زهرا رمضانی، روزنامه‌نگار: رتبه‌بندی دانشگاه‌ها براساس مولفه‌های مختلف یکی از راه‌های سنجش عملکرد مراکز آکادمیک در دنیا به‌شمار می‌رود. دانشگاه‌ها براساس معیارهای مختلف توسط ارگان‌های بالادستی موردارزیابی قرار می‌گیرند. این‌بار وزارت بهداشت با همکاری سه معاونت آموزشی، تحقیقات و فناوری و فرهنگی خود، نخستین دوره رتبه‌بندی جامع علمی دانشگاه‌ها و دانشکده‌های علوم‌پزشکی کشور موسوم به رعد ۱۴۰۰ را انجام داده است. این رتبه‌بندی که مراحل مختلف آن با راهبری و هدایت دبیرخانه شورای گسترش دانشگاه‌های علوم‌پزشکی صورت گرفته، ماحصل فعالیت دانشگاه‌ها و دانشکده‌های علوم‌پزشکی در سال‌های 98 و 99 است که درنهایت در نیمه اول سال 1400 توسط این دبیرخانه منتشر شده است. اما این رتبه‌بندی یک تفاوت اساسی با رتبه‌بندی‌های قبلی دارد و آن‌هم اینکه برای اولین‌بار ارتقای کیفی فعالیت‌های فرهنگی و دانشجویی در دانشگاه‌های علوم‌پزشکی در آن مدنظر قرار گرفته است.

در این طرح 69 دانشگاه، دانشکده، موسسه آموزش‌عالی سلامت در 5 رده ماموریتی قرار گرفتند. دانشگاه‌های علوم‌پزشکی مرکز کلان مناطق آمایشی و دانشگاه‌های بزرگ تهران شامل 13 دانشگاه، دانشگاه‌های علوم‌پزشکی مرکز استان شامل 20 دانشگاه، دانشگاه‌های علوم‌پزشکی غیرمرکز استان شامل 15 دانشگاه، دانشکده‌های علوم‌پزشکی مستقل شامل 16 دانشکده و دانشگاه‌های با ماموریت خاص شامل 5 دانشگاه / موسسه که هرکدام در ساحت‌های مختلف و براساس ترازهای به‌دست آورده، تقسیم‌بندی شده‌اند.

  تعریف 6 ساحت مختلف برای رتبه‌بندی دانشگاه‌های علوم‌پزشکی

این رتبه‌بندی 6وجه مختلف را شامل می‌شود که ذیل حوزه‌های آموزشی، دانشجویی و فرهنگی و تحقیقات و فناوری تعریف می‌شوند. در اصل براساس این رتبه‌بندی دانشگاه‌های علوم‌پزشکی کشور در 6 ساحت سرآمدی و جمعیت، دانشگاه نسل آینده و فناور، ماموریت‌گرایی، پاسخگویی، بین‌المللی‌سازی و انسان‌ساز و حکمت‌بنیان تعریف شده‌اند که برای هرکدام از آنها وزن هر معاونت در هریک از 6 وجه تعالی تعریف‌شده برای دانشگاه‌ها متفاوت است، با این‌حال کمترین امتیاز به معاونت فرهنگی و دانشجویی و بیشترین نیز به تحقیقات و فناوری اختصاص پیدا کرده و هر دانشگاه باید بتواند درمجموع 100 امتیاز تعیین‌شده را کسب کند تا در زمره دانشگاه‌های برتر قرار بگیرد.

جالب اینکه در اولین دوره رتبه‌بندی جامع علمی دانشگاه‌ها و دانشکده‌های علوم‌پزشکی کشور، معنی هر ساحت تعریف‌شده برای دانشگاه‌ها مشخص شده است، به‌طوری‌که از نگاه تدوین‌کنندگان این رتبه‌بندی، دانشگاه انسان‌ساز و حکمت‌بنیان، دانشگاهی است که بتواند فرهنگ دانشگاه را در همه زمینه‌ها متبلور سازد. این نوع دانشگاه، فرد را به‌سمت انسان کامل شدن پیش می‌برد و انتظار از چنین مرکز آموزشی هم آن است که سلامت معنوی جامعه را مدنظر قرار داده و برای نهادینه کردن اخلاق حرفه‌ای در همه سطوح گام بردارد. طبیعی است که در چنین دانشگاهی نقش مولفه‌های فرهنگی و دانشجویی به‌مراتب اهمیت بیشتری نسبت‌به تحقیقات و فناوری و آموزشی دارد.

دانشگاه در تراز بین‌المللی هم ساحت دیگر تعریف شده است که طبق آن دانشگاه‌ها باید بتوانند امکان ورود دانشمندان کشور به شبکه جهانی تعاملات علمی را مهیا کرده و براساس آن کاری کنند تا دانشمندان ایرانی از فرصت برابر با سایر دانشمندان برای نشر دانش تولیدی خود بهره‌مند شوند. در این میان بحث تحقیقات و فناوری و آموزشی در یک راستا قرار گرفته و مولفه فرهنگی و دانشجویی نقش کمتری را در انتخاب دانشگاه برتر داشته است.

