سعید جابری انصاری: مقدمه: بدون شک طی سالهای اخیر، فضای مجازی به بستری تبدیل شده است که اکثر پدیده ها در چارچوب آن، مورد تفسیری صحیح یا کاذب قرار می گیرد. فضای مجازی قطعا ویژگی هایی دارد که مخاطبان عام و خاص  را نسبت به خود جذب می کند. سرعت در انتشار اخبار، کوتاه نویسی و سهولت مخاطب در دسترسی به اخبار و محتواهای تولید شده،  از اصلی ترین مزیت هایی است که باعث محبوبیترسانه های آنلاین و به طور کلی قالبهای انتشار پیام در فضای مجازی  در بین مردم شده است. بسیاری از افراد اخبار را از سایت هاوشبکه های رسانه های اجتماعی دریافت می کنند هرچند ممکن است بیشتر وقت هاتشخیص اینکه داستان هامعتبرندیا خیر دشوار باشد. تعداد زیاد خبرها و نداشتن درک عمومی از نحوه کار اینترنت از سوی مردم هم به افزایش اخبار و مطلب هایجعلی کمک کرده است.

انتخابات، عرصه ای است که در آن، شاهد پمپاژ و مانور  گسترده اخبار، اطلاعات ، تصاویر و ویدئوها و دیگر محتواهای تولیدی هستیم.در این میان، مخاطبان، در یک لحظه، با دهها خبر ، برداشت و تحلیل مواجه می شوند که جملگی در قالب "اخبار موثق" یا " صحیح"  در فضای مجازی به گردش در می آیند. سوال اصلی اینجاست که در قبال این "تکثر اطلاعات نادرست و درست" چه اقدامی باید صورت داد تا اسیر تاثیرپذیری بازدارنده افکار عمومی در قبال این موارد نشد؟

چرا اخبار جعلی در دوران انتخابات زیاد می شود؟!

اخبار و داده های جعلی، نادرست در دوران رقابتهای انتخاباتی به صورت گسترده در فضای مجازی مشاهده می شود.اهداف اصلی تولید کنندگان این اخبار و داده ها به شرح زیر می باشد:

    الف) ایجاد موج هیجانی  کاذب به سود یا ضرر یک جریان خاص
    ب) القای مفاهیم بازدارنده به جامعه در مواجهه با اصل برگزاری انتخابات
    ج) ایجاد یاس و ناامیدی عمومی در جامعه در قبال شرایط کشور
    د) ترسیم تصویری تلخ و تاریک از آینده کشور
    ه) لاپوشانی یا تحریف  حقایقی که  توجه به آنها می تواند در تصمیم منطقی شهروندان  در عرصه انتخابات موثر باشد

فراموش نکنیم که در برهه فعلی ، یعنی در شرایطی که شاهد شیوع کرونا در کشور و دیگر نقاط جهان هستیم، فضای مجازی به اصلی ترین بستر رقابتهای انتخاباتی تبدیل شده است. با توجه به ممنوعیت تجمعات عمومی در شهرهای مختلف(در راستای جلوگیری از انتقال ویروس کرونا) ، نامزدهای انتخاباتی نیز تمرکز اصلی خود جهت ارائه برنامه های انتخاباتی و دیدگاههای خود را بر روی فضای مجازی گذاشته اند. در مقابل، جریانهای معاند نظام و کسانی که عامدانه و مغرضانه خواستار عدم مشارکت شهروندان در انتخابات ریاست جمهوری هستند نیز فعالیتهای گسترده ای را در فضای مجازی جهت ایجاد مولفه های بازدارنده در مقابل مشارکت عمومی در انتخابات صورت داده اند.

چه کسی روایت اول را ارائه می دهد؟

یکی از تکنیکهایی که در فضای مجازی و خصوصا در دوران انتخابات اهمیت ویژه ای پیدا می کند، "ارائه روایت اول" در قبال یک پدیده یا خبر می باشد. تولید کنندگان اخبار جعلی در خصوص انتخابات و متعلقات آن، در وهله اول سعی دارند خود "نخستین روایت کاذب" را از آنچه می خواهند به جامعه القا کنند، در فضای مجازی ارائه کنند ، به گونه ای که مخاطب این خبر را بپذیرد و فرصتی نیز برای بررسی صحت و سقم آن پیدا نکند. باید توجه داشت که شناختن اخبار دروغ کار چندان آسانی نیست. با اینکه بعضی از این خبرها به راحتی تشخیص داده می شوند،بعضی دیگر از خبرهای جعلی حتی می توانندافرادی را که با حوزه خبر آشنایی دارندهمفریب دهند. همان گونه که اشاره شد، هدف از این اقدام، ارائه روایتی مغرضانه و کاذب ( با هدف مواجهه با اصل انتخابات و مشارکت عمومی) می باشد.

