ندا اظهری، روزنامه‌نگار: فعالان فناوری حوزه نانو در دیداری که در سال 97 با رهبر انقلاب داشتند، مباحثی را پیرامون این حوزه مطرح کردند و به بیان دیدگاه‌ها، دستاوردهای علمی و البته طرح گلایه‌ها با ایشان پرداختند. فرهاد بخشی، دانش‌آموخته مقطع کارشناسی رشته مهندسی متالورژی دانشگاه صنعتی‌شریف و مقطع ارشد و دکتری در رشته مهندسی پزشکی با گرایش بیومتریال، مدیرعامل و مدیر تحقیق و توسعه شرکت دانش‌بنیان شرکت «پدیده زیستی نانو» یکی از افراد حاضر در دیدار فعالان حوزه نانو با رهبر انقلاب اسلامی بوده است. او در این گفت‌وگو از فعالیت‌های خود در زمینه نانو و دیدار اهالی این عرصه با رهبری سخن گفته که در ادامه می‌خوانید.
شرکت دانش‌بنیان «پدیده زیستی نانو» مشغول به چه فعالیت‌هایی است؟
بحث فناوری که در این شرکت است، مربوط به نتایج تحقیقاتی می‌شود که بنده درقالب همکاری با چند دانشجو در دوران کارشناسی‌ارشد و دکتری در دانشگاه امیرکبیر به‌دست آورده‌ام. این طرح تکمیل شد و از سال 89 به بعد، به فکر تجاری‌سازی این طرح افتادم. ابتدا شرکت کوچک‌تر و سپس، شرکت بزرگ‌تری را با عنوان «پدیده زیستی نانو» به کمک گروه صنعتی گلرنگ، به‌عنوان سرمایه‌گذار تاسیس کردیم. در این شرکت، طرح یک نانوپودری رشد پیدا کرد که کاربردهای مختلفی در حدود 9 حوزه بهداشت، سلامت، بحث نانوپزشکی و دندانپزشکی داشت. از سال 94 درقالب شرکت قبلی، مراحل اخذ مجوزها را آغاز کرده بودیم و ادامه این روند به شرکت بعدی موکول شد. بعد از حدود 4 سال‌ونیم موفق به اخذ مجوز این نانوپودر شدیم.
در فرآیند اخذ مجوز برای این شرکت با سازمان غذا و دارو با مشکلی مواجه شدیم و قرار شد مجوزی از کشورهای خارجی به آنها ارائه دهیم. در مذاکراتی که با آلمان صورت گرفت، قرار شد آنها طی یک ماه به نانوپودری که ساخته بودیم مجوز دهند؛ این درحالی است که همین یک مجوز یک‌ماهه در آلمان، در ایران حدود 4 سال به‌طول انجامید. بعد از آن، همین مشکلات با محصولات نهایی وجود داشت. بعد از این مدت، شرکتی که قرار بود از این محصول ما در ماده تولید خود استفاده کند، مدتی را پشت‌سر گذاشت تا مجوز نهایی را دریافت کند.
