نیلوفر هوشمند، روزنامه نگار: زنان در افزایش نرخ رشد علمی کشور خصوصا در دهه گذشته تاثیر چشمگیری داشته‌اند و حالا با وجود همه مشقت‌ها یک پای پیشرفت‌های علمی ایران‌زمین هستند. یکی از این بانوان نخبه و صنعتگر امسال در ضیافت افطاری رهبری با دانشجویان درمقابل رهبری به‌عنوان دانشجوی مقطع دکتری به سخنرانی پرداخت و از تاسیس خط تولید واکسنی کمیاب در کشور مختص به زنان توسط خود و دوستانش صحبت کرد. ریحانه میرحسنی، دانشجوی مقطع دکتری رشته بیوتکنیک دانشگاه تهران جزء آن دسته از دانشجویان نخبه‌ای است که از دوران کارشناسی‌ارشد وارد عرصه تولید جدی واکسن hpv سرطان دهانه رحم و واکسن‌های دیگری مثل آنفلوآنزا شد و امروز درحال افزایش تعداد تولید و ایجاد خط‌تولیدهای جدید نیز است. روز دختر را بهانه خوبی برای معرفی یکی از دختران نخبه فعال در فضای علمی کشورمان یافتیم و به همین جهت برای آشنایی با این بانوی نخبه گفت‌وگویی دوستانه ترتیب دادیم تا با ابعاد بیشتری از شخصیت او آشنا شویم.
صحبت را از دیداری آغاز کنیم که واسطه آشنایی ما شد. شما در ضیافت افطاری امسال دانشجویان با رهبر انقلاب، سخنرانی کردید. از چگونگی حضور خود در این دیدار و حواشی آن بگویید؛ اصلا چگونه شما انتخاب شدید؟
حضور و سخنرانی من در حضور رهبر انقلاب کاملا اتفاقی شکل گرفت. برنامه‌ریزی پیش‌بینی‌شده‌ای نداشت. در واقع یک روز از معاونت علمی ریاست‌جمهوری با من تماس گرفتند و گفتند چنین برنامه‌ای هست و شما را معرفی کردیم. البته این تماس مربوط به آبان سال 99 بود. آن زمان تیم‌هایی که در حوزه علم و فناوری کار می‌کردند قرار بود در یک زمان مشخص مقابل رهبری صحبت کنند. این تیم‌ها عمدتا مجموعه‌هایی بودند که با معاونت علمی ریاست‌جمهوری همکاری می‌کردند و از دانشگاه‌های دیگر هم قرار بود حضور داشته باشند و صرفا هم دانشجویان دانشگاه تهران نبودند اما به دلیل مشکلات ناشی از کرونا این جلسه لغو شد.
همه آنچه را در نظر داشتید مطرح کردید؟ قبل از این دیدار دغدغه داشتید صحبت‌های خود را به گوش رهبری برسانید؟
بله قطعا. همیشه یک‌سری دغدغه و صحبت‌ها داریم که یا گفته نمی‌شود یا شنیده نمی‌شود و موقعیت صحبت هم هیچ‌وقت نیست. وقتی که با مقا‌م معظم‌رهبری صحبت می‌کنیم، می‌توانند ترتیب‌اثر بدهند و آگاه باشند. البته قطعا از مشکلات آگاه هستند ولی از دیدگاه ما هم نسبت به مسائل مطلع و دغدغه ما را متوجه می‌شوند، از این‌رو برای ما هم مهم بود که دغدغه خود را بیان کنیم، مسائل روزمره را به ایشان بگوییم و درباره مجموعه‌ای که در آن فعالیت می‌کنیم توضیح دهیم. اینکه به چه صورتی راه‌اندازی شده و چگونه است.
