان مسیح‌دانشوری در این باره هم گفت: «طب سنتی یا هر جریان دیگری باید راه‌های چاره را ارائه کنند. برخی افراد که مدعی طب اسلامی هستند، در درمان بیماری‌ها کارآزمایی‌های بالینی را انجام داده‌اند؟ علم برای استفاده کردن از محصولات و یا راه‌های درمانی متدولوژی دارد که باید رعایت شود. در ارتباط با آزادی‌های فردی، در کشورهایی که به‌اصطلاح مهد آزادی هستند، آیا هر فردی مجاز است هر مدل لباس بپوشد؟ این انتخاب فردی است، اما قوانین جامعه علی‌رغم آزادی‌ای که دارند برنمی‌تابد این فرد همه‌جا هرطوری‌که می‌خواهد در جامعه ظاهر شود. شخصی لباس نامناسب بپوشد و بخواهد وارد سازمان رسمی شود، منع ورود دارد و باید لباس رسمی بپوشد. در برخی کشورها داشتن اسلحه یک انتخاب شخصی است، اینکه بگویم موادمخدر استفاده می‌کنم یک انتخاب شخصی است، اما چرا با آن مبارزه می‌شود و چرا حق نمی‌دهیم همه افراد اسلحه داشته باشند؟ موضوع داشتن اسلحه در کشوری همچون آمریکا مورد بحث و جدل است. تمام این مسائل نشان می‌دهد آزادی و انتخاب فردی و شخصی و حریم شخصی وجود دارد و مهم است، اما تا زمانی که باعث نشود فضای امنیتی و یا سلامت جامعه مختل شود. نمی‌توان به بهانه آزادی و انتخاب شخصی باعث شویم جامعه از بین برود یا ناسالم شود یا سلامتی افراد به خطر بیفتد. شما می‌توانید واکسن تزریق نکنید ولی براساس صلاحدیدی که وجود دارد می‌توان تصمیماتی گرفت که فرد در زندگی شخصی خود محدودتر شود؛ چراکه واقعیت است که افراد باید واکسن تزریق کنند تا بتوانیم با این ویروس مبارزه کنیم. طبیعی است اگر این کار را نکنید و به این گزاره بهداشتی و درمانی و درست علمی، پاسخ درست ندهید جامعه برای این افراد باید این محدودیت‌ها را داشته باشد. اینکه بخواهم هر روز موادمخدر مصرف کنم، وضعیت نامناسب در جامعه داشته باشم، بهداشت روانی جامعه را به خطر بیندازم و بگویم این انتخاب شخصی من است، درست نیست و با آن مبارزه می‌شود. استفاده نکردن از واکسن هم همین حکم را دارد. درکنار این اصلا دلیل علمی برای تزریق نکردن واکسن وجود ندارد. اگر راه‌حل مقایسه‌ای و جایگزین در این زمینه وجود دارد و اثربخشی دارد بیان کنند، ولی تمام دنیا در این مسیر حرکت می‌کند و صدای دیگری نمی‌شنویم. هیچ پشتوانه علمی در این زمینه وجود ندارد.»
با تخیلات و توهمات نسبت به آینده واکسیناسیون و جهان نگاه نکنیم
اخیرا اخباری منتشر می‌شود که در ژاپن کرونا با جهشی جدید باعث نابودی خودش شده و به پایان شیوع کرونا رسیده‌ایم و نیازی به تزریق واکسن نیست، این استدلال درستی است؟ بعضی هم معتقدند در واکسن‌ها میکروچیپ‌هایی کارگزاری شده و در آینده این واکسن‌ها تغییراتی را در بدن ایجاد می‌کنند و... ، ناجی در این باره گفت: «این خبر در ژاپن را کسی صحه 100درصد نمی‌گذارد و مطالعه باید منتشر شود و مورد بررسی قرار گیرد. باید منتظر شویم مطالعات منتشر شود. این رفتار ویروس در یک منطقه جغرافیایی است که اتفاق افتاده و ربطی به خانواده کروناویروس که در سراسر جهان وجود دارد، ندارد. باید ببینیم این رفتار در تمام جمعیت کرونا ویروس اتفاق می‌افتد یا خیر. این موضوع را برای اولین‌بار نمی‌بینیم. این تنظیم بیولوژیکی است که ویروس در شرایط مختلف ایجاد می‌کند. این خبر اگر درست باشد، دلیل بر از بین رفتن پاندمی کرونا نیست. این اتفاق در جغرافیای خاص است و این موضوع باید بررسی شود، ولی معنای معادل از بین رفتن ویروس و عدم‌نیاز به واکسن نمی‌دهد. راه مبارزه با کووید را با ابزارهایی که داریم باید پیش ببریم. دل خود را خوش نکنیم که ویروس خود را تغییر می‌دهد. عملکرد ما باعث می‌شود ویروس این تغییر را داشته باشد. ممکن است مدتی این باشد و بعد جهش دیگری داشته باشد. باید کار خود را انجام دهیم و براساس مبانی علمی باید کار خود را پیش ببریم. اینها زاییده تخیلات و ذهنیاتی است که افراد دارند. اینها غیرعلمی است و نباید به این مقوله به‌صورت ایدئولوژیک نگاه کنیم. ما تعارضات و اشکالات و اختلافات خود را با کشورهای مختلف از نظر سیاسی داریم، اما مطالب علمی مطالبی نیستند که خود را درگیر آن کنیم. باید تلاش خود را داشته باشیم و واکسن‌های خود را باکیفیت بالا بسازیم که اطمینان حاصل کنند محصولات ما درست است و استفاده کنند. باید از محصولات خوب کشورهای دیگر نیز استفاده کنیم. موضوع «میکروچیپ» و «واکسن تزریق کنید دو سال دیگر می‌میرید» و... ، اصلا قابل اثبات و پیش‌بینی نیست. درمورد واکسن فایزر حداقل دو سال گذشته است، گزارشی از افرادی که دو سال پیش فایزر تزریق کردند داشته‌اید یا خیر؟ من می‌گویم این مسائل زاییده تفکرات و فکرهای ناجور است. خلاصه اینکه آنها هم که مخالف واکسن هستند می‌گویند ما آدم‌های علمی هستیم. فرق علم و شبه‌علم این است که علم تحقیق می‌کند و تعصب ندارد، همانطور که روی سینوفارم تعصب نداشتیم. اسپوتنیک واکسنی است که نشان‌داده چقدر عملکرد مناسبی داشته است. روز اولی که به ایران آمد بسیاری با آن مخالفت کردند، ولی اطلاعات مربوط به واکسن نشان می‌دهد چقدر واکسن مناسبی است. منازعه‌ای که در این مسائل وجود دارد هیجانش وارد جامعه می‌شود و مطالب و مناظرات باید در جامعه علمی صورت گیرد و خلاصه آن و نتایج آن به‌صورت مناسب به مردم انتقال داده شود. اینکه در تلویزیون منازعه‌ای راه بیندازید، هیچ‌یک از دوطرف نمی‌توانند نظرات خود را درست در زمان مناسب منتقل کنند. این درست نیست و همان اشتباهاتی است که در طول کووید کردیم و باز تکرار می‌کنیم. کسانی که موافق و مخالف هستند باید با هم مناظره کنند و در جامعه علمی این کار انجام شود، نه در صحن عمومی و جلوی میلیون‌ها آدم و قطعا در زمان کوتاه هیچ‌یک به نتیجه مناسب نمی‌رسند.»
