رضا طهماسبی‌بلوک‌آباد، عضو شبکه پژوهشگران حلقه حکمرانی علوم اجتماعی مرکز رشد دانشگاه امام صادق(ع): انبوهی از داده‌هایی که در پس‌زمینه نوشته‌های علمی قرار دارد، در اختیار هیچ‌کسی قرار نمی‌گیرد. اما آیا این وضعیت در دنیا هم صادق است؟

مقدمه:  انقلاب اسلامی ایران بعد از انتخابات ریاست‌جمهوری 1400، روح تازه‌ای به‌خود دید. به فرموده رهبر معظم انقلاب اسلامی، «انتخابات، تزریق خون تازه در کالبد نظام جمهوری اسلامی است؛ تجدید قوا و تجدید نیرو برای ملّت است». عرصه علم و پژوهش نیز همواره از مسائل اصلی انقلاب اسلامی در کشور بوده است. متأسفانه در سال‌های گذشته بی‌توجهی‌های فراوانی نسبت به این عرصه شده است. این بی‌توجهی‌ها نه‌تنها سکون به بار آورده؛ بلکه در برخی زمینه‌ها باعث عقب‌رفت نیز شده است. در مسیر آینده کشور، کارهای بسیار حیاتی لازم است تا در عرصه علم و پژوهش انجام گیرد. دولت جدید می‌تواند با ظرفیت‌های جامعه پژوهشگران، تحولات اساسی را رقم بزند. در این یادداشت به بررسی یکی از مهم‌ترین مسائل حوزه علم و درعین‌حال جزء مغفول‌ترین آنها پرداخته و آن را تقدیم دولت سیزدهم می‌کنیم تا بلکه بتوانیم گامی در راستای حل آن برداریم.

حرف‌مان را با ذکر یک مثال در حوزه پژوهش آغاز می‌کنیم. دانشجویی را فرض کنید که با استاد خود اقدام به نگارش یک مقاله علمی می‌کند. او با استاد خویش، برای مقاله خود، ماه‌ها تلاش می‌کند و با افراد مختلفی مصاحبه می‌کند. اما مصاحبه‌شونده‌ها از لحاظ علمی بسیار غنی بوده و به‌خاطر مشغله‌های زیاد، به‌راحتی در دسترس نیستند. دانشجو باید برای تنظیم قرار ملاقات با آنها ساعت‌ها تلاش کند. بالاخره امروز بعد از مدت‌ها تلاش، توانسته است از 15 نفر از بزرگان علمی حوزه مربوط به خود وقت بگیرد و اقدام به مصاحبه کند. علاوه‌بر این دانشجو، دانشجوی دیگری هم در پژوهش خود نیاز به یک‌سری کار آزمایشگاهی دارد که پیگیری‌های اداری زیادی را باید برای تهیه مواد اولیه و تجهیزات لازم طی کند. درنهایت با صرف زمان و هزینه موفق می‌شود شرایط لازم را برای آزمایش فراهم کند و آزمایش را با موفقیت به اتمام برساند. بعد از چندین‌ماه از شروع پژوهش، وقت آن رسیده است که این دانشجوها یافته‌های علمی خود را در قالب صفحات محدود مقاله جمع‌آوری کنند. طبیعتا آنها نمی‌توانند همه دستاوردها و یافته‌های خود را در چند صفحه ذکر کنند. متن مصاحبه‌ها، جزئیات دقیق آزمایش‌ها و همچنین تجربیات حاصل از شناخت موانع، میانبرهای شناخته‌شده این پژوهش و سایر دستاوردهای آنها در چند صفحه محدود مقاله که نصف آن هم مربوط به روش تحقیق و ادبیات پژوهش است، جا نمی‌شود. از طرفی هم نباید مقاله طولانی شود و مخاطب رغبتی به مطالعه پیدا نکند؛ نشریات علمی نیز اجازه این کار را نمی‌دهند. بنابراین آنها نباید بخش زیادی از یافته‌های خود را در مقاله بیاورند بلکه فقط باید خلاصه‌ای از فعالیت‌های انجام‌گرفته و نتایج را در مقاله ذکر کنند.

