ندا اظهری، مترجم: پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال 1991، اقتصاد روسیه سقوط کرد و ده‌ها هزار دانشمند به‌دلیل مسائل اقتصادی حاکم بر جامعه به خارج از کشور رفتند یا شغل خود را رها کردند. این کشور هنوز نتوانسته سطح اولیه منابع مالی خود را بازیابی کند و پس از تعدیل تورم، اوضاع مالی خود را به روزهای قبل برگرداند. البته هنوز پنجمین دارنده بزرگ تعداد محققان در دنیا به شمار می‌رود؛ اما نیروی کار محقق در این کشور تا یک‌سوم کاهش یافته است. طی یک دهه گذشته، ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه وعده‌هایی داده مبنی‌بر اینکه سیستم علمی درحال فرسوده شدن را به‌گونه‌ای اصلاح می‌کند تا هم برای استعدادهای بین‌المللی جذابیت بیشتری داشته باشد و هم جنبه رقابتی بیشتری پیدا کند.

به گزارشNature ، روسیه یکی از 10 کشور برتر دنیا از نظر سرمایه‌گذاری روی تحقیق و توسعه است. زمانی که سرمایه‌گذاری‌ها برای خرید انرژی هزینه می‌شود، هزینه‌های محلی مختلفی را نشان می‌دهد. اما این کشور تنها بیش از یک درصد از بخش تولید ناخالص داخلی خود را روی تحقیق و توسعه هزینه می‌کند. پوتین در سال 2018 یک استراتژی تحقیقاتی ملی را تا سال 2024 موردتایید قرار داد. این استراتژی سرمایه بیشتری را می‌طلبد که از سوی دانشمندان و حدود 900 آزمایشگاه جدید شامل 15 مرکز تحقیقاتی در سطح جهان با تمرکز بر ریاضیات و ژنومیک به حمایتی بیشتر نیازمند است. سال گذشته، دولت ارزیابی گسترده‌ای از عملکرد علمی دانشگاه‌ها و موسسات خود را تکمیل کرد و وعده‌هایی را به‌منظور تکمیل تجهیزات در 300 موسسه مدرن داده است. او در این وعده‌ها درنظر دارد مناطق دورافتاده را از نظر آب‌وهوا و محیط‌زیست تقویت کند. اما واقعیتی که به چشم دیده می‌شد، حکایت از چیز دیگری داشت. در برخی حوزه‌های تحقیقاتی و پژوهشی، وعده‌های موثرتری داده شده اما بسیاری از حوزه‌های علوم کشور هنوز هم از منابع کمی برخوردارند و کمتر مورد استناد قرار می‌گیرند.

امسال صدها مقاله به زبان روسی به‌دلیل سرقت‌های علمی که طی سال‌ها قبل صورت گرفته بود، به کشور بازگردانده شد. اما بسیاری از دانشمندان در روسیه معتقدند که مقوله‌های فرهنگی وضعیت بهتری پیدا کرده و دگرگون شده‌اند. حقوق دانشگاهیان تا حدی افزایش یافته و رقابتی مبتنی‌بر شایستگی جایگزین شبکه‌های دانشگاهی می‌شود که براساس روابط داخلی سخت شده‌اند. بسیاری از موقعیت‌های پژوهشی روسیه در گذشته در دست افرادی بود که نقش کمتری در تولید علم داشته‌اند. اکنون موسسه‌ها باید به فکر استخدام افرادی باشند که کمک‌هزینه‌های پژوهشی دریافت و مقاله‌های پژوهشی موثری تولید می‌کنند. برخی محققان روسیه از مجموعه‌ای از ابتکارات فناوری ملی درحال توسعه بهره‌مند می‌شوند که از آن جمله می‌توان به برنامه 5ساله تحقیقاتی کوانتومی 790 میلیون دلاری اشاره کرد که دسامبر گذشته اعلام شد. روسیه همچنین درحال ساخت تاسیسات بزرگ تحقیقاتی ازجمله منابع نوری سنکروترون در مسکو و نووسیبیرسک و برخورددهنده یونی در «دوبنا» است.