نانوپودر تولیدشده چه کاربردهایی دارد؟
محصول خمیردندانی که حاوی نانوپودر است، از سال 2009 در اروپا، ژاپن و کره مورد استفاده قرار می‌گیرد و قابلیت‌های بسیار خوبی دارد، به‌طوری که در بحث دندانی، مشکلات دندانی و پوسیدگی‌دندان را رفع می‌کند. یکی از انواع این نانوپودر در داخل خمیردندان استفاده می‌شود و اثر پیشگیری از پوسیدگی و ترمیم پوسیدگی‌های سطحی و عمیق‌تر، بحث سفیدکنندگی و رفع حساسیت‌دندانی را دارد. ما با الهام از ترکیب شیمیایی ماده معدنی دندان که هیدروکسی آپاتیت موفق به تولید این نانوپودر شده‌ایم که به‌لحاظ شیمیایی و فیزیکی بسیار نزدیک به دندان و استخوان است. بنابراین، یکی از کاربردهای آن این است که به‌عنوان پودر استخوان یا به‌عنوان پوشش پیچ ایمپلنت‌ها و پوشش ایمپلنت‌های فلزی است که داخل بدن کار گذاشته می‌شود؛ یا به‌عنوان پرکننده‌های عیوب استخوانی که به‌صورت ژل داخل عیوب استخوانی در بدن تزریق می‌شود. این نانوپودرها همچنین به‌عنوان سیمان استخوان هم مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ تصور کنید فردی تصادف کرده و استخوان او دچار سانحه شده و پزشکان باید در اتاق عمل از سیمان استخوان استفاده کنند تا بتوانند ترمیمی در زائده‌های استخوانی به‌وجود‌آمده، ایجاد کنند. ما از دانشکده دندانپزشکی دانشگاه تهران تاییدیه دریافت کرده‌ایم که برای 4 مورد اشاره شده، بالغ بر 700 تست مختلف گرفته شده است.
از دیگر کاربردهایی که برای این نانوپودر می‌توان نام برد، در مکمل‌های استخوانی است. افراد و به‌ویژه خانم‌ها بیشتر به‌دلیل سبک زندگی خاصی که دارند و شیر به مقدار زیاد استفاده نمی‌کنند یا در معرض نور خورشید قرار نمی‌گیرند، در معرض پوکی استخوان قرار دارند. از هر دو خانم، یک نفر و از هر 5 آقا، 2 نفر مبتلا به پوکی استخوان می‌شوند. این افراد در سنی متوجه پوکی استخوان می‌شوند که دستگاه گوارش عملکرد دوران جوانی و کودکی را ندارد و فرد از مکمل‌های کلسیم استفاده می‌کند. تنها 20 تا 30 درصد از این مکمل‌های کلسیمی در بدن جذب و حدود 70 درصد آن از بدن دفع می‌شود، به‌طوری که به کلیه‌ها فشار می‌آید و معده به‌خوبی عمل نمی‌کند. اما این نانوپودری که ما تولید کرده‌ایم و بسته به ابتکاراتی که نسبت به نمونه خارجی در آن به‌کار رفته، فرآیند ثبت اختراع آن در اروپا درحال انجام است. این نانوپودر به اندازه یک‌دهم کلسیم‌های مرسوم بازار در کپسول قرار گرفته و بعد از استفاده، 10 درصد آن جذب می‌شود. بیمارانی که از مشکلات استخوانی رنج می‌برند بعد از استفاده روزانه یک عدد کپسول حاوی این نانوپودرها به مدت یک تا دو هفته تا یک ماه، بهبود پیدا کرده، استخوان آنها ترمیم شده و دردهای آنها تسکین پیدا کرده است.
نانوپودرها به مرحله تولید و تجاری‌سازی در داخل کشور رسیده است؟
در بحث تجاری‌سازی این محصول، در حوزه خمیردندان، گروه صنعتی گلرنگ به‌زودی از این محصول رونمایی خواهد کرد. دو سه شرکت بزرگ دیگر هم در حوزه خمیردندان، در مرحله اخذ مجوز نهایی هستند که کار درحال پیشروی است و با پیگیری‌های ستاد فناوری نانو و خود این شرکت‌ها، این مجوزها تسهیل شده‌اند. در حوزه مکمل‌های دارویی و مکمل‌های غذایی هم به همین صورت، دو سه شرکت بزرگ تولیدکننده داخلی از این محصولات نمونه‌گیری کرده و تست‌ها انجام شده و در مرحله اخذ مجوز هستند.