از قضا بعد از مدت کوتاهی، پژوهشگران دیگری پیدا می‌شوند که دوست دارند در موضوع مرتبط با موضوعات دو پژوهشگر قبلی پژوهش کنند. هنوز مقاله‌های این دو پژوهشگر به چاپ نرسیده‌اند تا بشود از آنها استفاده کرد. همچنین اگر چاپ هم شده بودند، بسیاری از داده‌های آن مقاله‌ها مانند محتوای مصاحبه‌ها، شرایط آزمایشگاه، مواد اولیه تهیه‌شده، چالش‌ها و... در دسترس پژوهشگران جدید نبودند. بنابراین پژوهشگران جدید مجبورند بخش زیادی از اطلاعات و داده‌های علمی را که در اختیار آن دو پژوهشگر بود و طی مسیر پژوهش‌هایشان ماه‌ها طول کشیده بود، دوباره انجام دهند و مسیرهای طی‌شده چندماهه را به‌نوعی تکرار کنند. دوباره مصاحبه‌هایی انجام شود و تهیه مواد اولیه لازم برای آزمایش نیز مجدد مسیر اداری خود را طی کند و... .

اگر اندکی پیرامون خود را مشاهده کنیم، متوجه خواهیم شد شرح‌حال بسیاری از پژوهشگران ما در جامعه علمی کشور همین‌گونه است. داده‌های علمی مفید در اختیار دیگر پژوهشگران قرار نمی‌گیرد، زمان زیادی صرف می‌شود تا داده‌های علمی به‌صورت رسمی به چاپ رسیده و در اختیار همگان قرار گیرد و... .

خیلی از ما تصور می‌کنیم پایگاه‌هایی که مقالات یا کتب علمی در آنها نمایه شده‌اند، تنها منابعی هستند که برای پژوهش باید مورد استفاده قرار گیرند. به‌طوری‌که هرکدام از ما اگر بخواهیم درمورد یک موضوع علمی تحقیق کنیم، سراغ مقالات یا کتاب‌های مختلف در این حوزه می‌رویم. به‌عبارت دیگر، بخش مهمی از فعالیت‌های علمی در کشور توسط مقالات علمی که در داخل و خارج وجود دارد، انجام می‌گیرد. همان‌طورکه در مثال دیدیم، در پس‌زمینه مقالات، داده‌های بسیاری وجود دارد که متأسفانه منتشر نمی‌شود و مورد استفاده قرار نمی‌گیرد. به‌عنوان مثال مصاحبه‌هایی که درمورد یک مقاله یا پایان‌نامه انجام گرفته است، در انحصار یک یا تعداد محدودی از پژوهشگران همان مقاله یا پایان‌نامه قرار دارد. درحالی‌که اگر این مصاحبه‌ها در اختیار سایر پژوهشگران قرار می‌گرفت، شاهد پژوهش‌های بسیار مفید و به‌موقع می‌شدیم که امروز انجام نشده است.
با این مثال می‌توان در بعد وسیع‌تری از جامعه پژوهشگری، به این مسأله نگاه کرد. همان‌طورکه گفتیم، انبوهی از داده‌هایی که در پس‌زمینه نوشته‌های علمی قرار دارند، در اختیار هیچ‌کسی قرار نمی‌گیرند. اما آیا این وضعیت در دنیا هم صادق است؟ جواب ما این است: «خیر!» پایگاه‌های بسیاری (شاید بتوان گفت بی‌شماری) وجود دارند که اقدام به انتشار داده‌های علمی می‌کنند. برای همین منظور «آرشیوهای داده ‌پژوهش1» در دنیا به وجود آمده‌اند که مانع از هدررفت این دانش می‌شوند.

