فرهیختگان: زمانی که کرونا بر جهان مسلط شد، هیچ‌کس تصورش را نمی‌کرد که انقلاب و تحولی عظیم در راه باشد. سایه کرونا که بر دنیا و کشور ما افتاد، مدارس و دانشگاه‌ها هم درکنار بسیاری از مشاغل تعطیل شدند تا مگر این ویروس خشمگین کمی آرام گیرد اما شرایط جدی‌تر از این حرف‌ها بود. تداوم کووید-19 باعث شد تصمیمات به‌شکل دیگری گرفته شود. در دنیا سیستم آموزش عالی به‌سمت آموزش آنلاین و از راه دور حرکت کرد و ایران هم به‌ناچار وارد این حوزه شد. در روزهای نخست استقبال از آموزش‌های آنلاین در داخل کشور مانند بسیاری دیگر از کشورهای دنیا بالا گرفت اما حالا بعد از گذشت حدود یک‌سال‌ونیم از این شیوه آموزشی، برخی افراد فعال در این نظام آموزشی تجربه‌های مختلفی داشته‌اند. سامانه‌های مختلف داخلی و خارجی هم در واحدهای مختلف دانشگاهی به‌کار گرفته شده که طبیعتا مانند بسیاری از سامانه‌های آموزش آنلاین در دنیا ایرادهایی دارند اما همین که در دوران همه‌گیری توانسته نیاز شمار زیادی دانشجو را رفع کند، باید به آن توجه ویژه کرد.
ادامه آموزش مجازی، شاید بعد از کرونا
ماندانا نصراللهی، مدیرکل آموزش و تحصیلات تکمیلی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب گفت: «واحد ما از سامانه آموزش مجازی «دان» استفاده کرده است و بحث آموزش مجازی در این واحد هرچند با برخی نقاط قوت و ضعف، به‌هرحال این یک سال را با موفقیت از سر گذراند. آموزش آنلاین موهبتی برای هر آموزشگاه و موسسه آموزش عالی محسوب می‌شود که می‌توان از دید مثبت به آن نگاه کرد. یکی از جذابیت‌های سامانه آموزش مجازی این است که دانشجویان در هر حالتی و در هر شرایط اجتماعی، آب‌وهوایی در کشور می‌توانند از آن استفاده کنند و این نکته قوتی برای واحدها به‌شمار می‌رود. از آنجا که زیرساخت‌های سامانه‌های آموزش آنلاین به‌جایی رسیده است که حتی با از بین رفتن ویروس کرونا هم می‌توانیم از آنها استفاده کنیم، به‌طور قطع بعد از این دوران هم از این قابلیت استفاده خواهیم کرد و شاید بخشی از آموزش را همچنان به‌صورت مجازی ادامه دهیم. اما سامانه آموزش مجازی که در این برهه زمانی با آن کار می‌کردیم، نقاط ضعفی هم داشت که یکی از آنها ایجاد مشکل در اتصال دانشجویان به این سیستم بود. البته این مشکل در دانشجویانی که از خارج از کشور به این سامانه متصل می‌شدند و به‌طورکلی دانشجویان غیرایرانی بیشتر دیده می‌شد.»
وی در ادامه تصریح کرد: «سامانه‌های آموزش آنلاین به‌خصوص برخی که به‌نوعی بومی به‌حساب می‌آیند، هیچ‌گاه تا این حد زیر بار فشار و این حجم و تعداد کاربر و کلاس نرفته بودند اما آنچه الان با گذشت این یک‌سال آموزش مجازی می‌توان مشاهده کرد، این است که سامانه‌هایی مانند دان- که بخش‌های مختلف آن از طریق جوانان ایرانی پشتیبانی می‌شود- توانسته‌اند مجموعه آموزش آنلاین در واحدهایی مانند تهران جنوب را که ما از نزدیک مشاهده کرده‌ایم با موفقیت نسبی پشتیبانی کنند.»