آمادگی برای راه‌اندازی پردیس‌های دانشگاهی

«میخائیل میشوستین»، نخست‌وزیر روسیه به‌تازگی اعلام کرده که روسیه اجرای یک پروژه بلندپروازانه را آغاز کرده است، به‌طوری‌که شبکه‌ای را متشکل از 30 پردیس دانشگاهی در سطح کلاس جهانی در سراسر کشور راه‌اندازی کرده است. هدف از تاسیس این پردیس‌ها ارتقای کیفیت آموزش عالی و جذب بیشتر دانشجویان بین‌المللی است. با توجه به اظهارات اخیر نخست‌وزیر روسیه که شخصا اجرای پروژه را تحت‌کنترل گرفته، از 27 درخواستی که تاکنون برای ایجاد پردیس‌های جدید ارسال شده، 8 مورد پیش‌تر انتخاب شده است. این بدان معناست که چنین کار دشواری در کوتاه‌مدت آغاز می‌شود. در این طرح، به‌گونه‌ای برنامه‌ریزی شده است که در مرحله اولیه، این پردیس‌ها در شهرهای کالینینگراد، نیژنی‌نووگورود، اوفا، چلیابینسک و یکاترینبورگ احداث شوند. علاوه‌بر این، سه پروژه دیگر در مسکو، تومسک و نووسیبیرسک هم بودجه‌هایی را برای احداث پردیس‌های دانشگاهی دریافت کرده‌اند. برخی پروژه‌ها هم در آمادگی بالا برای راه‌اندازی پردیس‌ها قرار گرفته‌اند. به گفته نخست‌وزیر این کشور، این امکانات نه‌تنها محوطه معمول دانشجویی و خوابگاه‌های موجود در دانشگاه‌های بزرگ را شامل می‌شود، بلکه فضاهای چندمنظوره مدرن را هم در برمی‌گیرند.

حجم وسیعی از این فضاها برای دانشجویان فراهم می‌شود که نه‌تنها بتوانند به زندگی و برقراری ارتباط با دیگر دانشجویان بپردازند، بلکه بر تحقیقات علمی و خلاقیت تمرکز کرده و اوقات فراغت خود را با سود و علاقه سپری ‌کنند. بسیاری از دانشگاه‌ها و مناطق روسیه برای دستیابی به حق ایجاد پردیس‌های دانشگاهی در سطح جهانی مبارزه خواهند کرد. آنها درحال‌حاضر، به‌طور فعال در این کار مشارکت دارند. تاکنون، پروژه‌هایی برای دانشگاه ایالتی نووسیبیرسک و پردیس بین‌دانشگاهی بین‌المللی در تومسک آماده شده است. «والری فالکوف»، وزیر علوم و آموزش عالی روسیه تصریح کرده است که اجرای سه پروژه بزرگ در سال 2022 آغاز خواهد شد. انتظار می‌رود ساخت سه تاسیسات روسیه از سال آینده آغاز شود. پردیس آموزشی مدرن دانشگاه دولتی نووسیبیرسک در آکادمگورودوک ظاهر می‌شود. در منطقه دیگری قرار است یک پردیس جدید ایجاد شود. سرانجام در مسکو، براساس دانشگاه فنی دولتی «باومن مسکو» بیش از 15 رشته علمی بین‌رشته‌ای ایجاد می‌شود.

میزان سرمایه‌گذاری در طرح پردیس‌ها

به گزارشuniversityworldnews ، طبق برآوردهای صورت‌گرفته، طی 4 سال آینده 502 میلیون دلار برای اجرای این طرح‌ها سرمایه‌گذاری خواهد شد. به‌طورکلی، برنامه‌هایی برای ساخت حداقل 30 پردیس وجود دارد که می‌تواند بیش از 150 هزار نفر را در خود جای دهد. ساخت این پردیس‌ها از طریق مشارکت عمومی و خصوصی انجام می‌شود. سرمایه‌گذاران خصوصی شرکت‌کننده در پروژه، از طریق مشارکت در مدیریت زیرساخت‌های ایجادشده، فرصتی برای بازگشت سرمایه دریافت خواهند کرد.