تکنیک دیگری که در این خصوص باید مورد توجه قرار گیرد، مربوط به "پروپاگاندای کاذب" است. برخی از  شبکه ها، گروههای تعریف شده در فضای مجازی،وب سایت هاوحساب های شبکه های اجتماعی اخبار جعلی را در قالب هجو یا سرگرمی منتشر می کنند اما همین مدل خبرهای طنز هم گاهی از طرف بعضی کاربران جدی گرفته می شوند. گاهی بعضی بنگاه های خبری نیز ممکن است مطلبی را با اطلاعات غیرقابل اعتمادیا بدون بررسی همه حقایق موجود منتشر کنند که می تواندمخاطبانراگمراهکند.

تکنیک دیگری که از سوی دشمنان در فضای مجازی در دوران انتخابات به کار گرفته می شود، استفاده از عناوین گمراه کننده در دل اخبار صحیح است.به عبارت بهتر، آنها اخبار صحیح و گویا را به گونه ای در ذیل عناوین گمراه کننده مطرح می کنند که تاثیر سلبی خود را بر ذهن مخاطب ایجاد کنند. بر این تکنیک، دشمنان در صددند حقایق مسلم را نیز می توان  با استفاده از عناوین گمراه کنندهتحریف کرد. این نوع اخبار می توانندبه سرعتدرسایت های رسانه های اجتماعی پخش شوند، جایی که فقط عناوین و تکه های کوچک مقاله کامل در فیدهای خبری مخاطبان نمایش داده می شود. برای نمونه، مدتی پیش خبری درباره تشکیلیک استان جدید به مرکزیتیکی از شهرهای بزرگ در خراسان منتشر شده بود اما زمانی که خبر را باز می کردید، می دیدید در متن خبر تنها گفته شده است که تشکیل استان جدید فعلا امکان پذیر نیست. در این تکنیک، دشمنان به بخشی از ماجرا به عنوان "کل ماجرا" اشاره کرده و با ارائه روایتی ناقص و هدفمند از یک پدیده، آن را به صورتی ماهرانه تحریف می کنند.

دروازه بانی خبر یا دیده بانی خبر؟

با توجه به کثرت و تعدد اخبار در فضای مجازی  و با توجه به برهه زمانی حساس انتخاباتی که در آن قرار داریم، باید میان دو مفهوم " دروازه بانی اخبار" و " دیده بانی اخبار" تفکیک و تمایز قائل شویم. در این برهه زمانی خاص، قطعا نمی توان جلوی مانور اخبار جعلی، هدفمند، تحریف شده یا بازدارنده را در فضای مجازی گرفت اما قطعا می توان با استناد به اصول "سواد رسانه ای"، اخبار را "دیده بانی" کرد. در راستای دیده بانی موثر اخبار ، با مفهومی کلیدی به نام "سواد رسانه ای" آشنا می شویم. مفهومی که خصوصا در دوران انتخابات ، باید نسبت به کلیت و مصادیق آن توجهی ویژه داشت.

سواد رسانه‌ای"در یک تعریف بسیار کلی عبارت است از یک نوع درک متکی بر مهارت که  براساس آن می‌توان انواع رسانه‌ها و انواع تولیدات آن‌ها را شناخت و از یکدیگر تفکیک و شناسایی کرد.

این درک به چه کاری می‌آید؟ سواد رسانه‌ای هوشمندانه مراقب است که کدام محتوای رسانه ای صحیح، کدام غیرصحیح، کدام مناسب و کدام نامناسب است. سواد رسانه‌ای می‌تواند به مخاطبان رسانه‌ها بیاموزد که از حالت انفعالی و مصرفی خارج شده و به معادله متقابل و فعالانه‌ای وارد شوند که در نهایت به نفع خود آنان باشد. به دیگر سخن، سواد رسانه‌ای کمک می‌کند تا از سفره‌ی رسانه‌ها به گونه‌ای هوشمندانه و مفید بهره‌مند شویم. سواد رسانه‌ای آمیزه‌ای از تکنیک‌های بهره‌وری مؤثر از رسانه‌ها و کسب بینش و درک برای تشخیص رسانه‌ها از یکدیگر است. بر همین اساس، می توان دریافت که کدام محتوای خبری، از اصالت برخوردار است و کدام خیر! خواننده یا بینندهیا شنونده‌ییک مضمون رسانه‌ای بهتر است رابطه و نسبت محتواییک رسانه با عدالت و واقعیت  را در نظر گرفته و نزدیکییا دوری محتواییک رسانه‌ از عدالت را مورد توجه قرار دهد تا همیشه در ارتباط با رسانه‌ به جای تسلیم بودن و یا تسلیم شدن به رابطه‌ییک‌سویه و انفعالی، رابطه‌‌ای فعال‌تر و تعاملی‌تر داشته باشد.