مدت‌هاست افرادی مثل من در انتظار شنیده شدن هستند
توقع و انتظار شما در این دیدار برآورده شد؟
شاید اگر جلسه به شکلی پیش می‌رفت که مسئولان مرتبط با این موضوع در جلسه حضور داشتند، پیگیری بهتری از ما انجام می‌شد، اما متاسفانه تاکنون با ما تماسی نگرفته‌اند و پیگیری‌ای هم نشد. اگر از ما پیگیری کنند بسیار خوب است. مساله‌ای که من در دیدار مطرح کردم موضوعی تخصصی بود و شاید از این جهت که با فیلد تشکل‌های حاضر در افطاری متفاوت بود، پیگیری نشده اما اگر در موقعیت‌های دیگر افراد و مسئولان دیگر هم این صحبت‌ها را به خدمت ایشان بگویند قطعا موثر است. البته برای ما همین که صحبت‌هایمان از جانب رهبری شنیده شد بسیار خوب بود و نقطه‌عطفی به شمار می‌رفت؛ چراکه نیاز به شنیده‌شدن داشتیم و مدت‌هاست افرادی مثل من و دوستانم در انتظار این شنیده‌شدن هستند.
نوعی امید بین اطرافیانم شکل گرفت
سخنرانی شما در دیدار دانشجویی رهبر انقلاب واکنش خاصی هم از سوی اطرافیان به همراه داشت؟
با اینکه سخنرانی به‌صورت کامل از رسانه پخش نشد ولی برای اطرافیانم جالب بود که چه صحبت‌هایی را گفتم و مقام‌معظم‌رهبری چه جوابی دادند. تعدادی دوستان در جریان سخنرانی و مطالب بودند و مابقی دوستان بعد از سخنرانی نظر می‌دادند که اگر صحبت‌های دیگر را می‌گفتی بهتر بود و همه از این خوشحال بودند که صحبت‌ها شنیده شد و نماینده‌ای از حوزه ما رفته و دغدغه‌ها را مطرح کرده است. درواقع نوعی امید بین اطرافیان من شکل گرفته بود.
قبل از مهاجرت به خودم فرصت دادم
شما در دیدار ارائه کاملی درخصوص واکسن داشتید. موضوعی که اتفاقا امروز بیش از گذشته مورد توجه جامعه هم قرار گرفته است. البته شما از مدت‌ها قبل در این حوزه فعال هستید، دلیل انتخاب این حوزه چه بود؟ مقدمات آن چگونه فراهم شد و چه اتفاقی افتاد که یک تیم کوچک تبدیل به تیم بزرگی برای راه‌اندازی خط تولید واکسن شد؟
رشته دانشگاهی من بیوتکنیک پیوسته دانشگاه تهران است که مشترک از ریاضی و تجربی وارد این رشته شدیم. این رشته هرسال حدود 11 نفر پذیرش می‌گیرد و تا مقطع دکتری به‌صورت پیوسته ادامه دارد و معمولا افرادی با رتبه بالا در کنکور را انتخاب و شروع به جذب می‌کنند. چهار سال اول که به اتمام می‌رسد در مقطع ارشد و دکتری هم پذیرش می‌گیرند.
وقتی وارد فضای دانشگاه شدیم علاقه داشتیم تا در زمینه رشته خودمان فعالیتی انجام بدهیم اما بعد از گذشت دو سال از آغاز دانشگاه متوجه شدم فضای آزمایشگاه بودجه ندارد. کاری هم که فعالیت می‌کنم به دلخواه من یا استاد نبود و خروجی مقاله خوب یا جالب نبود. آن زمان حس بیهودگی داشتم و شروع کردم به فعالیت صنعتی، در مقطع ارشد دو سال توقف کردم و به سراغ کار صنعتی رفتم. با خودم قراری گذاشتم مبنی‌بر اینکه اگر کار خوب جلو رفت آن را ادامه دهم وگرنه درنهایت برای ادامه‌تحصیل از کشور می‌روم، درواقع در فکر رفتن و مهاجرت تحصیلی بودم و به خودم فرصت کار صنعتی دادم.
