سارا طاهری، روزنامه نگار: صنعت بذر هیبریدی در جهان صنعتی بزرگ و روبه رشد است و با گردش مالی زیاد همراه بوده و به‌دلیل قابلیت اشتغالزایی و بهره‌وری اقتصادی زیاد در ایران هم از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. اما بذر هیبریدی چیست؟ این بذر به‌طور مستقیم از پیوند دو والد که به‌لحاظ ژنتیکی کاملا از هم متمایز هستند، ایجاد می‌شود و درنهایت به بذری تبدیل می‌شود که دارای ویژگی‌های هر دو والد خواهد بود. می‌توان گفت بذرهای هیبریدی همان‌طور که از اسم‌شان مشخص است، نسبت به والدین خود برتری کامل دارند؛ چراکه ترکیبی از صفات کیفی و مفید هر دو والد هستند. درواقع این نوع از بذرها برای دست یافتن به ویژگی‌های بهتر از الحاق دو یا چندین نوع گیاه به‌دست می‌آیند. به این ترتیب چنانچه کشاورزان برای عملیات کاشت از بذر استفاده می‌کنند، بهترین گزینه برای آنها بذرهای اصلاح شده است؛ زیرا بذر ترکیبی هیبریدی منجر به تولید درختان یا گیاهانی خواهد شد که علاوه‌بر پایداری و مقاومت بیشتر دربرابر آفت‌ها و بیماری‌ها دارای میوه‌ها و محصولات درشت‌تر و مرغوب‌تری خواهند بود و حتی در آخر منجر به تسهیل فرآیند برداشت این محصولات نیز می‌شوند.
چرا دانشگاه آزاد اسلامی پروژه تولید بذر هیبریدی را کلید زد؟
اهمیت تولید بذر هیبریدی در کشور درحالی است که هرساله تعداد زیادی بذر هیبریدی به کشور وارد شده و باعث خروج ارز در کشور می‌شود، بنابراین یکی از نیازهای کشور تولید بذر هیبریدی در داخل و بی‌نیاز کردن کشور از واردات است؛ وارداتی که سالانه ارز زیادی را از کشور خارج میکند. تولید بذر تا آنجا مورد غفلت قرار گرفته است که ایران در 10 سال گذشته درحوزه بذر گیاهانی که بهصورت هیبرید تولید می‌شوند، وابسته به خارج از کشور بود؛ به همین دلیل بود که مسئولان دانشگاه آزاد اسلامی به فکر افتادند این نیاز را مرتفع کنند. مرکز تحقیقات اصلاح و تولید بذر دانشگاه آزاد اسلامی هم در این راستا تاسیس شد و در مدتی کوتاه توانست بذر و نمونه‌‌هایی در کشور تولید کند. این دانشگاه حالا قرار است بسیاری از مشکلات کشور در تولید بذرهای هیبریدی را مرتفع کند، به‌همین دلیل است که دانشگاه آزاد اسلامی با توجه به پتانسیل‌های بالای واحدهای دانشگاهی خود، مدت زیادی است به بحث تولید بذر هیبریدی وارد شده است. بنابراین بسیاری دانشگاه‌های آزاد اسلامی استان‌ها وارد این طرح شده و هرکدام با توجه به پتانسیل و ظرفیت‌‌های استان این موضوع را پیگیری می‌کنند. مسئولان دانشگاه آزاد اسلامی معتقدند تولید بذر یک اقدام ملی است پس تمام استان‌ها پای کار آمده‌اند؛ چراکه باید به این پروژه به شکل ملی نگاه کرد.
مسئولان دانشگاه آزاد اسلامی می‌خواهند در شرایط تحریم و درحالی‌که کشور نیاز به خودکفایی دارد با تولید این بذرها کشور را از واردات بی‌نیاز کرده تا از خروج ارز جلوگیری شود. تاکنون بسیاری از واحدهای دانشگاه آزاد اسلامی به این پروژه وارد شده و هرکدام به‌نحوی به تولید این نوع از بذرها کمک می‌کنند. برخی واحدها گلخانه تاسیس کرده و برخی دیگر امکانات سراهای نوآوری خود را پای کار آورده‌اند، به‌تازگی نیز دو واحد جدید پای کار آمده‌اند.
