عاطفه جعفری، روزنامه‌نگار: هفتادوسومین دوره نمایشگاه کتاب فرانکفورت امسال به‌صورت تلفیقی در دو نسخه فیزیکی و مجازی از تاریخ 20 تا 24 اکتبر برگزار شد، به گفته مسئولان آلمانی با وجود محدودیت‌های بهداشتی به‌خاطر شیوع ویروس کرونا حضور ناشران خارجی امیدبخش بود. امسال ناشرانی از سراسر جهان در آلمان حضور یافتند و احساس امیدواری برای برگزاری فعال‌تر این نمایشگاه در سال‌های آینده را احیا کردند. اکثر افرادی که امسال به فرانکفورت رفته بودند، از این مساله اظهار امیدواری کردند که می‌توان به‌طور عادی نمایشگاه‌های دیگری را در سراسر جهان برگزار کرد. در گزارش امروز به سراغ این نمایشگاه رفتیم تا هم از حضور ایران و فعالیت‌هایش در فرانکفورت بدانیم و هم آمار و ارقام این دوره از نمایشگاه را بررسی کنیم.
حضور 105 کشور در نمایشگاه
امسال بیش از 73هزار نفر از 105 کشور جهان به‌صورت حضوری از نمایشگاه بازدید کردند و حدود 2013 ناشر از 80 کشور جهان نیز کتاب‌های خود را در این نمایشگاه عرضه کردند. یورگن بوس، رئیس این نمایشگاه که طی سخنرانی‌اش در مراسم افتتاحیه از حضور امیدوارکننده ناشران از نمایشگاه صحبت کرده بود، در گزارش بعد از نمایشگاه حضور ناشران را بیشتر از حد انتظار ارزیابی کرد و گفت: «بعد از 18 ماه وقفه شروع خوبی در صنعت نشر و نمایشگاه‌های کتاب در جهان بود.»
تاسیس استودیو خبر
امسال اتفاق جدید نمایشگاه کتاب فرانکفورت راهاندازی و تاسیس استودیوی خبری برای پوشش اخبار و گزارش‌های مربوط به ناشران و سخنرانی و کارگاه‌های آموزشی و مصاحبه با نویسندگان بود. بوس گفت: «اکثر ناشران از راهاندازی این استودیو رضایت داشتند و به احتمال زیاد در سال‌های آینده نیز این روش ادامه خواهد داشت.» وی افزود: «نسخه دیجیتال نیز برای ایجاد ارتباط برنامه‌های نمایشگاه با کاربران سایر نقاط جهان مفید بود.»
برنامه‌های غیرحضوری
به گفته رئیس نمایشگاه امسال مجموعه‌‌‌ای از برنامه‌های دیجیتال در روزهای پیش از برگزاری نسخه فیزیکی برگزار شد که بیش از 130هزار کاربر اینترنتی از آن بازدید کردند که از این میان تنها 15هزار کاربر به سایت نمایشگاه مراجعه کردند و بقیه نیز برنامه‌ها را از شبکه‌های اجتماعی نمایشگاه در یوتیوب و فیس‌بوک دنبال کردند.
کانادا میهمان ویژه
امسال کشور کانادا به‌عنوان میهمان افتخاری نمایشگاه کتاب فرانکفورت با هشت نویسنده به‌صورت حضوری و حدود 52 نویسنده به صورت مجازی در نمایشگاه شرکت کرد. حدود 400 کتاب منتشرشده توسط ناشران کانادایی در برنامه‌های مجازی معرفی شد و بیشتر آنها در غرفه کانادا در سالن چهار نمایشگاه به نمایش درآمد.
