ابوالقاسم رحمانی، روزنامه‌نگار: هنوز باید ماسک بزنیم؟ بله. هنوز باید فاصله اجتماعی را رعایت کنیم؟ بله. هنوز باید دست‌ها را مرتب بشوییم و از حضور در تجمعات هم پرهیز کنیم؟ بله. راه‌حلی برای برون‌رفت از وضعیت فعلی کرونا وجود دارد؟ بله. چی؟ واکسن. می‌بینید در همین چند جمله کوتاه می‌توان خلاصه‌ای از وضعیت، چگونگی برخورد و مواجهه و راه‌حل برون‌رفت از آن را توضیح و تفسیر کرد. از همان ماه‌های ابتدایی هم وضعیت همین‌طور بود و همین چیزها گفته و بر همین مسیر برنامه‌ریزی می‌شد. حالا اینکه تعدادی از کشورها، ازجمله ایران مسیر دیگری همچون ایمنی جمعی را طی کردند، این از جهل برخی تصمیم‌گیران و ساده‌انگاری آنها در مواجهه با این ویروس کشنده بود. اگر نه همان هفته‌ها و ماه‌های ابتدایی شیوع کرونا در دنیا، می‌دانستیم و می‌گفتند و مشخص بود راهی جز اینها نیست و باید خیلی زود در این مسیر قرار می‌گرفتیم. ولی از همان ابتدا تا همین امروز که جزء شاگرد تنبل ها در مسیر مدیریت کرونا بودیم، خیلی فکرش را نمی‌کردیم در شرایطی که بسیاری از کشورها در میزان تزریق واکسن از چند صدمیلیون دز هم فراتر رفتند، روزی یک واکسن جدید کرونا بسازیم اما آمار تزریق و ایمن‌سازی اینقدر پایین باشد. وضعیت فعلی ماحصل همین بی‌فکری‌ها و ساده‌انگاری‌هاست؛ وضعیتی که در تهیه و تزریق واکسن، نام ایران را که در تولید بین 6 کشور اول دنیا در این زمینه قرار داده است، جزء 6 کشور آخر لیست بگذارد، کرونای هندی و آفریقایی و انگلیسی و فلان و بهمان، از جنوب‌شرق همچون جریان خون درحال سرخ کردن تمام نقشه است اما در یک ماه اخیر هیچ مرزی بسته نشد فقط وعده‌های سرخرمن و تاریخ و روز و ساعت‌هایی که یکی پس از دیگری می‌گذرند و خبری از آغاز واکسیناسیون عمومی و گسترده نیست. نگرانی‌ها روزبه‌روز بیشتر شده و سرخوردگی عمومی درحال افزایش است. دولت دوازدهم هم که روزهای آخر مسئولیت خود را سپری می‌کند انگار مثل تمام این هشت‌سال افسار همه‌چیز را رها کرده و امور، خودشان درحال انجام‌شدن و نشدن هستند. این مدیریت دولتی در تاریخ ماندگار شد در فهرست ضعیف‌ترین‌ها.
سرعت تند افزایش مبتلایان و سرعت کند افزایش واکسیناسیون!