واحد اقلید و کرج به پروژه ملی بذر پیوستند
دانشگاه آزاد اسلامی واحد اقلید و واحد کرج، دو واحد جدیدی هستند که به‌تازگی به پروژه ملی بذر اضافه شده‌اند. همزمان با چهلمین سالگرد تاسیس دانشگاه آزاد اسلامی و در سالی که توسط مقام‌معظم‌رهبری (مدظله العالی) به نام سال تولید، مانع‌زدایی‌ها و پشتیبانی‌ها نام‌گذاری شده است، سه هکتار از مزرعه تحقیقاتی دانشگاه آزاد اسلامی واحد اقلید با حضور کارشناسان دانشگاه آزاد اسلامی واحدهای اصفهان و اقلید به زیر کشت بذر هیبرید گوجه‌فرنگی و هندوانه رفت. دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج نیز درجهت رفع نیازهای کشور و جامعه به پروژه ملی بذر پیوست. دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج براساس آمایش سرزمینی و در راستای اثرگذاری با آماده‌سازی و لوله‌کشی آبیاری قطره‌ای در دو هکتار از مزرعه تحقیقاتی ـ آموزشی ماهدشت با کاشت بذرهای هیبریدی خربزه، ملون و هندوانه وارد پروژه ملی بذر شد.
پایگاه تحقیقاتی بیماری‌های گیاهی در واحد رفسنجان ایجاد می‌شود
علی سلیمانی، رئیس مرکز تحقیقات اصلاح و تولید بذر دانشگاه آزاد اسلامی واحد اصفهان (خوراسگان) درخصوص آخرین تحولات طرح بذر در دانشگاه آزاد اسلامی توضیح داد: «درحال‌حاضر دانشگاه آزاد اسلامی واحد اقلید و کرج به پروژه طرح ملی بذر دانشگاه آزاد اسلامی پیوستند؛ در واحد رفسنجان نیز درحال برنامه‌ریزی برای ایجاد پایگاه تحقیقاتی بیماری‌های گیاهی هستیم.»
او اضافه کرد: «دانشگاه آزاد اسلامی واحد دزفول نیز قرار است که از پایان خردادماه کار خود را آغاز کند؛ البته کار آغاز کشت به‌دلیل مشکلات اراضی کشاورزی این واحد دانشگاهی مقداری به‌تعویق افتاد. تفاهمنامه‌ای هم با دانشگاه آزاد اسلامی رودان منعقد شده تا این واحد دانشگاهی وارد پروژه ملی بذر دانشگاه آزاد اسلامی شود.»
رئیس مرکز تحقیقات اصلاح و تولید بذر دانشگاه آزاد اسلامی واحد اصفهان (خوراسگان) در ادامه تصریح کرد: «در استان کرمان علاوه‌بر واحد رفسنجان، دو واحد جیرفت و انار بهصورت جنبی به پروژه ملی بذر کمک می‌کنند.»
سلیمانی با بیان اینکه در دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوراسگان روند کار تحقیقاتی درحال اجراست، ادامه داد: «گلخانه‌ها و مزرعه دانشگاه درحال‌حاضر زیر کشت تحقیقاتی قرار گرفته‌اند. بخش تولیدی در دانشگاه آزاد اسلامی دهاقان درحال اجراست و تولید در این واحد دانشگاهی انجام می‌شود تا زمانی که گلخانه‌های واحد مجلسی نیز آماده شوند.»
او در ادامه بیان کرد: «در دانشگاه آزاد اسلامی پیشرفت خوبی صورت گرفته است؛ البته یک‌سری موانع ازجمله مشکلات بانکی ایجاد شد که با پیگیری‌های رئیس دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوراسگان و مسئولان سازمان مرکزی این مشکلات مرتفع شد و واحد مجلسی به‌زودی برای انبوه‌سازی آماده خواهد شد.»