اماراتی‌ها فعال در حوزه کتاب
امسال ناشران اماراتی در نمایشگاه کتاب فرانکفورت تحت‌سرپرستی نمایشگاه کتاب شارجه در آلمان حضور یافتند و برنامه‌های خود را برای ناشران خارجی ارائه کردند. غرفه امارات در سالن چهار نمایشگاه کتاب فرانکفورت به‌خاطر برگزاری نمایشگاه کتاب شارجه در ماه آینده تقریبا پرکار بود و جلسات متعددی بین ناشران برگزار شد. نمایشگاه کتاب شارجه قرار است از 3 تا 13 نوامبر میلادی برگزار شود که به ادعای مسئولان این نمایشگاه 1576 ناشر از کشورهای مختلف جهان در آن شرکت خواهند کرد. احمد العمری، رئیس نمایشگاه کتاب شارجه که خودش نیز در نمایشگاه کتاب فرانکفورت حضور داشت، گفت: «امسال ناشران جدیدی از کشورهای آفریقای جنوبی، سودان، زیمباوه، یونان و تانزانیا شرکت خواهند کرد.» به گفته العمری برنامه دیگر امسال نمایشگاه شارجه اجرای برنامه و نشست مشترک با اتحادیه کتابخانه‌های آمریکاست. این رویداد ۱۱روزه با عنوان The World Reads from Sharjah به معنی جهان از شارجه می‌خواند در نمایشگاه اکسپو شارجه برگزار میشود. این نمایشگاه کتاب یک رویداد مهم در تقویم صنعت چاپ و نشر جهانی است که امسال با چالش‌های متفاوتی روبهرو است.
عبدالرزاق گورنا، نویسنده تانزانیایی برنده نوبل ادبیات ۲۰۲۱ با حضور در نمایشگاه بین‌المللی کتاب شارجه امسال برای نخستین‌بار پس از دریافت نوبل در یک رویداد ادبی حضور پیدا خواهد کرد. این رمان‌نویس یکی از ۸۵ چهره ادبی داخلی و خارجی خواهد بود که در چهلمین دوره از نمایشگاه کتاب شارجه شرکت خواهد داشت. بیش از ۱۵۰۰ ناشر از ۸۳ کشور در این نمایشگاه شرکت خواهند داشت. این بیشترین آمار مشارکتی است که از زمان تاسیس این نمایشگاه در سال ۱۹۸۲ به ثبت رسیده است. در این بین ۹ کشور ازجمله سودان‌جنوبی، اوگاندا، کنیا، تانزانیا، زیمبابوه، مالاوی، روآندا، کامرون و کلمبیا برای نخستین‌بار در نمایشگاه بین‌المللی کتاب شارجه حضور پیدا خواهند کرد. مصر با حضور ۲۹۳ ناشر، بزرگ‌ترین مشارکت امسال در این نمایشگاه را به خود اختصاص داده است.
فعالیت‌های آژانس ادبی پل
کشورمان نیز امسال در نمایشگاه کتاب فرانکفورت حضور داشت و توانست با حضور حداقلی که به خاطر شرایط کرونا وجود داشت، کارهای خوبی انجام بدهد. مجید جعفری‌اقدم، مدیر آژانس ادبی و ترجمه پل درباره حضور در این دوره از نمایشگاه می‌گوید: «با توجه به امکانات، شرایط ویژه و حضور تعداد اندکی از عناصر ایرانی در این دوره از نمایشگاه بین‌المللی کتاب فرانکفورت، با توجه به برنامه‌ریزی برای ارائه آثار ایرانی در غرفه ملی و همچنین تعداد بیشتر کتاب‌ها در مقایسه با سال‌های گذشته، به‌نظر می‌رسد حضورمان در این رویداد بین‌المللی از منظر کمی قابل دفاع بود.»
وی فعالیت‌های آژانس ادبی پل در این نمایشگاه را موثر دانست و گفت: «ارتباط با نمایندگان نشر چند کشور جدید، نهایی شدن پیش‌نویس تفاهمنامه معرفی آثار ایرانی در کشورهای فرانسه و ایتالیا ازجمله اتفاقات قابل‌توجه آژانس ادبی پل در این دوره از نمایشگاه کتاب فرانکفورت بود. براساس مکاتبات انجام شده، تعدادی کتاب برای معرفی در این کشور‌ها تعیین شد تا به نمایندگی از آژانس ادبی پل در این کشور‌ها معرفی شود. در این دوره تلاش شد با نمایندگان نشر برخی مناطق جغرافیایی که پیش‌تر در ردیف اولویت‌های آژانس ادبی پل نبودند، ارتباط برقرار کنیم. ازجمله با کشور کانادا، ایتالیا و فرانسه ارتباط‌ها تقویت شد. پیش‌نویس 12 قرارداد فروش رایت در این دوره از نمایشگاه کتاب فرانکفورت از سوی آژانس ادبی پل، تنظیم شده است.»
