ابوالقاسم رحمانی، دبیر گروه جامعه: طی چند روز اخیر دوباره ماجرای طرح صیانت یا به‌بیان درست‌تر طرح حمایت از حقوق کاربران فضای مجازی بر سر زبان‌ها افتاده و بعد از اعلام خبر بررسی قریب‌الوقوع آن در مجلس و اصل هشتادوپنجمی‌شدن آن حسابی واکنش مردم و رسانه‌ها را به همراه داشته است. در بیان اهمیت ماجرا همین‌بس که در این شرایط سخت و بغرنج کرونایی و اخبار مختلفی که وجود دارد، این خبر با این شدت و حدت و گستره در رسانه‌ها و حتی محافل عمومی موردبحث است و خیلی‌ها نسبت به آن دغدغه و حساسیت دارند. طبیعی هم هست و از ابتدا هم همین بود، به‌هرحال از بچه‌دبستانی که به‌خاطر شرایط کرونایی مجبور به تحصیل در فضای مجازی بوده و زیروبم این فضا را درک کرده تا بزرگ‌ترین فعالان این حوزه همه متاثر از کوچک‌ترین تصمیم و تغییر در این اتمسفر هستند و راه گریزی هم از آن نیست. به همین دلایل هم گمان نمی‌کنم دوباره نیازی به بیان چیستی و چرایی طرح و جزئیات آن باشد و دوباره از اول ماجرا را روایت کنیم؛ چراکه هم همه از آن اطلاع دارند و جزئیات را بهتر از ما رصد کرده‌اند و هم در همین صفحه چندین گزارش مفصل نوشته‌ایم و جزئیات عجیب و پرایراد طرح را بررسی کرده‌ایم. کارشناسان زیادی هم به نقد طرح پرداختند و ضمن تایید لزوم وجود طرحی برای سامان‌بخشی به وضعیت فعلی فضای مجازی، این طرح با این جزئیات را هرگز تایید نکردند. حالا و بعد از زمزمه‌های اخیر و دوباره در جریان افتادن بررسی طرح در کمیسیون ویژه و مشترکی در مجلس ذیل اصل 85 به نظرم واجب باشد هم از آخرین تحولات احتمالی رخ داده، هم نظر دولت و وزارت ارتباطات و هم ترکیب آن کمیسیون ویژه انتخاب اعضای آن اطلاعی کسب کنیم و گزارشی داشته باشیم، چرا؟ چون برای همه مردم مهم است که چه کسانی و با چه رویکردی و با چه سازوکاری برای آینده فضای مجازی در ایران تصمیم‌گیری می‌کنند...
موافقان و مخالفان طرح چه می‌گویند؟
قبل از روایت آخرین تحولات گریزی به آخرین دفاعیات و انتقادات درجریان ارائه پیش‌نویس طرح به مجلس و اصل هشتادوپنجمی شدن آن می‌زنیم و برخی اظهارات را با هم مرور می‌کنیم. این طرح مجال بررسی در صحن را پیدا نکرد و صرفا برای اصل هشتادوپنجمی شدن یا نشدن آن (یعنی بررسی در کمیسیون مشترک) مورد بررسی در پارلمان قرار گرفت. انتقادات و موافقت‌ها هم ذیل همین مساله در خانه ملت اتفاق افتاد. 19مردادماه بود که مجلس باید در ارتباط با بررسی طرح ناپخته و پرایراد طرح حمایت از حقوق کاربران و خدمات پایه کاربردی در فضای مجازی در صحن یا اصل هشتادوپنجمی‌شدن آن تصمیم‌گیری می‌کرد. در این جلسه که چشم خیلی‌ها به آن بود و امید می‌رفت تا نمایندگان مسیر بررسی طرح در صحن مجلس را تایید و تصویب کنند، همه‌چیز وارونه و قرار شد تا این طرح پرحاشیه ذیل اصل 85 قانون اساسی در یک کمیسیون مشترک مورد بررسی قرار گیرد. در جریان این جلسه مجلس اما مخالفان و موافقان اصل هشتادوپنجمی شدن طرح اظهاراتی پیرامون آن داشتند که مرور آنها خالی از لطف نیست. روح‌الله عباس‌پور، نماینده موافق اصل هشتادوپنجمی شدن طرح گفت: «اگر این طرح در صحن علنی بررسی شود تنها فرصت در اختیار دونفر موافق و دو نفر مخالف قرار می‌گیرد و بسیاری از فرصت‌های بررسی از