عاطفه جعفری، روزنامه‌نگار: این روزها زیاد می‌بینیم در اطراف‌مان از قیمت بالای کتاب می‌گویند یا اینکه از حمل کردن کتاب گلایه می‌کنند، همین می‌شود که بیشتر مردم سعی می‌کنند از کتاب‌های الکترونیکی یا به اصطلاح Ebook استفاده کنند. کتاب‌هایی که شاید عمر استفاده از آنها به یک دهه هم نمی‌رسد اما باعث شده‌اند تا مردم به راحتی از آنها استفاده کنند و رضایت قابل قبولی داشته باشند، در گزارش امروز به سراغ «ای‌بوک‌ها» رفتیم تا بدانیم از چه زمان شکل گرفته‌اند و وضعیت استفاده از آنها به چه صورت است؟
کتاب الکترونیکی به چه معناست؟
نعربف‌ها از کتاب‌های الکترونیک متفاوت است، برخی پی‌دی‌اف کتاب را به‌عنوان کتاب الکترونیک فرض می‌کنند، اما در یک تعریف استاندارد از این مدل کتاب، آمده است: «کتاب الکترونیکی یا ای‌بوک کتاب‌هایی هستند که به شکل پرونده‌های دیجیتال تولید و خوانده می‌شوند. کتاب‌های الکترونیکی صرفا نسخه‌های الکترونیکی مطالب مکتوب نیستند، بلکه می‌توانند علاوه‌بر متن و تصویر، فیلم، صوت و پویانمایی را نیز شامل شوند. ای‌بوک‌ها توسط نمایشگر رایانه یا سایر وسایل الکترونیکی خوانده می‌شوند.» اگرچه گاهی اوقات ای‌بوک را به‌عنوان «نسخه الکترونیکی یک کتاب چاپی» تعریف می‌کنند اما بسیاری از ای‌بوک‌ها قبلا چاپ نشده‌اند. تولید و فروش تجاری ای‌بوک‌ها برای کتابخوان الکترونیک است. با این وجود از ابزارهای دیگری نیز برای خواندن ای‌بوک‌ها استفاده می‌شود مثل کامپیوترهای رومیزی، لب‌تاب، تبلت و تلفن هوشمند.
ای‌بوک‌ها از کجا آمدند؟
بر سر اینکه اولین ای‌بوک چه زمانی تولید شده است، اختلاف نظر وجود دارد. اما مهم‌ترین نکته اینجاست که در سال ۱۹۷۱ میلادی، جنبشی تحت عنوان پروژه گوتنبرگ با هدف تبدیل کتاب‌های کاغذی به کتاب‌های الکترونیکی و پخش آنها پایه‌گذاری شد. بنیانگذار این پروژه مایکل اس‌هارت بود. او در آن سال‌ها و در ساعت‌هایی که می‌توانست به‌طور رایگان از کامپیوتر دانشگاه استفاده کند، 100 کتاب اول الکترونیک را خودش انجام داد و از آن پس همه عمر خود را به این پروژه اختصاص داد. امروزه او را به‌عنوان کسی می‌شناسند که بینشی فراتر از زمان خویش داشت. اس‌هارت خودش را یک رمانتیک علاج‌ناپذیر و یک ایده‌آل‌گرای پرکارِ ذاتی نامیده است. او از ابتدا می‌دانست ایده کتابخانه دیجیتال می‌تواند جهان را دگرگون کند. تا پایان قرن بیستم، هزاران جلد کتاب به صورت دیجیتالی از طریق اینترنت در دسترس کاربران قرار گرفت. قانونی شدن ای‌بوک‌ها بسیار زمان برد چون خیلی‌ها قبول نمی‌کردند که این کار را انجام بدهند و معتقد بودند که این کار باعث می‌شود تا کتاب‌ها، در دسترس همه قرار بگیرند و یک جور دزدی به حساب می‌آمد اما بالاخره مایکل اس‌هارت، توانست این کار را قانونی کند و حق کپی رایت را برای کتاب‌های الکترونیک محفوظ بدارد.
قوانین کپی‌رایت در جهان برای ای‌بوک‌ها چگونه است؟
«ناشر باید اجازه بدهد تا کتابش به صورت الکترونیک منتشر شود.» این قانونی است که در همه دنیا برای کتاب‌های الکترونیک وجود دارد. سال 2011 برای کتاب‌های الکترونیک سال سختی بود، در ماه جولای، اتحادیه کپی‌رایت کتابخانه‌ای (LCA)، که ترکیبی از ALA، انجمن کتابخانه‌های تحقیقاتی و دانشگاهی ALA و انجمن کتابخانه‌های تحقیقاتی است؛ اعلام کردند کتاب‌های الکترونیک بسیاری از ناشران درحال کپی شدن در فضای مجازی است. این اتفاق باعث شد تا قوانینی که از قبل وجود داشت برای اصلاح برود و یک قانون جدید و کاربردی برای این موضوع گذاشته شود.