امسال کانادا به‌عنوان میهمان ویژه این نمایشگاه حضور داشت و آژانس ادبی پل هم با توجه به این موضوع، از قبل دیدارهایی را هماهنگ کرده بود، جعفری‌اقدم در مورد این موضوع گفت: «پیش‌‌قرار‌داد‌های فروش رایت با چهار ناشر کانادایی که جزء مکاتبات قبلی آژانس ادبی پل بود، نوشته شد؛ بنابراین فعالان نشر کانادایی، نگاه مثبتی به صنعت نشر ایران دارند که زمینه مذاکره و تعامل را فراهم می‌کند. به‌عنوان مثال در این نمایشگاه موفق شدیم با دو ناشر فعال در منطقه اسپانیولی‌زبان کانادا ارتباط برقرار کنیم. چند کتاب ایرانی که از سوی آژانس ادبی پل معرفی شد را در اولویت بررسی قرار دادند. یک موضوع خیلی مهم این است که باید در حوزه نشر بین‌الملل پیگیری مدام وجود داشته باشد، چون این مساله زمینه برای تعاملات بلند‌‌مدت فرهنگی در حوزه کتاب را فراهم می‌کند. موضوع دیگری که ما در آژانس پل به آن توجه می‌کنیم این است که برای ایجاد تعامل با فعالان حوزه نشر کشورهای مختلف، مطالعاتی انجام میشود و بعد از حصول اطمینان از وجود بازار قابل اعتنای آن کشور، به انجام مذاکرات اقدام میشود. درباره کانادا نیز این ظرفیت وجود دارد؛ چراکه جمعیت قابل‌توجهی از ایرانی‌ها و مردم کشورهای آسیایی در این کشور زندگی می‌کنند. کتاب‌های حوزه داستان کوتاه، بلند و ادبیات نوجوان ایرانی از سوی نمایندگان نشر کانادا مورد توجه قرار گرفته است. اگر حرفه‌ای عمل کنیم، افق‌های جدید برای عرضه آثار ایرانی فراهم خواهد شد.»
او همچنین حضور پرقدرت این آژانس ادبی در عرصه بین‌الملل را از مهم‌ترین برنامه‌هایشان می‌داند و می‌گوید: «عرضه و معرفی بیش از 200عنوان جدید در موضوعات ادبیات داستانی، کودک و نوجوان، مطالعات اسلامی و مطالعات ایرانی و ادبیات دفاع مقدس در قالب ۶ کاتالوگ به زبان انگلیسی، معرفی ۲۵ نویسنده ایرانی و آثار برتر آنها در قالب ۲۵ بروشور به زبان انگلیسی، معرفی ۳۰ ناشر بزرگ ایرانی و آثار جدید آنها در قالب ۳۰ کاتالوگ به زبان انگلیسی، ملاقات و مذاکره با ۴۲ ناشر و آژانس ادبی خارجی، تهیه و انتشار مجله ویژه نمایشگاه کتاب فرانکفورت به زبان انگلیسی از دیگر اقدامات آژانس ادبی پل در نمایشگاه کتاب فرانکفورت 2021 بود. همچنین انعقاد تفاهمنامه همکاری با آژانس ادبی «لووار» فرانسه برای بازاریابی و فروش کپی‌رایت ۳۰عنوان کتاب ایرانی در فرانسه، انعقاد تفاهمنامه همکاری با آژانس ادبی «جاگری» روسیه برای بازاریابی و فروش رایت زبان روسی ۱۰ رمان ایرانی در روسیه، انعقاد قرارداد کپی‌رایت ترجمه و نشر کتاب «کلاغ سفید» با انتشارات «کوتوپیا» در مصر و انعقاد قرارداد همکاری با موسسه فرهنگی «قرن برتر» چین برای ترجمه و نشر ۵۰ کتاب ایرانی در چین و ۵۰ کتاب چینی در ایران در بازه زمانی پنج‌سال از دیگر