200 دلار صرفه‌جویی ارزی با ارائه نانوپودرهای ایرانی
ارزآوری این محصولات برای کشور چه مقدار است؟
اگر بخواهیم به تناژ درنظر بگیریم، در نمونه‌های خارجی پودر استخوان، یک گرم از آن حدود 40 یورو قیمت دارد که حدود یک میلیون و 200 هزار تومان به پول ما تمام می‌شود. درصورتی که نانوپودر تولید شرکت ما یک‌دوم تا یک‌سوم قیمت جهانی این محصول مشابه است. البته ما ادعا داریم که نانوپودر تولید داخل به‌مراتب از نمونه خارجی برتر هستند و به‌دنبال ثبت اختراع آن در دنیا هستیم. ما به ازای هر کیلو نانوپودر، 200 دلار صرفه‌جویی ارزی داریم و به اندازه قابلیت تولید سالانه 20 هزار کیلو از این ماده، سالانه حداقل 4 میلیون دلار صرفه‌جویی ارزی خواهیم داشت.
نانوپودر تولید داخل در مقایسه با نمونه خارجی چه مزیتی دارد؟
ما ترکیبی موسوم به هیدروکسی آپاتیت داریم که بخش معدنی استخوان را تشکیل می‌دهد. در این ترکیب که در دنیا استفاده می‌شود، کلسیم، فسفات و گروه‌های هیدروکسیدی وجود دارد، اما هیدروکسی آپاتیتی که داخل بدن قرار دارد، علاوه‌بر این سه ترکیب، یون‌ها و اجزای دیگری هم از جمله منیزیم، سدیم، روی و کربنات هم دارد که مهارت ما اینجاست که مقداری از این یون‌ها را داخل هیدروکسی آپاتیت قرار دهیم که به اندازه مقدار آنها داخل بدن باشد. این تشابه باعث می‌شود به‌عنوان مثال در کاربرد دندانی، به‌دلیل شباهت بیشتر، عملکرد قوی‌تر و بهتری دارد. در مقایسه‌هایی که داشته‌ایم، در یک دندان پوسیده شده‌ای که در معرض درمان با این ماده قرار دادیم، دندان پوسیده شده در سه روز 43 درصد بازسازی می‌شود، در 7 روز حدود 63 درصد و در 14 روز 93 درصد ترمیم می‌شود. به‌عبارتی، دندان پوسیده شده به‌صورت سطحی و کمی عمیق طی دو هفته ترمیم می‌شود. علت عمده این موفقیت، به‌دلیل تشابه بیشتر این نانوماده به جزء معدنی دندان است. این بحث دقیقا در مکمل‌ها هم تکرار می‌شود. کاهش درد در کلسیم‌های نمونه خارجی بعد از دو هفته باعث کاهش درد بیماران می‌شود و این درحالی است که با استفاده از کلسیم‌های نانوپودری تولید داخل، این کاهش درد بعد از یک هفته اتفاق می‌افتد که از مزایای نمونه داخلی است و به‌عبارتی زمان اثرگذاری را به نصف کاهش می‌دهد.
صاحبان طرح‌ها موفق ستاد نانو در دیدار با رهبر انقلاب حاضر بودند
چند روز گذشته شاهد پخش مستند غیررسمی3 از رسانه بودیم. بخشی از این مستند هم به دیدار فعالان حوزه فناوری نانو با رهبر انقلاب اختصاص داشت. چه شد که به‌عنوان یکی از اعضای حاضر در دیدار با رهبری انتخاب شدید؟
در ستاد ویژه توسعه فناوری نانو روی طرح‌ها مسلط هستند و آگاهی دارند که هر طرح تا چه اندازه‌ای رشد کرده و به بلوغ رسیده است. طرح ما هم جزء یکی از طرح‌های خوب ستاد نانو بود. بعضی طرح‌ها استراتژیک بودند مانند طرح‌های نفتی، حوزه آب شیرین کن یا داروهای درمان سرطان و طرح ما هم جزء طرح‌هایی بود که در حوزه سلامت وارد شده بود و می‌توانست سلامت و بهداشت اجتماعی را در کشور تا حد قابل توجهی ارتقا دهد. یکی از مواردی که برای طرح ما مطرح شده بود این بود که دانش‌آموزان در مدرسه بتوانند از این ماده در قالب دهان‌شویه یا خمیردندان استفاده کنند تا باعث شود دندان‌های سالم‌تری داشته باشند. درواقع، انتخاب افراد بر این اساس بود که طرح‌ها به کجا رسیده‌اند.