کمبود واکسن hpv در کشور برایمان دغدغه شد
چه کار صنعتی مدنظر شما قرار گرفت؟
کمبود واکسنhpv در کشور و بهای بالای آن دغدغه تولید را در ما ایجاد کرد. برای شروع کار دو، سه نفر بودیم که دغدغه مشترک داشتیم و به سراغ کارخانه‌هایی که در این حوزه فعالیت داشتند، رفتیم و مشورت گرفتیم، یکی از دوستان من که مادرش متخصص زنان است می‌گفت همیشه واکسن hpv در کشور دچارکمبود هست. این شد که ایده تولید واکسنhpv از همین‌جا در ذهن ما جرقه زد و شروع به کار کردیم و یک کار اولیه انجام دادیم و دیدیم واقعا می‌شود کار کرد.
از کار پارت‌تایم در کارخانه تا اجاره خط‌تولید
کارتان را از کجا شروع کردید و به سراغ چه افرادی رفتید؟
اول از همه به سراغ اساتید خودمان رفتیم و با کمک آنها آزمایش‌های اولیه و نمونه‌های اولیه را انجام دادیم. متوجه شدیم می‌شود کار کرد، این مراحل را در آزمایشگاه خودمان انجام می‌دادیم و به خرید خدمت لیست اقلام موردنیاز را می‌دادیم. تهیه می‌کرد و خروجی کار نشان می‌داد که می‌شود ادامه داد. بعد از آن به سراغ معاونت علمی ریاست‌جمهوری رفتیم. در آن زمان بحث بنیاد ملی نخبگان مطرح بود و معاونت هم به سراغ طرح‌های کلان ملی می‌رفت. تیم ما در دیدار مربوط با بنیاد نخبگان طرح را به آقای ستاری توضیح داد و ایشان هم به یکی از معاونان گفته بود که از ما پیگیری کنند و بازوی کمکی ما شدند. از سوی دیگر اساتیدی که در ماجرای کار ما قرار داشتند و اغلب باتجربه هم بودند این پروژه را تایید کردند. ستاری هم کار ما را تایید کرد و گفت کار شما صحیح هست اما با تیم جوان شما چه کاری کنم؟! او گفت که این طرح را به طرح کلان ملی تبدیل می‌کنم و بودجه محدودی برای کار شما در نظر می‌گیرم.
شما هم باید در هر قسمت نتیجه کار را گزارش بدهید و مقدار نیاز بودجه خود را هم بگویید و درنهایت هم از ما خواست که تاییدیه هر بخش را هم گزارش بدهیم. این شد آغاز رسمی کار ما با کمک معاونت علمی. از طرف دیگر هم، از اساتیدی که کار را ما را تایید کردند خواستیم آزمایشگاه به ما بدهند و موافقت کردند، حتی یکی از کارخانه‌های دارویی رفتیم و گفتیم فلان سلول دارویی برای ما می‌آید و ما تجربه کار نداریم و ممکن است در محیط دانشگاه آلوده منجر به آلودگی شود، آنها با حضور ما در کارخانه خود طی یکی،دو هفته موافقت کردند و در واقع اساتید و صنایع با هم به ما کمک کردند.
سال 95 محصول‌مان در تست حیوانی جواب داد
پس زمینه ارتباط صنعت و دانشگاه‌ها را هم فراهم کردید!
بله. کار خود را در کارخانه شروع کردیم و کم‌کم ماندگار شدیم و هم‌اکنون هم در آنجا هستیم و با گذشت زمان ثابت کردیم می‌شود چنین کاری را انجام داد. در طول کار اگر در قسمتی می‌ماندیم به سراغ اساتید می‌رفتیم، به شرکت‌های خارجی ایمیل می‌زدیم، به افرادی که در این زمینه کار کردند یا با کمپانی‌هایی که در این زمینه کار کردند با بهانه‌های مختلف تماس می‌گرفتیم و اطلاعات می‌گرفتیم و کم‌کم معاونت هم به ما اعتماد کرد و آزمایشگاهی در اختیار ما گذاشت. آزمایشگاه اولیه در یک ساختمان درحال ساخت در یک کانکس حدود 20 متری بود، به مرور زمان تیم ما 13-12 نفره شد.