اقدامات انجام‌شده آژانس ادبی پل در نمایشگاه کتاب فرانکفورت است. انعقاد قرارداد همکاری با انتشارات «نبل» در ترکیه برای ترجمه و نشر پنج رمان متعلق به یکی از نویسندگان ایرانی، انعقاد قرارداد رایت برای ترجمه و نشر چهار رمان روسی به زبان فارسی در ایران، قرارداد همکاری با آژانس ادبی «استیم لایت» در انگلستان برای بازاریابی برای فروش رایت ۱۲ کتاب ایرانی در موضوع کودک و نوجوان، قرارداد خرید رایت سه عنوان کتاب از انتشارات ادبه اسپانیا برای ترجمه و نشر در ایران، توافق با انتشارات «کیج» در کانادا برای ترجمه و نشر پنج رمان ایرانی، قرارداد خرید رایت دو رمان از انتشارات «پااولا» ایتالیا برای ترجمه و نشر در ایران و توافق با انتشارات راندوم هاوس شعبه آلمان برای معاوضه کپی‌رایت سه عنوان کتاب نیز در مدت حضور آژانس ادبی پل در نمایشگاه کتاب فرانکفورت محقق شد.»
مذاکره با 30 ناشر برای خرید رایت
آژانس ادبی دایره مینا دیگر آژانس ادبی‌ای است که در نمایشگاه کتاب فرانکفورت امسال حضور داشت، احمد ذوعلم، مدیر این آژانس ادبی دایره مینا درباره این نمایشگاه و فعالیت‌هایی که انجام دادند، می‌گوید: «تقریبا با 30 ناشری که در این رویداد بین‌المللی حضور داشتند، جلساتی را برگزار کردیم. شرکت‌کنندگان در این نمایشگاه، عمدتا ناشر بودند اما با یک‌سری آژانس‌های ادبی هم مذاکراتی صورت گرفت؛ مذاکراتی که در این قبیل نمایشگاه‌ها انجام میشود معمولا منجر به خرید و فروش رایت کتاب و حتی دریافت نمایندگی نمی‌شود. در این نمایشگاه‌ها ممکن است یک ناشر بخواهد کتابی را داشته باشد و اطلاعات آن در اختیارش قرار بگیرد. در واقع بعد از نمایشگاه کتاب و در مذاکرات بعدی است که این صحبت‌های اولیه، به نتیجه می‌رسد. آژانس‌ها در وهله اول، مذاکره برای اخذ نمایندگی ناشران را در دستورکار قرار می‌دهند و ناشران نیز به دو صورت با آژانس‌ها همکاری می‌کنند.»
ذوعلم در ادامه درباره فعالیت‌های دیگر این آژانس می‌گوید: «در این بخش از فعالیت‌ها، انتقال نمایندگی در قالب عقد قرارداد و همکاری میان ناشران و آژانس‌های ادبی انجام میشود و بخش دیگر؛ مذاکره با ناشران در راستای واگذاری حق انتشار کتاب است؛ یعنی کتاب‌هایی که ناشران می‌خواهند از طریق آژانس‌های ادبی به آنها معرفی و عرضه شود. ناشران گاهی درباره فروش آثاری که دارند و می‌خواهند در بازارهای دیگر عرضه کنند هم با آژانس‌های ادبی مذاکره می‌کنند. در واقع این بخش شامل مذاکره برای خرید و فروش رایت و ترجمه آثاری است که در اختیار یک آژانس ادبی قرار دارد. در واقع آژانس‌های ادبی در نمایشگاه‌های بین‌المللی برای بازاریابی کتاب‌هایی که از طریق رایت هولدر (صاحبان حق) که خیلی از اوقات ناشران و گاهی اوقات نویسندگان هستند؛ مذاکره می‌کنند.»