دست مجلس خارج می‌شود، اما با بررسی طرح در کمیسیون ویژه فرصت برای متخصصان این حوزه فراهم خواهد شد. همانگونه که در فضای واقعی و برای سرمایه‌گذاری به امنیت نیاز داریم، در فضای مجازی نیز باید شرایط فراهم شود. در این طرح امنیت اقتصادی ایجاد شده است. در این طرح فیلترینگ و مسدودیتی وجود ندارد. در کشوری مانند آمریکا به‌عنوان تولیدکننده این‌گونه محتواها ۲۷۰ قانون وجود دارد. در ماده ۱۳ طرح صیانت از حقوق کاربران فضای مجازی، کاربران فضای مجازی موردتوجه جدی قرار گرفته‌اند و برای آنها صندوقی تشکیل می‌شود. کاربران امکان استفاده از خدمات این صندوق برای برگزاری کلاس و ارائه خدمات سالم به کودکان و نوجوانان را دارند.» در ادامه مجتبی توانگر، نماینده مردم تهران در مخالفت با اصل هشتادوپنجمی‌شدن طرح گفت: «بررسی طرح‌ها طبق اصل ۸۵ قانون اساسی مربوط به طرح‌های ضروری است. طرح پیشنهادشده با عنوان حمایت از حقوق کاربران فضای مجازی از یک‌سو طرحی ناپخته و ناقص است و از سویی زندگی، آموزش و اطلاع‌رسانی و کسب‌وکار بخش قابل‌توجهی از ملت ایران را تحت‌تاثیر خود قرار خواهد داد. تاثیرات گسترده اینترنت و خدمات مبتنی‌بر آن را نمی‌توان با قراردادهای جزئی با یک شرکت خارجی قیاس کرد. طرح مذکور مطلقا نباید مشمول اصل ۸۵ شود. طرح موجود به تقویت اعتماد بین مردم و نظام کمکی نمی‌کند. این طرح نه‌تنها پاسخ‌گوی منویات مقام‌معظم‌رهبری نبوده بلکه درموارد متعددی دچار کج‌فهمی شده است. این طرح بیش از آنکه به توسعه فناوری بومی تاکید داشته باشد به محدودیت و مانع‌تراشی برای کسب‌وکارها پرداخته است. باید توجه داشت در بسیاری از زمینه‌های فناوری اطلاعات، کشور ما دچار تحریم‌های ظالمانه است. مردم نسبت به هر تصمیمی که ثبات دسترسی به فضای مجازی را محدود کند، حسی توأم با ترس و انزجار دارند. نمایندگان مجلس وعده بهبود معیشت و کرامت به مردم داده‌اند. در این شرایط ناگوار نباید به جای بهبود و مرهم نهادن به‌دنبال ایجاد دردسرهای تازه برای مردم باشیم.» بعد از آن محمدحسین فرهنگی، نماینده تبریز هم هم‌جهت با سخنان توانگر گفت: «موضوع این است که ساماندهی فضای مجازی از حقوق مردم است و از طرفی بیان می‌شود که در حوزه جرائم رایانه‌ای قوانین کافی نداریم درحالی که این استدلال به هیچ‌وجه درست نیست. این قانون در سال ۱۳۸۲ به تصویب رسیده و دارای ۸۱ ماده است. همچنین قانون مستقل دیگری با عنوان قانون جرائم رایانه‌ای داریم که در سال ۱۳۸۷ به تصویب رسیده و موضوعاتی ازقبیل کلاهبرداری و سوءاستفاده از فضای مجازی در این قانون گنجانده شده است. همچنین قوانین دیگری مانند نحوه مجازات تخلفات فعالیت‌های غیرمجاز سمعی و بصری وجود دارد، بنابراین برای اینکه کسی بخواهد حقوق تضییع‌شده خود را در فضای مجازی احیا کند، قانون وجود دارد لذا نباید این موضوع به صورت شتابزده در یک کمیسیون با استفاده از اصل ۸۵ قانون اساسی مورد بررسی قرار گیرد.» بعدتر هم رضا تقی‌پور به‌عنوان موافق طرح صیانت و اصل هشتادوپنجمی‌شدن آن گفت: «متاسفانه طی هشت‌سال در فضای مجازی کشورمان خیانت شد، فضای مجازی کشور را بدون قید و شرط دراختیار دشمنان گذاشتند، امروز فضای مجازی ما اشغال شده و باید در این زمینه قانونگذاری