  آرشیو داده‌های پژوهش

متن یا صوت گفت‌وگوهای علمی، داده‌های جمع‌آوری‌شده برای یک پایان‌نامه یا مقاله، نتایج به‌‌دست‌آمده از انجام یک آزمایش در آزمایشگاه، تجارب مفید یک پژوهشگر در پژوهش بلندمدت و... نمونه‌هایی از اطلاعات و داده‌هایی هستند که در بسیاری از پایگاه‌های علمی در دنیا ذخیره می‌شوند و مورد استفاده سایر پژوهشگران قرار می‌گیرند. این پایگاه‌ها در دنیا به Research Data Archive معروف هستند. اما خیلی از اوقات به‌خاطر عدم اطلاع جامعه پژوهشگری ما از این وضعیت، مراجعه به این پایگاه‌ها بسیار کم است! در کشور ما نیز حداقل در حوزه علوم انسانی، سازوکارهای چندانی برای انتقال داده‌های پژوهش به سایر پژوهشگران وجود ندارد. صِرف پرداختن به مقالات منتشرشده در دنیا ما را با فاصله زمانی خاصی از مرزهای علم عقب نگه می‌دارد. این فاصله زمانی، در حداقل ممکن شامل مدت‌زمانی است که در تبدیل داده‌های پژوهش به یک مقاله یا کتاب سپری می‌شود. همچنین هزینه‌ها و فعالیت‌های بعضا تکراری در مسیر پژوهش اتفاق می‌افتد.

علاوه‌بر مراکزی که اقدام به آرشیو داده‌های پژوهش می‌کنند، بسیاری از دانشگاه‌ها نیز وجود دارند که خودشان اقدام به آرشیو کردن داده‌های علمی کرده و آنها را در اختیار جامعه علمی بین‌المللی قرار داده‌اند که براساس آن امکان دسترسی آن برای برخی پژوهشگران فراهم شده است.2 جالب است که تعداد قابل‌توجهی از این مراکز که اقدام به آرشیو کردن داده‌های علمی می‌کنند، به‌طور رسمی آن داده‌ها را به نام تهیه‌کننده ثبت می‌کنند.3 یکی از قابلیت‌هایی که «آرشیو داده‌های پژوهش» برای پژوهشگران فراهم می‌کنند، این است که پژوهشگری را که درحال پژوهش است از ثبت داده‌های جدید علمی مرتبط مطلع می‌سازند. یعنی پژوهشگر با انتخاب حوزه مطالعاتی خود در سامانه‌های آرشیو داده، این امکان را برای خود فراهم می‌کند که از اطلاعات و داده‌های علمی جدید و مرتبط با موضوع خود که در سامانه دیتا آرشیو ثبت می‌شود، مطلع شود. بنابراین، این امکان فراهم می‌شود که پژوهشگر از کشف به‌روزترین داده‌های علمی (اعم از مصاحبه‌های علمی، داده‌های خرد یا کلان به‌دست‌آمده توسط پژوهشگر دیگر، آمار خام یا تحلیل‌شده درمورد یک پدیده و...) در سراسر جامعه پژوهشگران که در سامانه دیتا آرشیو داده‌های خود را ثبت می‌کنند، مطلع شود. در این بین، بسیاری از پژوهشگران داده‌های علمی موردنظر خود را می‌توانند به فروش بگذارند. فروش داده‌ها در این پایگاه‌ها تا حدی رواج پیدا کرده که به یکی از موضوعات پربحث تبدیل شده است.

  بهبود تعاملات علمی از طریق آرشیو داده پژوهش

بهره‌مندی پژوهشگران از داده‌های پژوهشی این پایگاه‌ها صرفا به استفاده از خود داده‌ها ختم نمی‌شود؛ بلکه استفاده از این داده‌ها می‌تواند یک تعامل جدیدی بین دو یا چند پژوهشگر شکل دهد. این تعاملات که درحقیقت با وساطت برخی پایگاه‌های داده شکل می‌گیرند، تاثیرات قابل‌توجهی در شکل‌گیری علم جدید دارند؛ چراکه علم در ارتباط با دیگران شکل می‌گیرد. برخی سامانه‌های آرشیو داده‌های پژوهش، امکاناتی را به‌منظور تسهیل تعاملات بین پژوهشگران فراهم کرده‌اند. به‌طور مثال پایگاه داده Datacite یک نمونه از این پایگاه‌هاست که برای هریک از پژوهشگران پروفایل الکترونیکی تهیه می‌کند و پژوهشگران می‌توانند از این طریق با رویکردهای علمی یکدیگر آشنا شوند.