«بنابر اعلام مرکز روابط‌عمومی و اطلاع‌رسانی وزارت بهداشت از 14 تا امروز ۱۵ تیرماه ۱۴۰۰ و براساس معیارهای قطعی-تشخیصی، ۱۶هزار و ۸۰ بیمار جدید مبتلا به کووید-۱۹ در کشور شناسایی شد که هزار و ۷۳۳ نفر از آنها بستری شدند. مجموع بیماران کووید-۱۹ در کشور به سه‌میلیون و ۲۸۶ هزار و ۹۲۳ نفر رسید. متاسفانه در طول این ۲۴ ساعت، ۱۴۶ بیمار کووید-۱۹ جان خود را از دست دادند و مجموع جانباختگان این بیماری به ۸۵هزار و ۹۵ نفر رسید. خوشبختانه تاکنون دومیلیون و ۹۵۳هزار و ۵۸۶ نفر از بیماران، بهبودیافته یا از بیمارستان‌ها ترخیص شده‌اند. سه‌هزار و ۲۹۶ نفر از بیماران مبتلا به کووید-۱۹ در بخش‌های مراقبت‌های ویژه بیمارستان‌ها تحت‌مراقبت قرار دارند. تاکنون ۲۴میلیون و ۱۱۹هزار و ۸۵۸ آزمایش تشخیص کووید-۱۹ در کشور انجام شده است. درحال حاضر ۹۲ شهر کشور در وضعیت قرمز، ۱۸۳ شهر در وضعیت نارنجی و ۱۷۳ شهر در وضعیت زرد قرار دارند. تاکنون چهارمیلیون و ۴۹۷ هزار و ۵۷۶ نفر دُز اول واکسن کرونا و دومیلیون و ۱۷هزار و ۸۰۹ نفر نیز دُز دوم را تزریق کرده‌اند و مجموع واکسن‌های تزریق‌شده در کشور به ۶ میلیون و ۵۱۵ هزار و ۳۸۵ دُز رسید.» همه‌چیز، همه آمارهای بد همچنان به‌صورت تصاعدی درحال افزایش است و آن چیزی که منتظر رشد تصاعدی آن هستیم، یعنی واکسیناسیون به صورت قطره‌چکانی درحال انجام است. قرار بر قیاس هم باشد، خیلی از کشورهای دنیا درصد قابل‌توجهی از جمعیت خود را به‌صورت کامل و درصد قابل‌توجه‌تری را به صورت تک‌دزی واکسینه کرده‌اند، اما ایران تا امروز فقط نزدیک به دو درصد از جمعیتش را واکسینه کرده و این یعنی سوای مدیریت کرونا قبل از تولید واکسن، ایران بعد از تولید و آغاز واکسیناسیون کرونا در دنیا هم خوب عمل نکرده و درواقع در این میدان هم تا امروز شکست خورده است.
چی فکر می‌کردیم، چی شد؟!
14 بهمن 1399؛ بگذارید چند اظهارنظر را با هم مرور کنیم. محمد مخبر، رئیس ستاد اجرایی فرمان حضرت امام(ره) گفت: «بسیار امیدواریم تا اواخر فروردین سال آینده بتوانیم طرح واکسیناسیون علیه کرونا را از واکسن ایرانی در کشور شروع کنیم. فرآیند تولید واکسن کووایران برکت در کشور بسیار خوب پیش می‌رود. این واکسن به احتمال زیاد ویروس‌های دیگری که حالت جهشی پیدا کنند را از بین می‌برد. کشورهای مختلفی حتی از همسایگان (دور و اطراف ما) پیام‌هایی برای استفاده از واکسن ایرانی ارسال کرده‌اند اما هنوز به‌طور رسمی اتفاق نیفتاده است. ما درحال حاضر به داخل کشور فکر می‌کنیم و اگر نیاز داخلی را برطرف کنیم، حتما به صادرات این محصول فناورانه فکر می‌کنیم. نخستین واکسن ایرانی کرونا که درحال تست انسانی است، در چند روز آینده ظرفیت سه‌میلیون دزی آن فراهم می‌شود. بسیار امیدواریم تا اواسط اردیبهشت فاز دوم این طرح اجرایی شود و ظرفیت واکسن به ۱۲میلیون تا ۱۴میلیون دز در ماه به بهره‌برداری برسد، به‌عبارتی خط تولید واکسن عقب‌تر از ساخت این محصول نیست.»
17 فروردین 1400؛ محمد مخبر، رئیس ستاد اجرایی فرمان حضرت امام(ره) گفت: «فاز یک تست واکسن ایرانی با موفقیت به اتمام رسیده و فاز دوم هم پیشرفت 52درصدی دارد. با همکاری سایر دستگاه‌ها فاز سه هرچه زودتر به اتمام می‌رسد و احتمالا مجوز تولید انبوه در ماه جاری داده خواهد شد. در فاز اول تولید انبوه واکسن ایرانی کرونا توان تولید ماهانه سه‌میلیون دز را دارد و به محض صدور مجوزها، تولید انبوه در فاز اول آغاز خواهد شد. در فاز دوم تولید ظرفیت ما دومیلیون دز در ماه است و این فاز از تولید هم تیرماه امسال عملیاتی می‌شود. پیش‌بینی می‌کنیم با تولید انبوه، اواخر خرداد امسال واکسن ایرانی کرونا را به وزارت بهداشت تحویل دهیم.»