در ۱۹ مارس ۲۰۱۳، دادگاه عالی ایالات متحده برای این موضوع قانونی را آماده کرد که کاربران ملزم بودند تا از این قوانین پیروی کنند. حتی کتابخانه‌ها و ناشران هم ملزم به رعایت این قوانین شدند. در قانون کتاب الکترونیک این موضوع موکدا آمده است که اگر قوانین رعایت نشود و کسی از این قانون تخطی کند، درنهایت به 5 سال حبس محکوم می‌شود.
اما نکته اصلی این است که باید ناشر اجازه برای کتاب الکترونیک زیرمجموعه‌اش صادر کند و این تصمیم را بگیرد که این نسخه منتشر شود یا نه؟ بعد از اجازه ناشر مرحله بعد رعایت قوانین وجود دارد که اگر کسی کتاب را بدون اجازه ناشر منتشر کند، اگر ناشر باشد، پروانه نشرش معلق می‌شود و اگر کتابخانه باشد، پروانه فعالیت کتابخانه هم معلق خواهد شد و مهم‌ترین نکته مجازات حبس برای این موضوع است، که در بیشتر کشورها 5 سال درنظر گرفته شده است.
فرانسه ازجمله کشورهایی است که اولین قانون در مورد کپی‌رایت در فضای مجازی و کتاب‌های الکترونیک را صادر کرد و طبق این قانون غول‌های تکنولوژی و شبکه‌های مجازی همچون فیس‌بوک و گوگل که محتوای برخط (آنلاین) تولید می‌کنند، موظف هستند پیش از استفاده از محتوای تولیدی مولفان و ناشران فرانسوی، نسبت به پرداخت حقوق مادی و رعایت حقوق معنوی آنها توافق لازم را حاصل کنند. فرانک ریستر، وزیر فرهنگ فرانسه با غرورانگیز خواندن الحاق به این قانون به‌عنوان اولین کشور عضو اتحادیه اروپا، اجرای آن را از ضرورت‌های اساسی دموکراسی، استقلال و توسعه مطبوعات آزاد دانست.
در همین زمان ژاپن هم همین قانون را برای کتاب‌هایش تصویب کرد و فضای مجازی و صاحبان آن را ملزم کرد تا این قوانین را رعایت کنند و اگر کسی این قانون را رعایت نکند، درنهایت باید جریمه شود.
فروش بیش از 7 میلیارد دلاری ای‌بوک‌ها در فاصله 3 سال
در چند دهه اخیر، رشد چشمگیر فناوری اطلاعات و ارتباطات، تمامی جنبه‌های زندگی انسان را دچار دگرگونی کرده است و امروزه عرضه خدمات و محصولات در بازارهای مجازی شیوه رایجی برای خرید و فروش و رفع نیازهای روزمره، به حساب می‌آید. همچنین واضح است صنعت نشر و عرضه کتاب از این موضوع مستثنی نبوده و گفته می‌شود در دهه ۲۰۰۰ میلادی، خرید و فروش کتاب‌های الکترونیک، از راه اینترنت و تجارت الکترونیک، افزایش چشمگیری داشته است. یکی از نخستین شرکت‌هایی که با طراحی یک وبگاه، به عرضه آنلاین کتاب روی آورد شرکت «آمازون» بود که در سال ۱۹۹۵ با طراحی وبگاه آمازون، کتابفروشی آنلاین خود را راه‌اندازی کرد. آمازون که حالا بزرگ‌ترین فروشگاه آنلاین کتاب به حساب می‌آید، در آرشیو کامل و به‌روز خود، 8 تا 9 میلیون نسخه الکترونیکی از کتاب‌های خطی را عرضه می‌کند و این می‌تواند سبب آسان‌تر شدن تهیه کتاب برای کاربرانی شود که هم به مطالعه علاقه‌مند هستند و هم نمی‌خواهند زحمت خرید حضوری یا انتظار برای دریافت نسخه‌های چاپی را به جان بخرند.