استفاده حداکثری از آرشیو داده‌ها

این نکته جالب است که در عرصه «آرشیو داده‌های پژوهش» مقالاتی4 نوشته شده و به این مسأله پرداخته‌اند که با بالارفتن عمر داده پژوهش در آرشیوها به‌تدریج از دسترس خارج می‌شوند و مراجعه چندانی به آنها نمی‌شود. یعنی یکی از مسائل حوزه «داده پژوهش»5 این است که چه اقدامی بکنیم که داده‌های پژوهش همیشه مورد استفاده قرار گیرند و استفاده از آنها مستمر بوده و فراموش نشوند. درحالی‌که این دغدغه در کشور ما چندان مطرح نیست؛ چراکه اصلا داده پژوهشی داخلی چندانی که قابل دسترسی باشد، وجود ندارد و اصلا بنا نبود که از داده‌های پس‌زمینه مقالات و پژوهش‌هایمان که چاپ نمی‌شوند، استفاده کنیم، چه برسد به اینکه بخواهیم درمورد کاهش مراجعات به آنها اظهارنظر کنیم.

  نگاهی به آرشیو داده‌های موجود

شاید باور کردن این حقیقت سخت باشد که بیش از 3000 (سه هزار) پایگاه داده پژوهش6 در دنیا وجود دارد. سامانه Re3data 7حدود 3200 پایگاه از این پایگاه‌ها را لیست کرده و دسترسی به آنها را فراهم کرده است. جالب است با یک جست‌وجوی ساده بین کشورها نتایج ناخوشایندی مشاهده می‌شود. بیش از 1000 پایگاه برای آمریکا، 256 پایگاه برای کانادا و چندین کشور بیش از 100 پایگاه داده علمی دارند که روزانه توسط پژوهشگران مورد استفاده قرار می‌گیرد. کشوری مانند هندوستان که شاید به چشم ما هم نمی‌آید، 46 پایگاه داده دارد که روزانه تبادل دانش بین پژوهشگران به‌وفور اتفاق می‌افتد. اما این آمار برای کشور ما یا صفر یا بسیار اندک است. در تصویر روبرو کشورهایی که دارای پایگاه آرشیو داده هستند، با رنگ سبز مشخص شده‌اند. پایگاه داده Re3data که آرشیوها را لیست کرده، هیچ آرشیوی از ایران را به نمایش نگذاشته است.

هدایت علم با آرشیو داده‌های پژوهش

شاید عده‌ای تصور کنند که انتشار پایگاه‌های داده به افشای اطلاعات منجر می‌شود و داده‌های محرمانه به سرقت رفته و لذا به صلاح کشور نیست که با وجود دشمنی‌هایی که علیه جمهوری اسلامی می‌شود، پایگاه داده در ایران ایجاد شود. درحالی‌که باید توجه کنیم بخش زیادی از دانشی که تولید می‌شود، محرمانه نیست و می‌توان انتشار داده‌های محرمانه را استثنا کرد. همچنین قرار نیست همه داده‌های موجود در دسترس همگان باشد. کشورهایی که به نحوی جلودار عرصه علم محسوب می‌شوند نیز پایگاه‌های داده فراوانی ایجاد کرده‌اند (در تصویر بعدی تعداد پایگاه‌های موجود در هر کشور که داده‌های پژوهشی را آرشیو کرده‌اند، نشان داده شده است.) و اتفاقا بیشترین انتشار داده توسط آنها انجام می‌گیرد و البته هر دانشی در دسترس هر شخصی نیست. آنها با این کار به‌دنبال هدایت علم دنیا به‌سمت مسائل خود هستند. درحقیقت آنها به‌دنبال این هستند که با انتشار حداکثری داده‌ها، پژوهش‌هایی را در دنیا شکل دهند که بتوانند برای مسائل داخلی خود راه‌حل‌هایی را از دانشمندان سراسر دنیا به دست آورند. البته طبیعی است براساس سیاست‌هایی که دارند، داده‌های محرمانه را منتشر نمی‌کنند. به‌طور مثال بنیاد ملی علم در آمریکا تا 15 سال اعلام نکرده بود که پیرامون حوزه نانو پژوهش می‌کند. یعنی زمانی که دنیا از علم نانو در بی‌خبری به‌سر می‌برد، این بنیاد 15 سال روی این موضوع کار کرده و یک مقاله هم به‌صورت عمومی منتشر نکرده بود.

داده پژوهش گاهی زودتر از مقاله به مقصد می‌رساند!