کلیت فضای جلسه را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
فضای جلسه دیداری بسیار صمیمی بود. دوستان نانویی به‌دلیل دیدارهایی که هر از گاهی با هم داشتند، صمیمیت خوبی با هم داشتند؛ حالا شما همین جو صمیمی را که در کنار رهبری قرار گرفته بود، تصور کنید، رهبری هم با صمیمیت به جمع نگاه می‌کردند و ما حس نمی‌کردیم در کنار بالاترین مقام مملکتی و با یک حجابی قرار گرفته‌ایم و ایشان خودشان با شوخی‌ها و مزاح‌هایی که در طول جلسه با ما داشتند، این جو را القا می‌کردند. یا در بحث، تصور می‌کردیم که گفت‌وگویی صمیمانه و دوطرفه شکل گرفته است و از ادامه صحبت‌های ما، ایشان ادامه می‌دادند.
دغدغه‌های نانویی در دیدار با رهبر انقلاب
چه محورهای کلیدی و اصلی در این دیدار از سوی فعالان نانو بیان شد؟
بعضا بحث طولانی‌شدن مجوزها و ایرادهای عجیب و غریبی که در اعطای مجوزها وجود دارد؛ بحث عدم‌خودباوری و بازتر بودن دید نسبت به محصولات خارجی جزء مواردی بود که در این جلسه با عنوان بحث موانع مطرح شدند. در کنار اینها، توضیحاتی هم درباره محصولات شرکت‌ها داده می‌شد. ما پیش از جلسه چکیده‌ای یک صفحه‌ای از محصول تقدیم رهبری کرده بودیم که قبل از جلسه مطالعه کرده بودند و در خلال جلسه با توجه به بازخوردهایی که از ایشان می‌گرفتیم مشخص بود که با دقت آن را مطالعه کرده‌اند.
تاکید رهبری بر ورود فعالان نانو به عرصه کشاورزی
تسط رهبری را بر فضاهای علمی و حوزه نانو چگونه ارزیابی می‌کنید؟
مواردی در جلسه به‌خاطر دارم مبنی‌بر اینکه اعداد و ارقام مالی توسط یکی از عزیزان مطرح شد. رهبری در همان جلسه این رقم را اصلاح کردند به‌طوری که فرد با نگاه به نوشته خود متوجه شد که آن آمار و ارقام را به اشتباه بیان کرده است. بحث اطلاع درباره فناوری و دانش آن حوزه، بخشی تخصصی است، اما اینکه این دانش به چه کاری می‌آید و چه خاصیتی دارد و چه نیازی از کشور برطرف می‌کند و در کنار این در چه بخش‌هایی می‌توان به کار بیاید که به فکر ما خطور نکرده، بحث دیگری است. به‌عنوان مثال، افراد از حوزه‌های مختلف حضور داشتند اما در آن میان، رهبری به دو موضوع استراتژیک اشاره کردند؛ یکی از این موضوعات، بحث آب و آب‌شیرین‌کن‌ها بود. زمانی که یکی از عزیزان بحث آب‌شیرین‌کن را مطرح کرد، به این موضوع اشاره کرد که بعد از شیرین کردن آب، ماده شوری به‌دست می‌آید که ادامه آن را رهبری ادامه داد و این نشان می‌دهد که ایشان تا چه اندازه در این موضوع مطالعه داشته یا با عزیزان این حوزه مباحثه داشته‌اند که روی آن تسلط دارند. بحث دیگری که رهبری در این جلسه به آن پرداختند، بحث کشاورزی بود. در حوزه‌های کشاورزی در حوزه فناوری نانو کار زیادی انجام نشده بود، اما ایشان در این جلسه نسبت به ورود فعالان نانو به این حوزه تاکید داشتند و حتی نمونه‌ای را هم ذکر کردند که این به ابتکار عمل ایشان برمی‌گردد. تصور کنید، شخصی در موضعی که قرار دارد، ابتکاری به مجموعه‌ای دهد و قضیه را کاملا از بالا نگاه می‌کند. ایشان به‌عنوان نمونه بحث سویا را مطرح کردند که کاشت سویا در ایران خیلی سودی ندارد؛ چراکه مصرف آب برای کشت آن به‌حدی زیاد است که به‌لحاظ مالی صرفه اقتصادی ندارد. ایشان پیشنهاد دادند که بررسی کنید آیا با فناوری نانو می‌توان کاری کرد که مواردی اینچنینی را رفع و رجوع کرد؟ به گفته دکتر سرکار، سه هفته بعد از این دیدار، وزیر جهاد کشاورزی در تماسی با دکتر ستاری، درباره حوزه نانو از ایشان پیگیری کردند که نشان از صحبت‌های رهبری با وزیر داشته است.