امروزه با وجود آنکه سال‌ها از تولید و عرضه نخستین کتاب‌های الکترونیکی می‌گذرد، گفته می‌شود هنوز هم برخی از علاقه‌مندان به مطالعه، ترجیح می‌دهند به جای خواندن ای‌بوک‌ها، کتاب چاپی بخوانند. این درحالی است که نتایج گزارش‌ها و نظرسنجی‌ها در بعضی کشورها، رشد فوق‌العاده فروش کتاب‌های الکترونیکی را نشان می‌دهند. برای مثال نتایج یک نظرسنجی که توسط «اتحادیه ناشران و کتابفروشان آلمان» منتشر شده گویای آن است که در 6 ماه نخست سال ۲۰۱۸، حدود ۱۶ میلیون و 700 هزار نسخه از کتاب‌های الکترونیک به فروش رفته که این خود نشان‌دهنده رشد 16.7 درصدی آلمان در زمینه فروش ای‌بوک‌هاست.
همچنین در بخش دیگری از نتایج این نظرسنجی، افزایش 6.1 درصدی تعداد خریداران کتاب‌های الکترونیک به نسبت آمار مشابه سال ۲۰۱۷ نیز، به چشم می‌خورد. علاوه‌بر آن اصلی‌ترین عرضه‌کننده کتاب‌های الکترونیک در روسیه، از رشد ۴۷ درصدی فروش کتاب‌هایش در 6 ماهه نخست سال ۲۰۱۸ نسبت به مدت مشابه سال گذشته یعنی سال ۲۰۱۷، خبر داده است. بنابراین می‌توان نتیجه گرفت اگرچه ممکن است کتاب‌های الکترونیک هرگز نتوانند به‌طور کامل جایگزین نسخه‌های کلاسیک و سنتی کتاب شوند، اما به نظر می‌رسد تاکنون توانسته‌اند طرفداران خاص خود را در سراسر جهان بیابند و به رشد هر چه بیشتر مطالعه و کاهش هزینه‌های تولید و عرضه کتاب کمک کنند و از همه مهم‌تر، در نجات جان هزاران هزار درختی که سالانه برای تولید کاغذ قطع می‌شوند، سهم بسزایی داشته باشند.
در سال 2021 طبق نظرسنجی‌ای که سایت آمازون منتشر کرد، نشان می‌دهد در آمریکا کتاب‌های الکترونیک به رشد 67 درصدی به نسبت سال 2018رسیده است و این موضوع نشان از این دارد که مردم به سمت کتاب‌های الکترونیک می‌روند. فروش این کتاب‌ها هم به نسبت سال 2018 حدود 7 میلیارد دلار افزایش داشته است، این افزایش در آمریکا و اروپا به تفکیک لحاظ شده است و در آمریکا به‌طور مشخص به نسبت سال 2018 و در شرایط کرونا، حدود 4 میلیارد دلار افزایش داشته است و در اروپا هم فروش این کتاب‌ها حدود 3.5 میلیارد دلار افزایش داشته است.
ای‌بوک‌ها کی به ایران رسیدند؟
اسفندماه سال ۹۲ بود که فیدیبو در ایران راه افتاد و شروع کرد به تولید و پخش کتاب الکترونیک. نسخه‌هایی مجازی برای خوانده شدن که بسته به توافق با ناشر بین ۳۰ تا ۵۰ درصد ارزان‌تر از کتاب‌های چاپی عرضه می‌شوند. طاقچه و کتابراه هم در مجموع همین راه را رفتند و همه این سامانه‌ها علاوه‌بر فروش کتاب‌های الکترونیکی شروع کردند به عرضه ای‌بوک‌های مجانی که نسبتا هم مورد استقبال قرار گرفت.
درباره فروش کتاب‌های الکترونیک در بازار ایران آمار دقیقی در دست نیست. بنابراین اگر بخواهیم به تخمینی از مقایسه وضعیت فروش ای‌بوک‌ها با کتاب‌های چاپی برسیم باید به مصاحبه‌هایی رجوع کنیم که با صاحبان مهم‌ترین برندهای کتاب الکترونیک در ایران انجام شده است. گفت‌وگوهایی اغلب دلی و متمرکز روی مزایا و معایب کتاب‌های الکترونیک، چشم‌اندازها و معــــرفـــی اپلیکیشن‌های موجود در بازار. مطالب تدوین شده در این زمینه اما به شکل کیفی قابل تحلیل هستند. مخاطب فارسی‌زبان هنوز آنچنان با کتاب‌های الکترونیک راحت نیست و دست گرفتن نسخه چاپی یک کتاب را ترجیح می‌دهد.