در تعریف دانشگاه پاسخگو هم شفافیت و پاسخگویی از مسئولیت‌های مهم نهادهای آکادمیک معرفی شده، به‌طوری‌که طبق این تعریف زیست‌بوم دانشگاه بایستی نسبت‌به تحولات اجتماعی پیرامونش حساس بوده و دغدغه تحولات اجتماعی را داشته و نسبت‌به آن موثر عمل کند. در این میان هم‌ وزن معاونت فرهنگی و دانشجویی به‌نسبت دو معاونت دیگر در انتخاب دانشگاه برتر به‌مراتب پررنگ‌تر است.

رسیدن به ساحت سرآمدی و مرجعیت برای دانشگاه هم بدان شرط است که دانشگاه‌ها و مراکز آکادمیک در حوزه‌های آموزش، پژوهش، فناوری، نظریه‌پردازی، محل ارجاع و اتکا، پاسخگو، به‌روز بودن، پیشرو و در سطح جهانی سرآمد باشند. قطعا در چنین ساحتی این تحقیقات و فناوری است که نقش اول را برای تعیین دانشگاه برتر می‌زند.

دانشگاه نسل آینده و فناور اما شرایط متفاوتی دارد. درست است که در این دانشگاه بازهم مولفه تحقیقات و فناوری از دیگر مولفه‌ها قدرت بیشتری دارد، اما نقش آموزش هم چندان کمرنگ نیست. در تعریف این دانشگاه از توسعه فناوری در بستر دانشگاه‌های نسل آینده سخن به میان آمده است؛ توسعه‌ای که در بازمهندسی ساختارها مطابق با شرایط نوین جهان و ایجاد زیرساخت‌هایی با سمت‌وسوی فناوری و کارآفرینی نقش اساسی دارد.

دانشگاه رسالت‌مدار و ماموریت‌گرا هم آخرین ساحتی است که برای ارزیابی دانشگاه‌های علوم‌پزشکی درنظر گرفته شده است؛ ساحتی که آموزش در آن سهم بیشتری از دیگر ساحت‌ها دارد و به‌رغم سهم قابل‌توجه به حوزه فرهنگی و دانشجویی، اما وزن تحقیقات و فناوری در رده دوم قرار می‌گیرد. براساس این ساحت هر دانشگاه بنا به منطقه‌ای که در آن قرار دارد ضروری است برای رفع نیازهای آن منطقه تلاش کرده و در همین راستا دانشگاه‌ها باید در شناسایی نیازهای بومی و آمایشی خود به توانمندی برسند.

 8 ویژگی اولین نظام رتبه‌بندی علمی دانشگاه‌های علوم‌پزشکی

قطعا هر نظام رتبه‌بندی ویژگی‌های خاص به خودش را دارد که می‌تواند آن را به‌‌نسبت دیگر نظام‌ها متمایز کند. مشارکت دانشگاه‌ها، مدیران آموزشی ستاد در تدوین شاخص‌ها و جمع‌آوری داده‌ها، اجرای بخشی از رتبه‌بندی بر بستر وب با طراحی سامانه رعد باتوجه به شرایط خاص همه‌گیری بیماری کرونا، اجتناب از تحریک رقابت‌های ناگوار و تشویق فعالیت‌ها و همکاری‌های درون‌منطقه‌ای، توجه یکپارچه به اسناد فرادستی و بروندادهای حوزه‌های آموزش، تحقیقات و دانشجویی فرهنگی وزارت بهداشت، توجه به نظر دانشگاه‌ها، همتایان، مدیران و صاحب‌نظران آموزش‌عالی در تدوین و یکپارچه‌سازی شاخص‌ها، رتبه‌بندی در حیطه‌های مختلف و توجه به رتبه‌بندی‌های تخصصی و زیرحیطه‌های هر معاونت، تأکید بیشتر بر بروندادها و دستاوردهای سه حوزه آموزش، تحقیقات و دانشجویی فرهنگی و حداکثر استفاده از داده‌ها و اطلاعات موجود در واحدهای ستادی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی به‌عنوان ویژگی‌های اولین دوره رتبه‌بندی علمی دانشگاه‌های علوم‌پزشکی معرفی شده است.

اهداف وزارت بهداشت از رتبه‌بندی علمی دانشگاه‌های علوم‌پزشکی

هرکدام از نظام‌های رتبه‌بندی اهداف خاص خود را در ارزیابی دانشگاه‌های جامعه هدف خود دنبال کنند و طبیعی است این مهم درباره رتبه‌بندی علمی دانشگاه‌های علوم‌پزشکی در سال‌جاری هم صدق می‌کند. نگاه علمی‌تر به رتبه‌بندی بومی و ملی، با شیوه رصد یکپارچه از عملکرد دانشگاه‌های علوم‌پزشکی در حیطه‌های آموزش، تحقیقات و فرهنگی، تشویق دانشگاه‌های علوم‌پزشکی برای دستیابی به شاخص‌های شش‌گانه مدل بومی تعالی، زمینه‌سازی و تحریک دانشگاه‌ها برای حضور در بازارهای بین‌المللی، تقویت رقابت سالم و مثبت رای ذی‌نفعان آموزش‌عالی سلامت اعم‌از دانشجویان، محققان، اساتید و مدیران ارشد دانشگاه‌ها، به‌کارگیری شاخص‌هایی که مبین نوآوری‌های ارتباطی بین دانشگاه‌های علوم‌پزشکی و جامعه، نمایان کردن نقاط‌ضعف و شناساندن نقاط قابل بهبود در دانشگاه‌های علوم‌پزشکی همان اهدافی است که وزارت بهداشت از انجام این رتبه‌بندی دنبال کرده است.