شود.» رئیس مجلس شورای اسلامی هم تاکید کرد با بررسی طرح مزبور درکمیسیون تخصصی براساس اصل ۸۵ موافق است. ما باید مراقب باشیم تا مبادا عملیات روانی دشمن باعث شود تصمیم درست خود را در این‌باره تغییر دهیم. برخی می‌گویند بررسی طرح صیانت از حقوق کاربران در فضای مجازی در کمیسیون تخصصی برای پنهانکاری است که این یک توهین است و تاکید ما این است که حتی همه جلسات این کمیسیون به‌صورت مستقیم پخش شود. اگر لازم است حتی نماینده معاونت قوانین مجلس و نماینده شورای نگهبان هم می‌توانند در جلسات این کمیسیون حضور یابند تا اگر مشکلی در این طرح وجود دارد، در همان لحظه مطرح و رفع شود.» درکل و به‌عنوان جمع‌بندی ادعای موافقان این طرح و اصل هشتادوپنجمی شدن آن می‌توان تیتروار و خودمانی به این موضوعات اشاره کرد؛ روبیکای بی‌قانون از اینستاگرام بی‌قانون بهتر است، توسعه امروز بازار دیجیتال کشور (آپارات، دیجی‌کالا، کافه بازار و...) را مرهون مسدودسازی هستیم، نمونه‌های مشابه زیادی برای خدمات کاربردی مثل اینستاگرام و واتساپ وجود دارد!، این طرح به یکپارچه‌سازی و هم‌افزایی نهادی سیاستگذاری و تنظیم‌گری در فضای مجازی کشور کمک می‌کند، طرح به دنبال افزایش تعامل‌پذیری با غول‌های فناوری است و مسدودسازی آخرین گزینه ماست! با نگاه به همین استدلال‌ها و دلایل که موافقان این طرح در محافل مختلف آن را بیان کرده‌اند می‌توان تا صبح در مذمت و نقد طرح نوشت.
قطعا پیش‌نویس طرح تغییر می‌کند
با این اوصاف علی‌رغم امیدواری که به عدم‌موافقت نمایندگان مجلس با اصل هشتادوپنجمی شدن طرح وجود داشت، درنهایت با لابی‌ها و فشارها و توصیه‌های صورت‌گرفته در مجلس، بررسی طرح طبق اصل 85 قانون اساسی لغو نشد. جلسات رای اعتماد و روی کارآمدن دولت جدید و... باعث شد کمی از آن التهابات اولیه ساکن شود، منتها طی چند روز اخیر دوباره اخباری مبنی‌بر بررسی قریب‌الوقوع طرح در کمیسیون مشترک به گوش می‌رسد. چهار روز پیش غلامرضا منتظری، نایب‌رئیس کمیسیون فرهنگی مجلس در رابطه با «بررسی طرح حمایت از حقوق کاربران و خدمات پایه کاربردی فضای مجازی در مجلس یازدهم» گفت: «تکلیف کمیسیون ویژه و مشترک برای بررسی این طرح، مشخص شده است و برای هرکدام از کمیسیون‌های تخصصی و اعضای هیات‌رئیسه سهمیه‌ای برای حضور در کمیسیون در نظر گرفته‌ایم، مثلا نمایندگانی از کمیسیون صنایع و معادن و کمیسیون آموزش و تحقیقات و کمیسیون اجتماعی و کمیسیون امنیت ملی حضور دارند. اعضای این کمیسیون ویژه کمتر از ۲۴نفر نیستند که به یاری خداوند بعد از شروع به کار مجلس پس از تعطیلات یک هفته‌ای فعالیت‌شان آغاز می‌شود و از ظرفیت نیروهای تخصصی و منتقدان و حتی آنهایی که نظر مخالف دارند، دعوت به عمل می‌آید تا نظرات کارشناسی‌شده خود را ارائه دهند. با توجه به حساسیتی که مردم نسبت به این طرح پیدا کرده‌اند تصمیم گرفته‌ایم تا برای آسودگی‌خاطر مردم کار رسانه‌ای قوی شکل بدهیم و مردم در جریان آخرین تصمیمات جلسات قرار بگیرند. در مجلس مقرر کردیم پیش‌نویس این طرح در دولت مورد بررسی قرار بگیرد و همچنین در صحن علنی و در کمیسیون مشترک این پیش‌نویس مورد بررسی فراوانی قرار می‌گیرد و قطع‌به‌یقین ما شاهد تغییراتی در این پیش‌نویس هستیم.»