مدیرعامل طاقچه(محمد صدوقی) دراین‌باره می‌گوید: «در مدت 4 سال توانستیم حدود ۵۰۰ هزار جلد کتاب به ارزش دو میلیارد تومان به فروش برسانیم. البته این رقم در مقایسه با بازار فروش کتاب‌های چاپی زیاد نیست. سالانه در کشور نزدیک به ۱۰۰۰ میلیارد تومان کتاب به فروش می‌رسد. جدا از مساله فروش، چیزی حدود 6 میلیون و ۴۰۰ هزار فایل به صورت کتاب، روزنامه و مجله از طاقچه دریافت شده است»(وبسایت راه‌پرداخت) و فایل‌هایی که گفته می‌شود ۶۰ درصدشان پس از دانلود خوانده نشده باقی می‌مانند.»
برآوردها نشان می‌دهد، طی سال‌های اخیر، بازار کتاب الکترونیک ناشران داخلی با استقبال گسترده مردم روبه‌رو شده است. حضور ناشران برجسته کشور در این بازار و نیز افزایش چشمگیر تعداد عناوین عرضه شده از این طریق از یک‌سو و اقبال خوانندگان به سمت استفاده از ابزارهای مطالعه کتاب الکترونیک، به‌ویژه تبلت، سبب شده تا این بازار رونق خاصی پیدا کند و کم‌کم تولید کتاب‌های صوتی باکیفیت نیز موردتوجه علاقه‌مندان قرار گیرد.
مشکلات ای‌بوک‌ها در ایران
اما کتاب‌های الکترونیک در ایران مشکلات زیادی دارند، مثلا نبودن قانون مشخص برای کپی‌رایت آثار که بسیار می‌تواند، در کار کسانی که در این عرصه فعالیت می‌کنند، تاثیر‌گذار باشد. صدوقی، مدیرعامل طاقچه در مورد مشکلات این حوزه می‌گوید: «ما در حقیقت تولیدکننده محتوا نیستیم بلکه بیشتر شبیه یک فروشنده کتاب هستیم. تولید محتوا فعلا در دستور کار ما قرار ندارد. طرف حساب ما عموما خود مولفان و ناشران هستند، البته ترجیح ما بیشتر کار کردن با ناشر است؛ چراکه یک شخصیت حقوقی است و فضای حرفه‌ای‌تری را در ارتباط تجاری ایجاد می‌کند. کار ما بسیار شبیه به مارکت‌های اندرویدی است، کتبی که در سامانه‌های فروش کتاب آنلاین منتشر می‌شوند عموما دارای مجوز نسخه چاپی اثر هستند و در برخی موارد که این چنین نیست، ما بعد از انتشار اگر اخطاری درباره آن محصول بگیریم سریعا آن را پاک می‌کنیم. البته در برخی موارد نیز اختلاف بین مولف و ناشر بر سر انتشار آنلاین کتاب پیش آمده و ما هم مجبور به حذف اثر موردنظر شدیم اما غالبا این اختلافات بین خود ناشر و نویسنده حل و فصل می‌شود. ما بارها و بارها درخواست تدوین یک آیین‌نامه منظم درباره صنف خود و فعالیت خودمان ارائه دادیم ولی هنوز توجه خاصی به این درخواست صورت نگرفته است.»
یک نکته دیگر در مورد کتاب‌های الکترونیک این است که برای گرفتن شابک، ناشران بسیار دچار مشکل هستند. شریفی، کارشناس حوزه کتاب در مورد این موضوع می‌گوید: «مساله گرفتن شابک برای کتاب الکترونیکی هنوز به درستی مسیر مشخصی ندارد و پیچیدگی‌هایی دارد که مولفان با آن بسیار درگیر هستند. البته به تازگی اخباری پیرامون اعطای شابک رسمی به کتاب‌های الکترونیکی منتشر شده و گویا قانون نامشخص این عناوین کمی بهتر شده است. عدم به رسمیت شناختن و اهمیت دادن دولت به کتاب‌های الکترونیکی ازجمله موارد دیگری است که باید مورد توجه قرار بگیرد.
مساله دیگر، بحث حق نویسنده است که در ایران این مساله همچنان ایرادات قانونی خود را دارد. خیلی از نویسندگان به دنبال این هستند تا بدانند حق‌شان از کتاب‌هایشان که به صورت الکترونیکی منتشر می‌شوند، چقدر است اما نه ناشر این حق را مشخص می‌کند و نه اینکه حق‌شان را می‌دهد.