معاونت علمی آخرین بازرسی خود را از تیم ما با سازمان غذا و دارو در نظر گرفته بود که در این بازرسی ارتباط ما با سازمان غذا و دارو و وزارت بهداشت ایجاد شد. زمانی که ما به سازمان پرونده دادیم با کارها و فعالیت خودمان آنها را مطلع کردیم تا در جریان کار ما قرار گیرند. درنهایت سال 95 بود که به صورت اولیه محصول ما در تست حیوانی جواب داد و سراغ اجاره کردن خط تولید رفتیم و (هنوز هم خط‌تولید نداریم) در یک مجموعه جدید که درحال راه‌اندازی خط تولید صحبت کردیم که اجاره کنیم. آنجا را هم بازرسی و بررسی کردند و ایرادهایی گرفتند که اصلاح و تکمیل کردیم. استارت تولید تعدادی واکسن را زدیم و تاییدیه کیفیت را گرفتیم.
چگونه به مرحله تولید رسیدید؟
تست‌های حیوانی مورد تایید قرار گرفت، در سال 96 بازرسی شد و در سال 97 مطالعه بالینی کد اخلاق گرفت و شروع شد. تا سال 98 مشغول مطالعه بالینی بودیم و اواخر 99 به مرحله تولید رسیدیم.
همیشه از نظر مالی محدود بودیم برخلاف مجموعه‌های دولتی
برای بهره‌برداری از تولید با توجه به اینکه فرصت صادرات این محصول بسیار کلان است، چه چالش‌هایی دارید؟ چه امکانات و حمایت‌هایی نیاز دارید؟ تا الان چه حمایت‌هایی از شما شده است؟
همیشه در بخش خصوصی حمایت‌هایی که از ما می‌شود کم است و تا الان هم کمک توسط معاونت علمی ریاست‌جمهوری و صندوق نوآوری شکوفایی و در قالب تسهیلات بوده است. در مقاطع مختلف هم سرمایه‌گذار برای تیم اضافه کردیم که تامین سرمایه‌گذاری کنیم. همیشه از نظر مالی محدود بودیم و برخلاف مجموعه‌های دولتی که برای این موضوعات ردیف بودجه‌های خوبی می‌گیرند ردیف بودجه کلانی نداشتیم و با اندک سرمایه واکسن را به تولید رساندیم. در صحبت‌هایی که در دیدار با مقام‌معظم‌رهبری داشتم، گفتم کاری که مجموعه دولتی انجام می‌دهد بخش خصوصی با بسیار مقدار کمتر انجام می‌دهد و بودجه دولتی هم ندارد.
هزینه تولید واکسن‌های دولتی چندبرابر بخش خصوصی است
مجموع هزینه‌های شما برای ساخت واکسن چقدر شد؟
ما تاکنون حدود ۳۰میلیارد تومان برای ساخت این واکسن هزینه کردهایم، درحالی که اگر همین کار در قامت شرکت‌های دولتی برود بودجه‌های بسیار کلان‌تر و چندبرابری به آن تعلق خواهد گرفت. در بخش دولتی واکسن‌هایی هست که تولید می‌شود مثل واکسن کرونا که حدود هزینه این بخش دولتی حدود ۵۰۰-۶۰۰ میلیارد تومان محاسبه شده. شاید هم این مبالغ بیشتر باشد؛ چراکه آمار رسمی در دست نیست. این اعداد بسیار عجیب است، بخشی از این هزینه‌ها قابل درک است. مثل بخش واکسن کرونا که همزمان با تولید این واکسن خط‌تولید هم راه‌اندازی می‌شود ولی ما خط‌تولید را اجاره می‌کنیم و بودجه نداریم اما برخی کارهای دولتی خروجی خاصی ندارد، ما عملا واکسن تولید داخل در 30 سال گذشته نداشتیم.