باید در موضع کنشگر باشیم

یکی از آسیبهایی که طی سالهای اخیر در فضای مجازی شاهد آن بوده ایم، مربوط به "واکنشگری مطلق" در این فضاست. بدون شک در مواجهه  با توطئه های مستمر دشمنان در فضای مجازی، در بسیاری از موارد باید در کسوت یک "کنشگر اولیه" ظاهر شد.این کنشگری، ناظر بر "پیشگیری از مانور کاذب خبری  دشمنان در قبال موضوعات مهم انتخاباتی" باید صورت گیرد. به عبارت بهتر، فراتر از  "مقابله با توطئه تبلیغاتی دشمنان در فضای مجازی"، باید به "پیشگیری از تاثیرگذاری این توطئه ها در فضای مجازی" روی آورد. در این خصوص لازم است روایات واقعی، ناب و هدفمند در خصوص اهمیت ماهوی  انتخابات، اهمیت مشارکت عمومی ، اهمیت ترویج ارزشهای انقلاب به عنوان معیارهای حضور افراد صالح در راس قدرت و ..... در قالب "محتوای فضای مجازی" توسط افراد دلسوز و خصوصا بسیجیان عزیز تولید و در فضای مجازی ترویج شود.

ترویج تکنیکهای دیده بانی اخبار

تکنیکهای زیادی برای دیده بانی اخبار در فضای انتخابات وجود دارد که لازم است در این برهه حساس، آنها را خطاب به شهروندان ، بیان کرد. مهم ترین مولفه های دیده بانی موثر اخبار  موارد زیر را شامل می شود:

 -   به عنوان خبرها با کمی شک نگاه کنید. هرچه عنوان خبری دورتر از ذهن باشد،به احتمالجعلی بودن بیشتر دقت کنید.در فضای انتخابات، معمولا میان تیتر اخبار و متن آنها، تفاوتهایی وجود دارد!

-    به منبع و مصدر خبر توجه کنیم. حتی این مسئله در قبال ویسایتها نیز صدق می کند.  بسیاری از وب سایت هایی که خبرهای جعلی منتشر می کنندازنشانی اینترنتی مشابه منابع موثق استفاده می کنند. آن هانشانی وب سایت های معتبر را کمی تغییر می دهند. شمامی توانید با مقایسه نشانی وب سایت هااین نکته را متوجه شوید.

-به ساختار های (  فرمت های) نامتعارف توجه کنید. بسیاری از خبرهای جعلی در خود خطاهای املایی و گرامری دارند و فرمت ظاهری شانهمغیرعادی است.

-به عکس هاتوجهکنید. گزارش های خبری جعلی معمولا با عکس هایا ویدئوهای دستکاری شدههمراههستند. گاهی عکس مورد نظر معتبر است اما در جایی غیر از موضوع خودش به کار رفته است.

- به تاریخ اخبار توجه کنید. گزارش های خبری جعلی ممکن است زمان بندی هایی داشته باشند که بی معناباشدیا ممکن است در آن هازمانرخدادهاتغییر داده شده باشد.در ایام انتخابات، معمولا از این دست اقدامات صورت می گیرد و اظهار نظرهای قبلی ( که مربوط به زمان خود بیان شده اند) به مثابه موضع فعلی افراد در نظر گرفته می شود.

- شواهد را بررسی کنید. نبود هیچ منبعییا بی نامبودننویسنده می تواندنشانهخوبی از جعلی بودن خبر باشد.در خصوص می توان به دیگر گزارش های موثق هم توجه کرد. اینکه هیچ منبع دیگری آن خبر را گزارش نکرده است می تواندنشان دهندهجعلی بودن خبر باشد.

- پرسشهای اساسی در خصوص انتشار یک محتوای ضد انقلابی یا ضد انتخاباتی ، باید در اذهان پرسیده شود. به عنوان مثال، اگر با ویدئویی مواجه شویم که در آن ، سعی در ترویج "یاس و ناامیدی در آِنده کشور" شده است، باید این سوالات را به صورت فوری مطرح نماییم:

1- چه منبعی  این محتوا  را به اشتراک گذاشته است؟

2- انتشار این محتوا  با کدام هدف اعلامی یا پنهان صورت گرفته است؟

3- چه جریانها یا افرادی از انتشار این محتوا سود می برند؟

طرح این سه سوال اساسی ، می تواند سهم به سزایی در دیده بانی موثر اخبار و محتواهای تولید شده در فضای مجازی و جلوگیری از تاثیرگذاری مخرب آن بر روی اذهان داشته باشد. بدیهی است که اصول مربوط به "دیده بانی اخبار" نه تنها از سوی خود ما باید مدنظر قرار گیرد، بلکه باید بتوانیم این اصول را به جامعه نیز منتقل کنیم تا مانع از تاثیرگذاری مخرب جریانات معاند بر فضای ذهنی شهروندان خود از طریق فضای مجازی شویم.