در همین حال، نمایندگان دانشگاه‌های پیشرو در روسیه از این طرح دولتی استقبال کرده و معتقدند این امر به توسعه کلی سیستم آموزش عالی کمک می‌کند. «الکساندر شمرین»، معاون اول دانشکده اقتصاد دانشگاه ملی تحقیقات به‌عنوان یکی از دانشگاه‌های برجسته روسیه در زمینه اقتصاد، معتقد است که این پروژه در بهترین زمان ممکن درحال راه‌اندازی و شکل‌گیری است. دانشگاه‌های پیشرو در روسیه با کمبود خوابگاه‌های مدرن روبه‌رو هستند و این امر به‌طور جدی جابه‌جایی دانشجویان را محدود می‌کند. کیفیت محیط دانشگاه به‌ویژه راحتی و دسترسی به خوابگاه‌ها، نقش مهمی در جذب دانشجویان خارجی ایفا می‌کند. این پروژه این امکان را می‌دهد که یک برنامه بلندمدت برای توسعه پردیس‌های دانشگاهی شکل گیرد. «شمرین» معتقد است که در همان زمان، نقش مناطق فعال‌تر می‌شود؛ چراکه سازوکارهای مشارکت عمومی و خصوصی درحال معرفی است. مدارس عالی اقتصاد در رقابتی با پروژه‌هایی برای ساخت پردیس‌های دانشگاه در مسکو شرکت می‌کنند. به گفته او، نیت اصلی این است که محوطه دانشگاهی خاصی برای 3000 تا 5000 دانشجو با زیرساخت‌های آموزشی و اجتماعی در این کشور احداث شود.

کاهش بودجه سیستم آموزش عالی

براساس گزارشی که از سوی کارشناسان روس، نهاد کنترل مالی پارلمانی روسیه و نیز برخی تحلیلگران محلی در این زمینه تهیه شده، بودجه سیستم آموزش عالی روسیه تا حد زیادی کاهش یافته است که به‌طور جالب‌توجهی فرصت‌های آن را برای رشد محدود می‌کند. طبق اظهارات برخی کارشناسان، سهم هزینه‌های دولتی برای بخش آموزش عالی در روسیه، درحال‌حاضر در همان سطح سال 2014 باقی مانده و با رشد چشمگیری روبه‌رو نشده است، به‌طوری‌که از 3.6 تا 3.8درصد از تولید ناخالص داخلی ملی کشور تجاوز نمی‌کند. براساس این گزارش که در 16 سپتامبر منتشر شد، این میزان به‌طور جالب‌توجهی کمتر از هزینه‌های مشابه در کشورهای اتحادیه اروپاست، به‌طوری‌که این رقم 5درصد برآورد شده است. درحال‌حاضر، دولت ملی روسیه به‌طور متوسط 5/2 برابر کمتر به ازای هر دانشجو در تحصیلات عالی اتحادیه اروپا هزینه می‌کند. این امر در درجه اول با توجه به بودجه دولتی اختصاص‌یافته برای نگهداری زیرساخت‌های دانشگاهی در روسیه منعکس می‌شود.

طی سال‌های 2022-2021، حدود 179 میلیون دلار در نوسازی زیرساخت‌های دانشگاهی در روسیه سرمایه‌گذاری خواهد شد. تنها براساس برآوردهای تقریبی وزارت آموزش‌وپرورش و علوم روسیه موردنیاز است؛ اما این هزینه به‌طور سالانه چیزی حدود 331 میلیون دلار را شامل می‌شود. علاوه‌بر کمبود بودجه برای نوسازی زیرساخت‌های دانشگاه‌ها، دولت روسیه در سال جاری تصمیم گرفته هزینه‌های مربوط به نوسازی پایگاه دیجیتال، فناوری اطلاعات و محاسبات دانشگاه‌های داخلی را حداقل تا سه سال آینده متوقف کند. درعین‌حال، نگرانی‌های جامعه دانشگاهی در روسیه مربوط به پایان برنامه دولتی «پروژه 5-100» می‌شود که قرار است در دسامبر امسال اجرایی شود و ممکن است منجر به کاهش بیشتر بودجه دولتی سیستم ملی آموزش عالی شود.