اگر تحریم‌های خارجی نبود به‌دنبال محصولات ما نمی‌آمدند
در دیدار با رهبری، به بحث تحریم‌ها و مشکلاتی اشاره می‌شود که شرکت‌های نانویی با آنها مواجه هستند. از سوی دیگر، به برخی مشکلات داخلی که به‌عنوان مانع، بر سر راه پیشرفت شرکت‌های داخلی قرار می‌گیرند نیز پرداخته شد. رهبری عنوان کردند که بروید تحریم‌های داخلی را هم دور بزنید. فعالان نانو و شرکت‌های دانش‌بنیان تا چه مقدار با این تحریم‌ها دست به گریبان هستند؟
بحث تحریم‌های داخلی وجود دارد. ایشان در صحبت‌هایی که در این باره ایراد کردند، بیان داشتند همان‌طور که تحریم‌های خارجی را دور زده‌اید، می‌توانید تحریم‌های داخلی را هم دور بزنید و این «می‌توانید» خیلی به ما انگیزه داد. وقتی شخصی که قرار است از من حمایت کند، به من می‌گوید محصول از خارج وارد کن، عملا تحریم داخلی انجام می‌دهد. یا وقتی شرکتی برای اخذ یک مجوز سال‌ها باید انتظار بکشد و بعضی این مسیر را نیمه‌کاره رها می‌کنند، با تحریم داخلی مواجه هستیم و کاملا هم حرف‌های رهبری را پیرامون تحریم‌های داخلی قبول دارم.
در بحث محصولات داخلی، اگر تحریم‌های خارجی نبودند، شاید شرکت‌ها به‌دنبال محصولات شرکت‌های ما نمی‌آمدند و به همان واردات محصولات از کشورهای خارجی بسنده می‌کردند. اما کار به‌جایی رسید که وقتی شرکتی مشاهده کرد به‌دلیل تحریم‌ها، قادر به وارد کردن محصول موردنظر نیست، به‌سمت شرکت ما و محصولات داخلی می‌آید و تازه متوجه شباهت و کیفیت مشابه تولید داخلی با محصولات خارجی می‌شود.