برخی اوقات تهیه و تنظیم داده پژوهش برای پژوهشگر، زودتر از مقاله‌نویسی به نتیجه می‌رسد؛ چراکه نگارش مقاله و تنظیم آن در قالب شیوه‌هایی که مجلات اعلام می‌کنند، باعث صرف زمان می‌شود و همچنین مدتی که برای داوری سپری می‌شود نیز غالبا زمان طولانی‌ای را دربرمی‌گیرد. اما با انتشار داده پژوهش در آرشیو داده‌ها، اولا داده‌های علمی سریع‌تر به نام پژوهشگر ثبت می‌شود و همچنین مدت زمان انتشار آن بسیار کوتاه است و همچنین در برخی اوقات بیشتر از اصل مقاله مورد ارجاع و استفاده قرار می‌گیرد. بنابراین پژوهشگران در برخی کشورهای پیشرفته علمی صرفا به‌دنبال کتاب یا مقاله نیستند بلکه داده‌های پژوهش نیز یکی از منابع مهم علمی برای آنها به شمار می‌آید.

خود را از منابع محروم نکنیم!

ما نیز نباید خود را از منابع وسیع داده پژوهش محروم کنیم. بلکه باید به این سمت برویم که پژوهشگران‌مان در حد امکان داده‌های علمی خود را برای استفاده دیگر پژوهشگران منتشر کرده و خودشان نیز از آنها استفاده کنند. از طرف دیگر پذیرش گرفتن برای داده پژوهش بسیار ساده‌تر از مقاله است؛ چراکه حالت غیررسمی دارد. خیلی از علومی که در ذهن پژوهشگران هست و پژوهشگران دیگری می‌توانند استفاده کنند، بروز و ظهور نمی‌یابد و حتی در برخی موارد، پژوهشگر به دلایل مختلفی آنها را به مقاله هم تبدیل نمی‌کند. یکی از دلایل آن ممکن است سختی کار مقاله‌نویسی و دیسیپلینی باشد که پژوهشگر باید رعایت کند تا یک مقاله را بتواند به چاپ برساند.

راهی نو باید در انداخت...

حال، با این وضعیت باید به‌دنبال یک راه‌حل مناسب بود! اینکه گفته شده، آرشیو داده چندانی نداریم، آیا با ایجاد یک سامانه‌ای که آرشیو داده‌ها در آنجا قرار بگیرد، کار درست می‌شود؟ خیر، ما نباید فورا به‌سمت راه‌حل معرفی‌شده یا اجراشده توسط دیگران پرش کنیم. کار، کار عمیقی است. صرف ایجاد یک سامانه کار را حل نخواهد کرد. مهم این است که سازوکاری طراحی شود تا پژوهشگران با اشتیاق به‌سمت ارائه داده‌های پژوهشی بروند. مکانیزمی ایجاد شود که پژوهشگر خودبه‌خود و با کمال لذت هر آنچه دارد در اختیار نیازمندان به آن دانش قرار دهد. شاید لازم باشد این کار از خود مؤسسات علمی یا دانشگاه‌ها شروع شود و آنها با ایجاد زیرساخت‌های گوناگون فرآیندهای پایین‌به‌بالایی را شکل دهند که بدون هیچ‌گونه دستورالعمل خاصی پژوهشگران را به اشتراک داده‌های پژوهش سوق دهند. نظام مالی تبادل اطلاعات و رجیستری داده‌ها، باید خود را پیدا کند. به قول عطار نیشابوری که می‌گوید: «مشک آن است که ببوید، نه آنکه عطار بگوید.»، سازوکارهای این‌چنینی هم که برای انسان طراحی می‌شود، باید از این سنخ باشد. نباید عجله کرد، بلکه باید سازوکاری تهیه کرد که بتوان با رویه‌های غیردستوری این رویه‌ها را در اجتماع پژوهشگران زنده کرد.