ذوعلم همچنین درباره مذاکراتی که در این نمایشگاه داشته‌اند، می‌گوید: «این آژانس پیش از برگزاری نمایشگاه، با ناشران و آژانس‌های ادبی ارتباط‌هایی را برقرار کرده است و همکاری‌هایی در این زمینه شکل گرفته است. معمولا در این قبیل نمایشگاه‌ها، قرار‌ها و ملاقات‌ها، از قبل هماهنگ شده است. برخی ناشران به دلیل قطعی نبودن حضورشان در نمایشگاه امکان هماهنگی قبلی با آنها وجود ندارد یا به هر دلیلی برقراری ارتباط پیش از برگزاری نمایشگاه؛ با این دسته از ناشران یا بسیار سخت است یا اصلا امکان آن وجود ندارد. بنابراین این گروه از ناشران یا آژانس‌ها را می‌توان در طول برگزاری نمایشگاه ملاقات کرد. در واقع این مذاکرات اگر پیش برود برای انعقاد قرارداد نهایی؛ از طریق امضای الکترونیک اقدام میشود و نیازی به حضور فیزیکی برای انعقاد قراردادهای نهایی نیست.»
همیشه در مذاکرات بین‌المللی صحبت از موضوع کپی‌رایت میشود و ذوعلم درباره این موضوع می‌گوید: «مساله کپی‌رایت هر چند وقت یکبار در مذاکرات بین‌المللی مطرح میشود و این مساله که ایران به قوانین کپی‌رایت مقید نیست در مذاکرات ما خلل ایجاد می‌کند؛ یعنی باعث میشود برخی ناشران کلا با ایران همکاری نکنند یا به سختی حاضر به توافق شوند. رعایت نکردن قانون کپی‌رایت هر دو وجه خرید و فروش آثار ما را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد و طبعا یکی از مشکلاتی که باعث میشود ایران نتواند در صحنه بین‌المللی آثار خود را عرضه کند، همین مساله است. ایران در طول این سال‌ها بسیار کمتر از ظرفیت واقعی خود در سطح بازارهای جهانی کتاب حاضر شده است زیرا در بسیاری از بازارهای بین‌المللی به دلیل رعایت نکردن قانون کپی‌رایت، آثار ایرانی با مشکل روبهرو بوده است.»
ذوعلم همچنین صحبت‌هایش را درمورد سابقه حضور آژانس ادبی‌اش در بازارهای بین‌المللی می‌گوید: «از ابتدای سال 98 که آژانس ادبی دایره مینا تاسیس شد تاکنون در نمایشگاه‌های بین‌المللی مختلفی حضور پیدا کردیم؛ البته پیش از آن هم سابقه حضور در نمایشگاه‌های بین‌المللی مختلف را داشتیم. نمایشگاه‌هایی مثل کتاب فرانکفورت، مسکو، باکو، نمایشگاه کتاب بلگراد و بغداد را داریم و امسال هم توانستیم در نمایشگاه کتاب فرانکفورت حاضر شویم. البته نمایشگاه کتاب فرانکفورت؛ امسال بسیار کوچک‌تر شده بود و بسیاری از ناشران خودشان در نمایشگاه حاضر نشده بودند. از طرف دیگر؛ تعداد سالن‌هایی که افراد حاضر در نمایشگاه می‌توانستند در آن حضور پیدا کنند؛ کاهش پیدا کرده بود. امسال با کوچک شدن و همچنین کاهش تعداد غرفه‌ها؛ تعداد شرکت‌کنندگان کم شده بود. علاوه‌بر مساله کاهش مساحت غرفه‌ها و تعداد شرکت‌کنندگان امسال، خود نمایشگاه کتاب فرانکفورت هم محدودیت‌هایی برای حضور در غرفه‌ها تعیین کرده بود. امسال هیچ‌کدام از شرکت‌کنندگان و حتی غرفه‌داران بلیت‌های پنج روزه کامل برای ورود به نمایشگاه کتاب فرانکفورت را نداشتند و به صورت روزانه این بلیت‌ها را تهیه می‌کردند. نمایشگاه کتاب فرانکفورت به صورت روزانه هم بازدید‌کنندگان محدودی داشت، زیرا بیشتر از یک تعداد مشخص بلیت برای نمایشگاه کتاب فروخته نمی‌شد؛ بنابراین همه این اتفاقات باعث شد ابعاد نسبت به سال‌های گذشته، در خوشبینانه‌‌ترین حالت، نصف شود.»