در 20سال اخیر تمرکز چندانی برای تولید واکسن نداشتیم
کشور ما در 100 سال گذشته در حوزه واکسن تجربیات متعددی داشته است، اما نکته‌ای که شما اشاره کردید برخلاف تاریخ درخشان این حوزه، چندان قابل‌دفاع نیست. در این مورد لطفا توضیح بدهید واکسن ما به چه صورت بود و چرا به این جایگاه رسیدیم؟
ایران در گذشته در حوزه واکسن و سرم‌سازی بسیار قدرتمند بود، به شکلی که مربوط به سن ما نیست. اساتید تعریف می‌کنند سراغ واکسن را از شرکت خارجی می‌گرفتند که آنها می‌گفتند چرا از ما می‌پرسی! واکسن را از رازی بپرس. تا این حد قدرت داشتیم و به‌عنوان اسم و برند مطرح بودیم. عملا در سال‌های گذشته تمرکزی برای این موضوع نبود. از زمانی که من می‌دانم تقریبا حداقل 20 سال گذشته شاید هم بیشتر، تمرکزی روی این موضوع بود.
پیشرفت کردن یا نکردن مجموعه دولتی تغییری در سرنوشتش ندارد
چرا؟ علت چه بوده؟
ظاهرا در مقطعی کارخانه رازی و پاستور متوقف شده و حرکت جدیدی شروع نکردند. کارخانه رازی محصول سرم و واکسن انسانی و دامی تولید می‌کند. کارخانه پاستور هم واکسن هپاتیت تولید می‌کند، این کارخانه‌ها در یک مقطعی خوب فعالیت کردند اما همان مرحله توقف کردند و ادامه ندادند. اما منطقی است در یک مجموعه دولتی اگر پیشرفت داشته باشد یا نداشته باشد تغییری در سرنوشت مجموعه ندارد. تاثیری ندارد و همین سبب می‌شود در مقطعی حرکت نکند، انگیزه ندارند و در این موضوع خلئی هست. همان‌طور که می‌بینید همین مساله برای ما مبنا شد که ما واکسن را با یک ایده ساده که -این محصول را نیاز داریم ولی نیست- شروع کنیم. زمانی که شروع کردیم متوجه شدیم خیلی از واکسن‌ها در بازار به‌صورت وارداتی با هزینه‌های بالا وجود دارند. این حوزه واقعا جایی هست که نیاز به کار بسیار دارد و به‌صورت تخصصی باید در حوزه واکسن کار کنیم.
در روزهای کمبود واکسن آنفلوآنزا تولید آن را آغاز کردیم
به جز واکسن hpv در تولید واکسن‌های دیگر نیز تلاشی داشتید؟
سال گذشته واکسن آنفلوآنزا مشکلی داشت که هم ارز نیاز داشت و هم شرکت‌های مقابل واکسن نمی‌دادند و در این شرایط ذخیره برای کشور خود داشتند. در حوزه فعالیت خود باید واکسن‌های موردنیاز را بررسی کنیم و اینکه چه واکسن‌هایی وارد می‌شود و چه هزینه‌های سنگین وجود دارد، آن وقت وارد فاز تولید این واکسن‌ها شویم، این‌طوری هم از جهت تامین، مشکل برطرف می‌شود و هم راهی برای صادرات هست. این محصولات استراتژیک هستند و می‌توانند موثر واقع شوند و همین هم مبنای کار ما شد و بعد واکسن آنفلوآنزا را هم تولید کردیم. در تولید واکسن آنفلوآنزا یک عقبه کار داشتیم و تیمی تشکیل داده بودیم و همه از روند کار اطلاع داشتند و می‌دانستیم که برای تولید واکسن چه مراحل و چه کارهایی باید انجام بدهیم و تعدادی از کارهای تکراری را نداشتیم و تجربه داشتیم. در واکسن قبلی کاری را ادامه می‌دادیم و به سرانجام می‌رسید و متوجه می‌شدیم مشکلی دارد و شاید بیماری انسانی داشته باشد و دوباره کار را از ابتدا شروع می‌کردیم اما درحال حاضر می‌دانیم و آزمون و خطا را می‌دانیم.