25فروردین 1400؛ علیرضا رئیسی، سخنگوی ستاد ملی مقابله با کرونا درباره آخرین وضعیت واکسیناسیون کرونا برای اولویت اول و آغاز واکسیناسیون سایر گروه‌ها افزود: «پیش‌بینی ما این است که در روند واکسیناسیون بتوانیم با محموله ۷۰۰هزار دز واکسن آسترازنکا از سبد کوواکس که به دست ما رسیده، فاز اول واکسیناسیون را به اتمام برسانیم. با این تعداد واکسن که به دست ما رسیده، می‌توانیم فاز یک واکسیناسیون را به اتمام رسانده و وارد فاز دوم واکسیناسیون کرونا در کشور شویم و امیدواریم در اردیبهشت ماه فاز دوم آغاز شود.»
28 فروردین 1400؛ علیرضا رئیسی، سخنگوی ستاد ملی مقابله با کرونا گفت: «برخلاف بسیاری از کشورها ما چشم‌انداز خوبی برای واکسن داریم، واکسن شفافارمد (کووبرکت)، موسسه رازی و انستیتو پاستور مراحل نهایی تولیدشان را می‌گذرانند و ان‌شاءالله تا تیرماه واکسیناسیون عمومی را می‌توانیم شروع کنیم. کشور‌هایی مثل چین که خودش تولید‌کننده واکسن است حدود ۹ درصد جمعیتش را واکسن زده، درصد بسیاری کمی از ژاپن و کره‌جنوبی یا کانادا هم تاکنون واکسن گرفته‌اند و ما از این بابت عقب نیستیم و مردم نگران نباشند، ما چشم‌انداز خوبی برای واکسن و واکسیناسیون داریم.»
3 خرداد 1400؛ سعید نمکی، وزیر بهداشت اظهار کرد: «در ماه جاری اولین تزریق واکسن ایرانی کرونا درکنار سایر واکسن‌های وارداتی آغاز خواهد شد. برنامه ما این است که تا پایان خرداد امسال واکسیناسیون گروه‌های آسیب‌پذیر شامل افراد بالای ۶۵ سال، بیماران خاص و بیماران صعب‌العلاج انجام شود و در تابستان واکسیناسیون عمومی با واکسن ایرانی آغاز شود. برآورد ما این است که زودتر از آنچه در سند ملی اشاره شده است بتوانیم واکسیناسیون را به اتمام برسانیم تا این فشارهای بی‌رویه‌ای را که به‌رغم تلاش‌های همه‌جانبه بر دوش ماست پشت‌سر بگذاریم تا روسفیدی برای ملت ایران و روسیاهی برای آنانی بماند که همواره براین ملت تاخته‌اند. ملت ایران تجربیات بسیار خوبی را در زمینه مدیریت بیماری کرونا به دست آورده است، به‌گونه‌ای که بسیاری از کشورها خواستار استفاده از تجربیات ما هستند.»
4 خرداد 1400؛ محمد مخبر، رئیس ستاد اجرایی فرمان حضرت امام(ره) درباره واکسن برکت گفت: «تولید و کارآزمایی بالینی این محصول فناورانه با جدیت درحال انجام است و امید است واکسیناسیون با این واکسن از خرداد ماه شروع شود. نتایج فازهای اول و دوم این طرح مطالعاتی و تا این لحظه از فاز سوم کارآزمایی بالینی، بسیارخوب بوده است. امکانات تولید در وضع بسیار خوبی قرار دارد و امیدواریم ظرف یک‌ماه‌ونیم آینده بتوانیم چهار تا پنج‌میلیون دز تولید کنیم. تولید واکسن درحال انجام است و درحال انبار کردن آنها هستیم تا به محض صدور اجازه وزارت بهداشت در اختیار این مجموعه قرار گیرد و به مردم تزریق کنند.»
9 خرداد 1400؛ صادق تبریزی، رئیس مرکز مدیریت شبکه وزارت بهداشت با اشاره به تزریق واکسن ایرانی تا پایان خردادماه اظهار کرد: «ما واکسیناسیون را با واکسن‌های خارجی ادامه می‌دهیم و امیدوار هستیم از پایان خرداد و اوایل تیرماه کار واکسیناسیون را با تولید داخلی و با سرعت و اطمینان بیشتری آغاز کنیم. چهار واکسن داخلی در فاز سوم هستند که قسمت بالینی را انجام می‌دهند. دو واکسن برکت و انستیتوپاستور که واکسن مشترک با کشور کوبا است، زودتر از واکسن‌های دیگر به دست ما خواهند رسید.»