جا افتادن دانشجویان از امتحانات با قطعی برق
او درباره بازخورد استادان هم اظهار کرد: «برخی استادان هم با توجه به شرایط کرونا ترجیح می‌دهند آموزش‌ها به‌صورت آنلاین باشد تا حضوری و در صحبت‌هایی که انجام می‌شد، کلاس‌های حضوری را نمی‌پذیرفتند. یکی از شایع‌ترین مشکلات در آموزش مجازی، اتصال به‌سامانه به‌ویژه در قسمت رمز عبور و کلمه کاربری بود که دانشجویان اغلب در این قسمت دچار مشکل بودند و درواقع مشکلات بیشتر فنی بود.»
نصراللهی با اشاره به قطعی‌های برق در دوران برگزاری آزمون‌ها گفت: «قطعی برق هم که چندهفته‌ای با آن درگیر بودیم، مشکلاتی را برای برخی دانشجویان به‌وجود آورد، به‌طوری‌که تعدادی از آنها موفق به شرکت در امتحانات نشدند و طبق برنامه‌ریزی‌ها یا طبق نمره کلاسی آنها اقدام خواهد شد یا دوباره از آنها امتحان گرفته می‌شود. اما اگر مشکل قطعی برق را کنار بگذاریم، سامانه دان در این دوران توانسته نیاز آموزشی حدود نیم میلیون دانشجوی دانشگاه آزاد را مرتفع کند و با افت‌وخیزهایی که رخ داد، بحث آموزش را به‌طور جدی دنبال کند. چه‌بسا عدم تاب‌آوری و پشتیبانی سامانه‌ها -که عموما هم بومی بودند- می‌توانست باعث عقب افتادن این تعداد دانشجو از تحصیل شود.»
ضبط نشدن کلاس‌ها؛ بزرگ‌ترین ضعف سیستم
او با تاکید بر اینکه آموزش مجازی دانشگاه آزاد در قالب سامانه دان طبیعتا نقاط قوت و ضعف خود را دارد، اشاره کرد که در قسمت گزارش‌گیری‌های این سامانه با مشکلات و نقص‌های زیادی مواجه بودیم، به‌طوری‌که نمی‌توانستیم حضور دانشجویان در کلاس‌های آنلاین را شناسایی کنیم و زمانی که دانشجو ادعا می‌کرد در کلاس‌ها شرکت نکرده، برای بازپرداخت شهریه، قسمتی وجود نداشت که حضور یا عدم حضور دانشجو را پیگیری کنیم. در این میان دانشجویان با عادی شدن شرایط ترجیح می‌دهند به‌صورت حضوری در کلاس‌های آموزشی حضور پیدا کنند؛ چراکه کلاس‌های حضوری با انضباط و هماهنگی بیشتری برگزار می‌شود، به‌طوری‌که بعضی استادان در برگزاری به‌موقع کلاس‌ها دچار مشکل می‌شدند که نارضایتی دانشجویان را نیز همراه داشت. یکی از بزرگ‌ترین چالش‌ها در برگزاری کلاس‌ها هم این بود که کلاس‌ها قابل ضبط نبود و به‌صورت آفلاین هم قابل استفاده نبود و دانشجویانی که در آن زمان در کلاس حضور نداشتند، کلاس را از دست می‌دادند، مگر اینکه شخصا کلاس را ضبط می‌کردند. این چالش‌ها درحالی گریبانگیر آموزش مجازی در ایران می‌شود که تمام کشورهای دنیا در آموزش آنلاین با مشکلاتی مشابه این دست‌وپنجه نرم کرده‌اند اما در چنین شرایطی شاید تنها راه خلاصی از همه‌گیری همین باشد.