بیشتر توضیح می‌دهید؟ یعنی واکسن آنفلوآنزا هم در تیم شما تولید شد؟
تولید واکسن آنفلوآنزا توسط تیم ما از سال 97 شروع شد، عقبه واکسن قبلی هم داشتیم. در اواخر 98 مراحل آزمایشی کامل شد و در سال 99 زمان خروجی بود. می‌توانستیم تولید کنیم. یک خط تولید اجاره کردیم و محصول تولید کردیم و تست‌های حیوانی و پیش‌بالینی را انجام دادیم. تاییدیه سازمان را گرفتیم و بازرسی کردند. مطالعه بالینی در دی و بهمن سال 99 شروع شد و برای فصل آنفلوآنزا به بازار می‌رسد. اسم این واکسن را فلوگارد نام‌گذاری کردیم، برای قبلی پاپیلو گارد گذاشتیم.
سراغ واکسن‌های پیچیده و نوترکیب رفتیم
در انتخاب زمینه فعالیت و تولید واکسن چه مساله‌ای مورد توجه شماست؟
واکسن‌هایی که قبلا بود عمدتا کم‌ریسک و ارزان هستند و بار مالی سنگینی برای کشور ندارد. ما به سراغ واکسن‌هایی رفتیم که پیچیده هستند یا نوترکیب هستند یا با یک موادی مخلوط می‌شود یا یک ویروس خاصی هست. به سراغ واکسن‌هایی رفتیم که در بازار جهانی بالای 40-30 دلار هستند و درنتیجه با این قیمت صحبت از تولید یک‌میلیون دز واکسن است و وقتی درخواست زیاد باشد حدود 30 میلیون دلار می‌شود و برای کشور سنگین است. در گذشته فقط چند نوع واکسن ارزان‌قیمت داشتیم مثل فلج‌اطفال، هپاتیت، دپت، واکسن کزاز، دیفتری، سرخک، سرخچه و واکسن‌هایی که برای کودکان تولید می‌شد و فقط در حوزه هپاتیت بود که ورود خوبی شده بود. البته انتقال تجربه از کوبا بود ولی پایدار نشد و در حوزه‌های دیگر هم تولید نکردند. درمورد محصولات واکسن در بازار کشور خلأ هست و قیمت بالایی دارند و اغلب هم در بازار کمبود هست.
کشور ما در تولید واکسن های‌تک جا ماند
وضعیت فعلی تولید واکسن ما در مقایسه با جهان چگونه است؟
واکسن‌های های‌تک در بازارهای دنیا اغلب از سال‌های ۲۰۰۰ و ۲۰۰۶ به بعد بوده و واکسن آنفلوآنزا ۲۰۱۳ در بازار بود و صنعت واکسن در کشور همزمان با صنعت دنیا در یک مقطعی خوب پیش رفته است ولی از 2000 به بعد پیش نرفته و نیاز بازار شناسایی نشده است. خیلی از واکسن‌ها توصیه بهداشت جهانی است که واکسینه همگانی صورت بگیرد و همه افراد دریافت کنند و خیلی از واکسن‌های قبلی جایگزین تکنولوژی شدند ولی بسیاری از این موارد وارد کشور ما نشدند و ما عقب ماندیم. واکسنhpv هم سال 2006 به بازار دنیا آمد، توصیه سازمان بهداشت جهانی این هست که همه دختران 9 تا 14 سال واکسینه شوند و حدود 90 کشور در جهان درحال واکسینه‌شدن هستند. ما در سال‌های اول تولید هستیم و درحال حاضر سالانه حدود 400 هزار دز تولید می‌کنیم و ظرفیت تولید به‌راحتی در حال افزایش است، برای نیاز کشور تقریبا حدود 1.5 میلیون نفر را باید تامین کنیم. هر نفر حدود سه دز واکسن نیاز دارد و نیاز به تولید حدود 4.5 میلیون دز واکسن هست که برای دو سال بعد حدود پنج‌میلیون دز را برنامه‌ریزی کردهایم.