به‌زودی کمیسیون‌ها نمایندگان‌شان را برای بررسی طرح صیانت معرفی می‌کنند
همان‌طور که گفتیم به همین مقدار بسنده نکردیم و از آنجایی که این طرح و خدایی نکرده تصویب بدون تغییرات اساسی آن روی جزئی‌ترین کنش‌های فضای مجازی و اینترنتی مردم اثرگذار خواهد بود با امیرحسین بانکی‌پور، عضو کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی گفت‌وگویی انجام دادیم تا ضمن تشریح آخرین تحولات صورت‌گرفته در این طرح نحوه انتخاب اعضای کمیسیون مشترک و پروسه بررسی طرح و نظر وزارت ارتباطات و دولت را هم بپرسیم. بانکی‌پور در ارتباط با این سوالات به «فرهیختگان» گفت: «قرار است کمیسیون‌ها نمایندگان خود را برای کمیسیون مشترک انتخاب کنند. هفته پیش‌رو قرار است این اتفاق بیفتد و کمیسیون‌ها نمایندگان خود را معرفی کنند. پروسه انتخاب اعضای این کمیسیون ویژه هم به این صورت است که ابتدا هیات‌رئیسه برای هر کمیسیون سهمیه‌ای را درنظر می‌گیرد بعد هر کمیسیون متناسب با سهمیه اگر تعداد داوطلبان حضور در این کمیسیون زیاد باشد با رای‌گیری اگر هم که زیاد نباشد کسانی که درخواست کردند و به‌صورت تخصصی در این حوزه فعال هستند به کمیسیون راه پیدا می‌کنند. اعضای هیات‌رئیسه هم از مسیر کمیسیون تخصصی خودشان می‌توانند به این کمیسیون ویژه ورود پیدا کنند. این هم که آیا تغییراتی در طرح ایجاد می‌شود یا نه بستگی به پیشنهادهایی دارد که در کمیسیون مطرح می‌شود. به‌هرحال طرح در این کمیسیون مورد بررسی قرار می‌گرد و اگر نمایندگان ایرادی به جزئیات داشتند نظرات‌شان را مطرح می‌کنند. هیچ چیزی از پیش تعیین نشده است و چیزی هم که قرار است بررسی کنیم صرفا پیش‌نویس طرح است.»
وزیر ارتباطات اصل طرح صیانت را قبول دارد؟
بانکی‌پور در پاسخ به این سوال که آیا تابه‌حال با منتقدان این طرح خصوصا چند روز اخیر جلسه‌ای برگزار شده است یا نه گفت: «ما دوجور منتقد داریم؛ برخی صرفا فضاسازی می‌کنند و منطق مشخصی هم نداشتند که بخواهیم با آنها جلسه بگذاریم. منتها یک گروهی بودند که هم حرف داشتند و هم طرح را خوانده بودند. با این گروه هم قبل از اصل هشتادوپنجمی شدن طرح جلسه برگزار شد و هم در جریان بررسی آن ذیل اصل 85 طبیعتا این اتفاق می‌افتد و طرح با حضور مخالفان و موافقان مورد بررسی قرار می‌گیرد.»
این عضو کمیسیون فرهنگی مجلس در پایان و در پاسخ به این سوال که نظر دولت و مشخصا وزارت ارتباطات در ارتباط با این طرح چیست، گفت: «وقتی این طرح قرار است در کمیسیون مورد بررسی قرار گیرد حتما نمایندگان دولت باید که در جلسات حاضر باشند. خود وزیر ارتباطات هم با این طرح موافق بود. اساسا اصل طرح را هرکسی ببیند قبول می‌کند. ولی اگر بخواهد فضاسازی‌ها را ببیند و برمبنای آن تصمیم بگیرد، خب آن را رد می‌کند. آقای وزیر متن اصلی را دید و مطالعه کرد و اصل آن را قبول داشت.»
پس با این تفاسیر باید به چند نکته توجه داشت؛ اولا اینکه هنوز ترکیب بررسی‌کنندگان چنین طرح مهمی در مجلس بعد از این همه قیل و قال و حاشیه پیرامون آن مشخص نیست، هنوز مشخص نیست چه تعداد جلسه و با حضور چه چهره‌هایی از منتقدان طرح برگزار شده و از همه مهم‌تر هم این که هنوز مشخص نیست نظر دقیق وزارت ارتباطات و شخص وزیر در ارتباط با این طرح چیست. به هرحال بعد از تصویب و اجرایی شدن این طرح، وزارت ارتباطات موظف به اجرای آن خواهد بود و نظر قطعی و نهایی آنها در پذیرفتن چنین طرح پرایراد و ابهامی حائز اهمیت است.