 3 معاونت وزارت بهداشت؛ بازوی ارزیابی دانشگاه‌های علوم‌پزشکی

نحوه جمع‌آوری اطلاعات مربوط برای امتیازدهی به دانشگاه‌ها و بالطبع تعیین تراز برای اعلام دانشگاه‌های برتر در هر 6 ساحت هم از مباحث مهم در رتبه‌بندی است که در این رتبه‌بندی، 3 معاونت آموزشی، تحقیقات و فناوری و همچنین دانشجویی و فرهنگی به‌عنوان ابزارهای رسیدن به داده‌های موردنیاز انتخاب شده‌اند.

در بخش شاخص‌های مربوط به معاونت آموزشی، این سامانه‌های موجود در هریک از مدیریت‌های این حوزه بودند که داده‌های موردنیاز را دراختیار تدوین‌کنندگان قرار دادند. البته به‌منظور شفاف‌سازی و آگاهی دانشگاه‌ها از اینکه چه عنوان شاخص‌هایی از کدام سامانه‌های ستاد آموزشی وزارت احصا می‌شود مجموعه شاخص‌های حوزه معاونت آموزشی در ۶ محور روی سایت نصر دردسترس مخاطبان قرار گرفته است.

در بخش معاونت تحقیقات و فناوری هم تمامی شاخص‌ها در بازه زمانی 2018 و 2019 مورد بررسی قرار گرفتند؛ شاخص‌هایی که تنها ازطریق مرکز توسعه، هماهنگی و ارزیابی تحقیقات و مرکز توسعه اطلاعات و انتشارات علمی این معاونت قابل‌احصا بوده و نیازی به بارگذاری اطلاعات ازسوی دانشگاه‌ها نداشت.

داده‌های مربوط به معاونت دانشجویی و فرهنگی که در این رتبه‌بندی و برای اولین‌بار وزن قابل‌توجهی در ساحت‌های مختلف دانشگاهی داشته هم به‌رغم اینکه پیش‌تر در سامانه‌های مرتبط با این معاونت بارگذاری شده بودند، اما صحت‌سنجی دوباره آنها در این رتبه‌بندی صورت گرفت تا اعتبار داده‌ها دوباره مورد سنجش قرار بگیرد.

 کرونا و محدودیت‌هایی که برای نظام رتبه‌بندی علمی ایجاد شد

یکی از نکات قابل‌توجه درباره اولین رتبه‌بندی علمی دانشگاه‌های علوم‌پزشکی این است که کل روند کاری در بازه زمانی‌ای صورت گرفته که کروناویروس میهمان دنیا شده بود. همین مولفه هم به اذعان دست‌اندرکاران محدودیت‌هایی را برای انجام این کار پژوهشی ایجاد کرده است. وسعت سه‌حوزه مشارکت‌کننده وزارت در رعد 1400 و تعدد حیطه‌ها و شاخص‌ها، پیچیدگی تصمیم بر ورود برخی شاخص‌ها به طرح رتبه‌بندی، در عین آگاهی از دشواری احصای آن، دشوار بودن جمع‌آوری به‌هنگام داده‌ها از مراکز برون‌سازمانی به‌دلیل تعطیلی‌های متناوب ناشی‌از بیماری کرونا، وقفه‌های متعدد در تشکیل جلسات وزارتخانه به‌دلیل محدودیت بیماری ازجمله این محدودیت‌ها به‌شمار می‌رود؛ محدودیت‌هایی که از حالا باعث شده تا راهکارهایی برای رفع آنها در آینده ارائه شود. تعیین فاصله زمانی مشخص برای اجرای طرح رتبه‌بندی علمی آتی دانشگاه‌های علوم‌پزشکی کشور، اهتمام بر حضور فعال دانشگاه‌ها در رتبه‌بندی‌های ملی برای شناخت و رفع نقاط ضعف و زمینه‌سازی برای حضور موفق‌تر در رتبه‌بندی‌های بین‌المللی، تشکیل تیم‌های درون کلان منطقه‌ای برای همکاری جهت رفع نقاط‌ضعف هر دانشگاه در درون کلان مناطق، توجه جدی مدیران ارشد دانشگاه‌ها برای تمهید بر ارتقای نقاط قابل‌بهبود در هریک از حیطه‌ها و... ازجمله راهکارهای معرفی‌شده برای آینده به‌شمار می‌رود.