ارتباط دولت با مجموعه‌های علمی می‌توانست مشکلات را کاهش دهد
نقش دولت در این زمینه را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
پیش از کرونا، رهبری هر پنجشنبه دیدارهایی را داشتند و از این موضوع اطلاع داشتند که چه فناوری‌هایی در کدام حوزه درحال انجام بوده و به سرانجام رسیده است. اگر همین جلسات از سوی دولت برگزار می‌شد و هر هفته یک مجموعه را به‌صورت خصوصی دعوت می‌کردند و تعدادی از وزرای مرتبط با آن حوزه‌ها هم حضور داشتند و درعین معرفی محصول، راهکارهایی برای توسعه بیشتر آنها ارائه می‌دادند، اگر این اتفاق می‌افتاد و دولت متولی یک‌سری امور در پیشبرد فناوری‌ها در کشور می‌شد، درحال حاضر با این اوضاع به‌هم ریخته مواجه نبودیم و بسیاری از مشکلات پیش روی شرکت‌ها راحت‌تر برطرف می‌شد. دولت بهتر بود این ارتباط را برقرار می‌کرد و به‌عنوان مثال شرکت‌های واردکننده محصول یا ماده‌ای خاص از خارج از کشور را ملزم می‌کرد که حتما از شرکت‌های تولیدکننده داخلی، محصول یا ماده موردنیاز خود را خریداری کنند و ما هم اثبات می‌کردیم که نمونه داخلی از نمونه خارجی هم بهتر عمل می‌کند یا همان کیفیت را داراست و به‌عبارتی، اعتماد شرکت‌ها را هم جلب می‌کردیم. ایشان در قسمتی از این مستند در کنار روحانی به بحث تولید داخلی توربین‌ها اشاره می‌کنند که توربین‌های مختلف با فناوری پیچیده‌ای که دارند، در ابعاد و اندازه‌های مختلف در داخل کشور درحال تولید است، اما هنوز درحال واردات این محصول از خارج از کشور هستیم.
دولت آینده با معرفی نیازها زمینه تامین سریع نیازها را فراهم کند
دولت جدید کمتر از دو ماه دیگر بر سر کار می‌آید و انتظار می‌رود در راستای مانع‌زدایی و تسهیل فعالیت شرکت‌های تولیدی و رونق بخش تولید داخل گام بردارد. شما به‌عنوان فعال حوزه نانو، چه پیشنهادی به دولت آینده دارید و فکر می‌کنید چه اقداماتی را باید در دستورکار خود برای طی این مسیر قرار دهد؟
بحث‌های اولیه مبنی‌بر مانع‌زدایی‌ها مانند بحث صدور مجوزها و مشکلات موانع تولید کاملا مشخص هستند و دولت آینده باید آنها را در دستورکار خود قرار داده و برطرف کند. از سوی دیگر، محصولاتی که مشابه داخلی دارند و این شباهت به‌لحاظ علمی اثبات شده هستند، دولت توانمندی تولید یک تیم علمی را دارد که بررسی کند آیا این محصولات مشابه هستند یا خیر. درصورت تایید، باید دستوری صادر شود مبنی‌بر اینکه این محصولات دیگر اجازه واردات پیدا نکنند و تولیدکنندگان داخلی این محصول را تولید کرده و فضا را از انحصار خارج کنند تا شرکت‌ها نتوانند محصولاتشان را بیش از حد گران کنند. در کنار اینها، دولت آینده باید از طریق تیم‌های تخصصی، نیاز شرکت‌ها را شناسایی کرده و در اختیار شرکت‌های دانش‌بنیان قرار دهد تا روند تولید و تامین نیاز کشور سریع‌تر فراهم شود و سپس باید پیگیری‌های لازم هم انجام شود تا به سرانجام برسند. به‌عنوان مثال، در حوزه نانو، ستاد نانو چنین فرآیندی دارد، به‌طوری‌که اعلام نیاز کرده و شرکت‌ها را توانمند می‌کند و دوره‌های توانمندسازی برای آنها برگزار می‌کند تا به تولید محصول نهایی دست پیدا کنند. نکته جالبی که در این میان وجود دارد این است که واژه دانش‌بنیان را رهبری وارد کشور کردند. اگر بحث دانش‌بنیان نبود، بسیاری از بحث‌ها ازجمله واکسن و خیلی پیشرفت‌های علمی و حتی دارویی هم نبود. جوانان کشور به اسم دانش‌بنیان و استارتاپ دور هم جمع شده‌اند و چه پیشرفت‌هایی حاصل شده است.