  خطاب به دولت سیزدهم

دولت سیزدهم می‌تواند گام‌های اساسی در زمینه حل مسائل اشاره‌شده بردارد. مسأله‌ای که در این یادداشت اشاره شد، یکی از ده‌ها مسأله موجود در حوزه حکمرانی دانش است که امید است با جامع‌نگری فعالان و مدیران عرصه علم روزبه‌روز در راستای حل آنها گام برداشت. متأسفانه بسیاری از این مسائل در دولت‌های گذشته مورد کم‌مهری قرار گرفته‌اند. در برخی موارد هم که راه‌حل و اقدامی از طرف دولت مشاهده شده، غالبا بدون درنظر گرفتن ماهیت پژوهشگر و پژوهشگری نسخه‌هایی پیچیده شده که ثمرات مورد انتظار را چنان‌که باید برآورده نکرده‌ است.

انتظاری که از دولت جدید می‌رود این است که با نگاه ژرف و به دور از ساده‌انگاری‌ها و سطحی‌نگری‌ها به مسأله بپردازد. این دولت از یک‌طرف می‌تواند با ارائه دستورالعمل‌ها یا لایحه‌ها و سایر تشریفات بروکراسی شانه خود را از هرگونه اقدامی خالی کند؛ اما از طرف دیگر، نه‌تنها می‌تواند با اتخاذ رویکردهای پایین‌به‌بالا و توجه ویژه به استقلال و اختیار عمل پژوهشگران گام‌های بنیادین، علمی و متناسب را با شرایط کشور بردارد؛ بلکه با فراهم کردن بسترهای فکری و سازوکارهای برآمده از متن دانشگاه‌ها و مجموعه‌های علمی، آنها را به حرکت در مسیر مسأله یادشده هدایت و ترغیب کند.

خلاصه و نتیجه‌گیری

کشور ما دارای سرمایه و ثروت علمی بسیار زیادی است که توسط پژوهشگران مختلف همواره تولید می‌شود؛ ولی متأسفانه بخش اندکی از آن توسط سایر پژوهشگران قابل مشاهده است و پژوهشگران از داشته‌های موجود به جز آنچه در مقالات و کتب موجود است، اطلاع ندارند. متن مصاحبه‌ها، فعالیت‌های علمی-فناوریِ آزمایشگاهی، تجربیات پژوهشگران، تحلیل‌های داده عمیق و... ، انبوهی از داده‌های علمی را شکل می‌دهند که می‌توانند در پژوهش‌های بسیاری مورد استفاده قرار بگیرند. امروزه آرشیو داده‌های پژوهش در دنیا همین هدف را دنبال می‌کند. متأسفانه با وجود بیش از 3000 آرشیو داده پژوهش در دنیا، کشور ما حداقل در حوزه علوم انسانی پایگاه عمده‌ای در این خصوص ندارد. این یعنی هدررفت انبوهی از ثروت علمی در ایران! باید راهکاری در این حوزه ترسیم کنیم که بتوانیم از دانشی که به هدر می‌رود یا بلااستفاده می‌ماند یا فراموش می‌شود، جلوگیری کنیم. در این یادداشت به‌دنبال تبیین این مسأله بودیم که مطالعات حوزه حکمرانی دانش در جامعه علمی امروز درحال تسهیل و هدایت دانش از طریق همان آرشیو داده‌های پژوهش است که ما عمدتا بی‌بهره‌ایم. بااین‌حال ارائه راه‌حل عجولانه برای این امر عاقلانه نیست و گفت‌وگوها و بررسی‌های زیادی از دولت سیزدهم و جامعه پژوهشگران می‌طلبد تا نظام آرشیو داده‌های پژوهش متناسب با شرایط کشورمان شکل بگیرد.
وَ الَّذِینَ جاهَدُوا فِینا لَنَهْدِیَنَّهُمْ سُبُلَنا وَ إِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِینَ
الحمدلله رب العالمین

  پی‌نوشت
1. Research Data Archives
2- به عنوان مثال Research Data Oxford یکی از این پایگاه‌های دانشگاهی است که متعلق به دانشگاه آکسفورد است و از سراسر جهان قابل دستیابی است.
3. Registry
4. به عنوان مثال مقاله زیر به همین موضوع اشاره دارد که هفت سال قبل نگارش شده است!
Vines, T. H., Albert, A. Y., Andrew, R. L., Débarre, F., Bock, D. G., Franklin, M. T., ... & Rennison, D. J. (2014). The availability of research data declines rapidly with article age. Current biology, 24(1), 94-97.
5. Research Data
6. Research Data
7. Registry of Research Data Repositories (re3data.org)