19 خرداد 1400؛ علیرضا رئیسی، سخنگوی ستاد ملی مقابله با کرونا گفت: «ان‌شاءالله اگر گواهی مصرف واکسن داخلی هم صادر شود که تاکنون هم با وضعیت خوبی پیش رفته، می‌توانیم با واکسن‌های داخلی برنامه گروه‌های سنی را ادامه دهیم تا فاز دو به‌طور کامل براساس وعده‌ای که داده بودیم، تمام شود. فکر می‌کنم فاز دوم واکسیناسیون را نهایتا تا نیمه تیرماه تمام کنیم و وارد فاز سوم که گروه‌ها و مشاغل پرخطر هستند، شویم. با توجه به میزان تولید واکسن داخلی اگر واکسن‌های داخلی تایید شود ما می‌توانیم تا دی‌ماه واکسیناسیون دز اول کل گروه هدف را به پایان برسانیم.»
29 خرداد 1400؛ علیرضا رئیسی، سخنگوی ستاد ملی مقابله با کرونا درباره واکسن کرونا تصریح کرد: «از این هفته میزان تولید واکسن برکت در کشور افزایش می‌یابد و در تیرماه، حجم انبوهی از این واکسن به دست ما خواهد رسید که واکسیناسیون عمومی را با آن انجام خواهیم داد. واکسن پاستور نیز درحال طی کردن فاز سوم است و اگر کمیته‌های بالینی و اخلاق در پژوهش و کمیته‌های ناظر به آن مجوز مصرف دهند، واکسن پاستور نیز این هفته یا اوایل هفته آینده می‌تواند به واکسیناسیون عمومی کشور اضافه شود.»
تهیه، توزیع و تزریق واکسن کرونا، بسیار ضعیف
این خلاصه‌ای بود از وضعیت واکسیناسیون، وعده‌ها و پیش‌بینی‌ها در ایران که هیچ‌کدام از آنها از یک فرسخی واقعیت هم عبور نکرد و همان مقدار واکسنی هم که وارد شده بود و از این طرف و آن طرف می‌رسید، یا به فک و فامیل این رئیس بیمارستان و آن مدیرشهری و... تزریق شد و کلی حاشیه و بی‌اعتمادی ایجاد کرد یا اینکه جان سالمندان را به لب‌شان رساندند و آنها را هم در صف‌های طولانی و طویل مبتلا کردند و تزریق شد. این یعنی مشکل سه تاست؛ اول اینکه کلا در مدیریت کرونا و پیشگیری از ابتلا از مسیر ایجاد محدودیت‌ها درست عمل نشد، دوم اینکه واکسن به اندازه کافی و موردنیاز تهیه نشد تا به اولویت‌های اول سند ملی تهیه شده برای واکسیناسیون کرونا هم تزریق شود، سوم هم اینکه اصلا شبکه توزیع و تزریق درست عمل نکرده که البته این مورد ارتباط مستقیم با مشکل دوم یعنی عدم‌تامین به اندازه مناسب واکسن ارتباط مستقیم دارد. یعنی اگر واکسن به اندازه کافی و زیاد تهیه می‌شد، حالا چه از منابع داخلی و چه از منابع خارجی، مراکز بهداشت، همگی فعال می‌شدند و لازم نبود از سه و چهار بامداد، پیرمرد و پیرزن 70 و 80 ساله، نوبت بگیرد و در صف منتظر تزریق واکسن بایستد سرآخر هم با جمله واکسن تمام شد، مواجه شود! حکمرانی در جریان کرونا، به‌شدت ضعیف است، مثل تمام حوزه‌ها مانند اقتصاد، سیاست، اجتماع و فرهنگ، ضربه این حکمرانی ضعیف هم جایی تشدید شد و می‌شود که مسئولان هر روز در رسانه‌ها، اظهارنظر می‌کنند که تا فلان تاریخ فلان میزان از مردم واکسینه می‌شوند، اما نه خبری از واکسن هست و نه آن ادعاها! این یعنی ذبح اعتماد عمومی به سبک مسئولان! به نظر می‌رسد باید یک تجدیدنظر اساسی ابتدا در نحوه خرید، واردات و ساخت واکسن کرونا صورت گیرد، به جای ساخت چند واکسن داخلی بهتر بود تمام هم و غم روی یک یا دو واکسن متمرکز می‌شد و به جای صرف وقت و هزینه برای ساخت، این وقت و هزینه صرف تولید می‌شد. دوم اما اینکه دولت مدعی ارتباط با دنیا، از آوردن واکسن برای حفظ سلامت مردم هم عاجز مانده است، چطور است مردم کشور برای واکسن زدن باید کشورهای کوچک