احراز هویت دانشجویان؛ مشکل اساسی امتحانات مجازی
امیر احمری‌نژاد، عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز درباره چگونگی عملکرد آموزش آنلاین در دوران کرونا گفت: «درحال‌حاضر بستری برای نظام آموزشی فراهم شده که آفت‌هایی هم به‌همراه داشته است اما به‌طور قطع نمی‌توان از مزایای آموزش مجازی چشم‌پوشی کرد و با عادی شدن شرایط بعد از کرونا چنین بستری نباید کنار گذاشته شود و به‌خوبی می‌توان از این قابلیت بهره‌برداری کرد. سامانه دان دانشگاه هم مانند هر سامانه دیگری مشکلاتی دارد؛ یکی از مشکلات موجود درطول این دوران که آموزش‌ها به‌صورت آنلاین دنبال می‌شود، مشکل احراز هویت دانشجویان به‌ویژه در بحث امتحانات است، به‌طوری‌که ما نمی‌توانیم افراد را در این بستر احراز هویت کنیم و تضمینی وجود ندارد فردی که پشت سیستم قرار دارد و مشغول امتحان دادن است، حتما خود دانشجوست یا فردی دیگر؛ البته استادان تلاش کرده‌اند با الگوهای مختلفی، این چالش را حل‌وفصل کنند اما نظام آموزشی از این موضوع ضربه می‌خورد و بازگشت آن به‌شرایط عادی شاید کار دشواری باشد.»
راه 10 ساله را یک‌سال و نیمه رفتیم
او در ادامه عنوان کرد که درعین‌حال بستری مهیا شده و ما در فضای آی‌تی راهی را که شاید 10سال گذشته قرار بود طی کنیم، یک‌سال و نیمه رفته‌ایم ولی نمی‌توان محاسن این بستر را هم نادیده گرفت؛ بسیاری بودند که با وجود تحصیلات بالا به‌اقتضای رشته خود با کامپیوتر سروکاری نداشتند، به‌عنوان مثال شاید برخی دانشجویان رشته‌های علوم انسانی ارتباط زیادی با کامپیوتر نداشته باشند اما این قابلیت باعث شد با این فضا آشتی کنند، بنابراین باید از این بستر و پلتفرم ایجادشده به‌نحو مطلوب استفاده کنیم. از این قابلیت باید برای ذخیره انرژی برای آینده استفاده کرد به‌طوری‌که شاید فضای آموزشی نیازی به‌توسعه نداشته باشد و این‌گونه بتوانیم حتی به‌صورت محدود هم که شده در شرایط عادی از این قابلیت استفاده کنیم، به‌طوری‌که به‌عنوان مثال 20درصد کلاس‌ها را در قالب آموزش مجازی و 80درصد آن را به‌صورت حضوری برگزار کنیم. جلساتی که می‌توانند عملیاتی در این سیستم برگزار شوند یا حتی کلاس‌های فوق‌برنامه فضایی است که می‌تواند بسیار کاربردی باشد.»
لزوم واکسینه شدن دانشگاهیان تا شروع سال جدید
او اشاره کرد به‌رغم مزایایی که این آموزش‌های مجازی دارد، اما مشکلاتی هم دیده می‌شود و افراد و متولیان باید این سیستم را آسیب‌شناسی کنند که چه اشکالاتی ایجاد شده و چه بخش‌هایی متضرر شده‌اند. در این میان به‌ویژه رشته‌های غیرپزشکی آسیب‌های زیادی دیده‌اند، این رشته‌ها به‌دلیل درگیر بودن در کار و حضور در بیمارستان و انجام کارهای عملیاتی خیلی از نظر بار علمی دچار مشکل نشده‌اند اما رشته‌های غیرپزشکی به‌ویژه رشته‌های فنی مهندسی، علوم پایه و حتی علوم انسانی ضربه‌هایی را متحمل شده‌اند. درواقع کل دنیا از آموزش‌های آنلاین ضربه خورده‌اند اما آموزش عالی ما به‌گونه‌ای مضاعف متحمل آسیب شده است. کاری که می‌توان انجام داد، این است که بعد از واکسینه شدن گروه‌های حساس در جامعه، بهتر است دانشگاه‌ها و آموزش‌وپرورش در اولویت قرار گیرند تا استادان، دانشجویان و کارکنان هم تا پیش از شروع سال تحصیلی واکسینه و سپس وارد فضای آموزشی حضوری شوند.