به گزارش universityworldnews، از سال 2013 دولت روسیه حدود یک میلیارد و 150 میلیون دلار در تکمیل این پروژه سرمایه‌گذاری کرده است. اگرچه برخی از اهداف بزرگی که در این پروژه مدنظر بود، تاکنون دستیابی 5 دانشگاه داخلی در 100 دانشگاه برتر، محقق نشده است. کمبود بودجه فعلی در بخش آموزش‌عالی داخلی از سال‌ها پیش، نگرانی نمایندگان پارلمان ملی روسیه را موجب شده است که بسیاری از کارشناسان حوزه آموزش‌عالی معتقدند مشکل اصلی این بخش، فقدان استراتژی برای توسعه آن است. حدود 20 سال پیش، روسیه ازنظر تعداد محققان و دانشمندان مشغول‌به‌کار در دانشگاه‌ها در جهان پیشرو بود، اما از آن زمان به بعد موقعیت اصلی خود را از دست داده است.

اشتغال یک‌درصدی فارغ‌التحصیلان در دانشگاه‌ها

درحال حاضر، روسیه به‌طور قابل‌توجهی در زمینه آموزش‌های دانشگاهی و آموزش‌عالی از رقبای خود یعنی چین و آمریکا عقب مانده که دلیل اصلی آن خروج گسترده دانشمندان دانشگاهی از روسیه و ورود آنها به چین و آمریکاست که در سال‌های اخیر به‌چشم می‌خورد. به‌گفته تحلیلگران دومای ایالتی، درحال حاضر، دانشگاه‌های داخلی با کمبود پرسنل واجد شرایط روبه‌رو هستند و طبق داده‌های به‌دست‌آمده ازسوی دولت روسیه، تنها یک درصد از فارغ‌التحصیلان دانشگاهی مشغول به‌کار در حوزه علوم و دانشگاه‌ها و مؤسسات و مراکز پژوهشی می‌شوند. یکی از دلایل این امر، فقدان حقوق رقابتی در دانشگاه‌های داخلی نسبت‌به دانشگاه‌های خارج از کشور است که در آن، استادان به میزان قابل‌توجهی کمتر از دانشگاه‌های اغلب کشورهای غربی و حتی چینی حقوق دریافت می‌کنند و همین امر می‌تواند انگیزه آنها را از اشتغال در دانشگاه‌ها و مراکز آموزش‌‌عالی کمتر کند. در همین حال، وزیر علوم و آموزش‌عالی روسیه معتقد است به‌دلیل اتمام «پروژه5-100»، دولت یک پروژه بلندمدت جدید را با هدف حمایت از دانشگاه‌ها و سازمان‌های علمی روسیه تهیه کرده و طراحی آن به‌گونه‌ای صورت گرفته که تا سال 2030 ادامه داشته باشد. این پروژه، طرح هدایت استراتژیک دانشگاهی نامیده می‌شود که نه‌تنها باید دانشگاه‌های دولتی را شامل شود، بلکه دانشگاه‌های غیردولتی، منطقه‌ای و صنعتی را نیز شامل می‌شود. هدف اصلی این پروژه جدید، افزایش قابل‌توجه سهم داخلی در حوزه‌های پزشکی، حمل‌ونقل، آموزش، حوزه‌های خلاق، کشاورزی و... است و دانشگاه‌ها باید در دستیابی به اهداف توسعه ملی کشور تلاش کنند.

بیدار شدن علوم روسیه از خواب سنگین

ولادیمیر پوتین، یکی از حامیان علم در این کشور شناخته می‌شود. حاکمیت طولانی‌مدت او در روسیه موقعیت او را در حمایت از حوزه‌های علمی نشان می‌دهد. ظرفیت‌های پایین تحقیق و توسعه در روسیه مانعی برای رشد و شکوفایی اقتصادی این کشور محسوب می‌شود. هزینه‌هایی که در زمینه علوم صورت می‌گیرد، در سال‌های اخیر پس از فروپاشی وضعیت بهتری پیدا کرده است و انتظار می‌رود با راهکارهای دولت روسیه، روزبه‌روز اوضاع برای پیشرفت نظام آموزش‌عالی و پژوهش‌های علمی مهیاتر شود. روسیه به‌عنوان یک کشور با احساسات ضدغربی، بیشتر دانشمندان دانشگاهی‌اش طی چنددهه از موقعیت‌های دائمی برخوردارند و آکادمی علوم روسیه مهم‌ترین سازمان پژوهشی در این کشور، در تلاش است پس از سال‌ها مسیر درستی را پیش‌روی دانشگاهیان قرار داده و روی پای خود بایستد.