همسایه را انتخاب کنند و درحالی‌که همه دنیا درحال سبقت گرفتن از یکدیگر برای تهیه و تزریق واکسن هستند، ایران در این مسیر انتهای جدول را انتخاب کرده و کسی هم پاسخگوی وضعیت پیش‌آمده نیست. از اینها مهم‌تر، کرونا هر روز لباس تازه‌ای به تن می‌کند و با جنگ با انسان ادامه می‌دهد، سرایت ویروس بالاتر رفته و واکسن‌ها کارایی‌شان روزبه‌روز کمتر از قبل می‌شود، ایران هم از این قاعده همه‌گیری با ویروس‌های جهش‌یافته در امان نیست و مدام به تعداد شهرهای قرمز و وضعیت بحرانی افزوده می‌شود. در چنین وضعیتی راه گریزی جز تزریق واکسن نیست. باید زودتر، عملیاتی‌تر و جدی‌تر، واکسیناسیون سرعت گیرد و مردم در گروه‌های مختلف ایمن شوند.
کمبود واکسن باعث خارج‌شدن مراکز بهداشت از پروسه تزریق و ایجاد بی‌نظمی‌ها و شلوغی‌ها می‌شود
در ارتباط با همین موضوعاتی که بالاتر اشاره کردیم با علیرضا ناجی، رئیس مرکز تحقیقات ویروس‌شناسی بیمارستان مسیح دانشوری و عضو کمیته علمی ستاد ملی مقابله با کرونا گفت‌وگویی انجام دادیم و او طی توضیحاتی به «فرهیختگان» گفت: «موضوع امروز تهیه واکسن است که الان به مشکل برخورده اما واقعیت این است که بقیه کشورها این کار را می‌کنند و ما هم باید بتوانیم این کار را انجام دهیم. به غیر از این امر موجودی واکسن است. درباره واکسن‌های داخلی برخلاف وعده‌هایی که داده شد، هنوز نتوانستند واکسنی تهیه کنند. هم وعده قبل عید، بعد عید، آخر بهار و الان وعده شهریورماه است. من به شخصه گمان می‌کنم با توجه به سابقه‌ای که در تزریق واکسن داریم، اگر واکسن‌ها آماده و در دسترس باشند توانایی زدن این واکسن وجود دارد. الان یکی از مشکلات این است که شبکه‌های بهداشت را از رده خارج کردند و تجمع در یک‌سری از مراکز خاص ایجاد می‌کنند که این درست نیست. هم باید برای اینکه از تراکم بیندازند، تمام شبکه‌های بهداشت وارد این موضوع شوند و یک سیستم کامپیوتری و نوبت‌دهی مناسب صورت گیرد که افراد با نوبت‌دهی مناسبی که وجود دارد بروند و این کار را انجام دهند که تجمع به وجود نیاید که کار بسیار ساده‌ای است. همان کاری که سازمان نظام پزشکی با اعضای خود انجام داد و این تجربه وجود دارد و می‌توانیم در کل کشور برقرار کنیم. با توجه به تعداد زیاد خانه‌های بهداشت، مراکز بهداشتی و بیمارستان‌هایی که وجود دارد، انجام این کار سخت نیست. رکورد هم داریم. حداقل در دو دهه پیش سرخک و سرخچه را برای 35میلیون نفر در عرض دو هفته انجام دادیم. آنها هم تزریقی بودند. این کار عجیب نیست که بگوییم نمی‌توانیم این کار را انجام دهیم. پس علت این کندی و بی‌نظمی خارج شدن مراکز بهداشت از پروسه واکسیناسیون به دلیل کمبود واکسن است. چون واکسنی ندارند که پخش کنند و تعدادی واکسن وجود دارد که همان تعداد کم هم حتی در تعداد مراکز کم می‌خواهند انجام دهند، این موضوع راه‌حل دارد و می‌توانند نوبت‌دهی انجام دهند و خیلی راحت این کار صورت گیرد. در هر صورت باید واکسن به مقدار خیلی زیاد وجود داشته باشد که بتوانیم شبکه را افزایش دهیم و تعداد مراکز تزریق واکسن را افزایش دهیم، در هر صورت اگر این کار نمی‌شود دلیل بر سوءمدیریت است یعنی ما از راه‌حل‌های ساده که تمام دنیا به کار می‌برد و حتی ما در ایران این تجربه را در نظام پزشکی داریم، چرا استفاده نمی‌کنیم، جای تعجب دارد. این امر ساده‌ای است که می‌توان انجام داد.»