این عضو هیات‌علمی دانشگاه درباره برگزاری امتحانات دانشگاهی از طریق سیستم‌های آنلاین گفت: «با وجود اینکه حرف‌وحدیث‌هایی پیرامون برگزاری حضوری امتحانات وجود داشت، درنهایت تصمیم بر آن شد که در همان سامانه دان دانشگاه آزاد اسلامی عمده امتحانات به‌صورت آفلاین برگزار شوند و معمولا مشکلی در این خصوص رخ نداده است. در سیستم آفلاین، استاد زمان امتحان را مشخص می‌کند، دانشجو صورت سوال را می‌بیند و می‌تواند به پاسخ دادن ادامه دهد و قبل از اتمام زمان امتحان تصویر پاسخنامه را در سامانه امتحان بارگذاری کند. در‌صورتی‌که برق هم قطع شود، دانشجو قادر خواهد بود پاسخنامه و مستنداتی از امتحان را برای استاد ایمیل کند و درمواقع خاص مستنداتی را نسبت به قطعی برق به‌حوزه آموزش ارائه دهد، البته این بررسی‌ها با حساسیت توسط شورای آموزشی هر دانشگاه انجام می‌شوند.»
احمری‌نژاد پیرامون بازخورد استادان و دانشجویان نسبت به تداوم آموزش غیرحضوری گفت: «به‌طور میانگین همه تمایل به برگزاری کلاس‌های حضوری دارند و تقریبا کسی از تداوم کامل این شرایط راضی نیست. کلاس‌های حضوری، دانشجو را ملزم به حضور در کلاس می‌کند اما در حال‌حاضر، فرد در محل کار در کلاس مجازی حضور دارد و اغلب توجهی به کلاس ندارد. تداوم این فضا مشکلات در خانواده‌ها و نظام آموزشی را بیشتر خواهد کرد. این سیستم نه باید به‌طور کامل حذف شود و نه اینکه کاملا به‌سمت آموزش مجازی برود اما با همان 20 درصد آموزش مجازی در شرایط عادی می‌توان مدرک حضوری به‌دانشجویان داد. درحال‌حاضر بستر این فضا آماده است و دانشگاه‌ها باید به‌شکل مطلوبی از آن استفاده کنند و ایرادهای آن گرفته شود تا سواد دانشجویان از یک حدی پایین‌تر نیاید تا بعد از عادی شدن شرایط، دانشجویانی که موفق به دریافت مدرک می‌شوند حدنصاب‌های لازم را به‌لحاظ علمی برای ورود به بازار کار داشته باشند.»
تداوم آموزش مجازی، تفاوت مهم نظام آموزشی پساکرونا
آنچه محرز است، این است که آموزش مجازی در سطح دانشگاه‌ها اتفاقی بود که هرچند در قالب‌هایی چون e-learning در دانشگاه‌هایی مانند دانشگاه تهران در سال‌های اخیر تجربه شده بود، اما با این شکل و این گستره و همه‌گیری، چیزی بود که در دوران کرونا به‌چشم آمد. در این دوران هم هرچند برخی دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی از سامانه‌های خارجی استفاده کردند، اما بعضی سامانه‌های داخلی نیز توانستند با پشتیبانی از آموزش آنلاین تبدیل به بوم‌های وطنی آموزش آنلاین شوند؛ اتفاقی که مانند هر فناوری دیگری دارای نقاط ضعف و قوت بسیاری بوده است، اما نفس تصمیم دانشگاه آزاد در سپردن کار حساس آموزش مجازی به سامانه‌هایی که بخش مهمی از آن به‌همت جوانان هموطن خودمان پشتیبانی می‌شود، تصمیمی بود که حالا بعد از یک‌سال آموزش مجازی می‌توان آن را بررسی کرد و به‌کلیتش علی‌رغم نقاط ضعف و ایرادها، درمجموع نمره قبولی داد. به‌هرحال موضوع آموزش مجازی چیزی نیست که بعد از کرونا به‌طور کامل حذف شود و این یکی از تغییرات مهم نظام آموزشی ایران و بسیاری از کشورهای جهان در دوران پساکروناست.