در تولید واکسن ساده‌انگاری کردیم
ناجی در ارتباط با عدم‌تامین واکسن داخلی علی‌رغم تمام وعده‌ها هم گفت: «مشکل این است که باید نیم‌نگاهی به انجام ترایال داشت که تمام شود و هم مشکلات تولیدی که وجود دارد. ما قدری در تولید واکسن ساده‌انگاری کردیم. بالاخره تولید واکسن سیستم پیچیده‌ای است و تکنولوژیک است و به سادگی نیست و اگر سابقه‌ای درخشان در تولید واکسن داریم به‌خاطر این است که آن زمان آن سیستم را داشتیم و با ظرف و محتویات تکنولوژی آن زمان بود، الان احتیاج داریم مقدار زیادی واکسن را در یک مقطع زمانی کوتاه داشته باشیم و افزایش تولید احتیاج به تکنولوژی دارد و این تکنولوژی همانند خم رنگرزی نیست که پارچه را داخل کنید و دربیاورید و رنگ شود. بالاخره تکنولوژی است و باید مراحل خود را بگذراند و در تهیه دستگاه‌ها و موادها و... مواردی وجود دارد و قدری ساده‌انگاری کردیم و با این ساده‌انگاری برنامه‌های واکسیناسیون را عقب انداختیم، درحالی که قول به مردم داده شد. بگذریم. اما درمورد ویروس جهش‌یافته! دلتا اطلاعات کافی در ایران نداریم. مراکزی که این کار را انجام می‌دهند سرعت زیادی ندارند. حتما باید تعداد مراکزی که این کار را انجام می‌دهند را افزایش دهیم تا با سرعت بیشتری این کار انجام شود ولی با توجه به روندی که می‌بینم در ایران و افزایش پیکی که وجود دارد بعید نیست همین دلتا باشد و حتی چیزهای دیگری در اثر چرخش ویروس و نوترکیب‌هایی که در اثر جهش ویروس در داخل ایران است به وجود آید. به‌غیر از دلتا یک دلتاپلاسی در چند ماه پیش در اروپا شناسایی شد که الان در هندوستان نیز شناسایی شده است و همان موتاسیون دلتا را دارد. حتی موتاسیون بیشتری دارد که مربوط به واریانت آفریقای جنوبی یا بتاست که ایمن‌گریزی ویروس را بیشتر کرده است. همه اینها به ما گوشزد می‌کند که خیلی سریع‌تر باید برنامه واکسیناسیون را انجام دهیم به غیر از اینکه موضوع فقط برنامه واکسیناسیون نیست و الان از اوجب‌واجبات این است که برنامه‌های پیشگیرانه مداخلات غیردرمانی همچون محدودیت‌ها و قرنطینه‌های شدید، سکون ایجاد کردن در جامعه و... را انجام دهیم. این قسمتی است که هیچ‌گاه انجام نمی‌دهیم و این موضوع باعث می‌شود ویروس پخش شود و بعد به بحرانی می‌رسیم که آن را باید کنترل کنیم که این قابل‌قبول نیست. هم باعث تعداد مرگ‌ومیر بالا می‌شود و هم تمام ظرفیت‌های پزشکی را از بین می‌برد و خستگی بسیاری را به کادر درمان تحمیل می‌کند.»