رئیس مرکز تحقیقات اصلاح و تولید بذر این واحد دانشگاهی درخصوص واحد فلاورجان و واحد دولت‌آباد گفت: «در دو واحد دانشگاهی فلاورجان و دولت آباد نیز توسعه برای تولید بذر آغاز و گلخانه‌هایی در واحد دولت آباد ایجاد شده است، بنابراین با وجود تمام سختی‌هایی که شیوع کرونا برای ما ایجاد کرد تلاش کردیم کار را توسعه داده و در ایستگاه‌ها شروع به فعالیت کردیم.»
او با بیان اینکه ایستگاههای مناطق آزمایش از آذر سال‌گذشته بهصورت جلسات ویدئوکنفرانس کار خود را آغاز کرد، توضیح داد: «هنوز هم این جلسات ادامه دارد تا به تفاهم‌های پایدار و مطلوب برسیم. نحوه کار به این صورت است که از زیرساخت واحدهایی که در پروژه ملی بذر شرکت می‌کنند، طبق دستور دکتر طهرانچی، رئیس دانشگاه آزاد اسلامی استفاده کرده و درمقابل فروش و تجاری‌سازی بذر جدید توسط همان واحد دانشگاهی انجام شده و در فروش آن سهیم خواهند شد.»
به گفته او با راه‌اندازی این ایستگاههای آزمایش مناطق سرعت تحقیقات درخصوص آزمایش مناطق افزایش پیدا کرد. اکنون در مرحله‌ای هستیم که باید سطح تولید بذرهای هیبریدی را افزایش دهیم تا بتوانیم جوابگوی نیاز داخل و خارج باشیم.
واحدها به فروش و بازاریابی بذرهای هیبریدی وارد می‌شوند
سلیمانی اضافه کرد: «تحقیقات بذر یک اقدام بلندمدت است و برای رسیدن به نتیجه مطلوب چندسال زمان نیاز است؛ به‌طور مثال در دانشگاه آزاد اسلامی واحد رودان و جیرفت از دو سال پیش پای کار آمده و به پروژه ملی بذر کمک می‌کردند، اکنون قرار است این سطح همکاری گسترش پیدا کرده تا جایی که خود واحدها نیز در فروش و بازاریابی بذرهای هیبریدی درگیر شوند.»
رئیس مرکز تحقیقات اصلاح و تولید بذر دانشگاه آزاد اسلامی واحد اصفهان (خوراسگان) با بیان اینکه اکنون درحال انجام کارهای ایستگاههای تحقیقاتی هستیم، افزود: «بنابراین فقط در دانشگاه آزاد اسلامی واحد مجلسی تولید انبوه خواهیم داشت. واحد رودان حدود سه هکتار زیر کشت رفته و واحد کرج نیز دو هکتار زیر کشت هندوانه، ملون و گوجه‌فرنگی رفته‌اند. در ابتدا از دو تا سه هکتار کار خود را آغاز کرده و پس از بالا رفتن توانایی‌های واحدهای دانشگاهی در تولید بذر، این میزان افزایش پیدا خواهد کرد.»
او با بیان اینکه بذر وارداتی خیار بالای 1100 تومان خریداری می‌شود، ادامه داد: «این درحالی است که همین بذر حدود 400 تومان برای دانشگاه آزاد اسلامی تمام شده و به قیمت کمی بالاتر فروخته می‌شود که در سود آن هم مرکز تحقیقات بذر اصفهان و هم واحد تولید‌کننده سهیم خواهد بود. پیش از این تصور می‌شد هر چیزی که با قیمت بالاتری عرضه شود، کیفیت بهتری نیز دارد، در صورتی‌که در این مورد قضیه برعکس بوده و با مقایسه بذر خارجی با بذر تولیدی دانشگاه آزاد اسلامی می‌توان به کیفیت این بذرها پی برد.»
تامین یک‌سوم نیاز کشور در تولید بذر هیبریدی
رئیس مرکز تحقیقات اصلاح و تولید بذر دانشگاه آزاد اسلامی واحد اصفهان (خوراسگان) تاکید کرد: «دانشگاه آزاد اسلامی واحد مجلسی توانایی هفت هکتار گلخانه پیشرفته را دارد، بنابراین بعد از تولید انبوه، یک‌سوم نیاز کشور برای تولید بذر هیبریدی را به‌راحتی تامین خواهیم کرد. اکنون سراهای نوآوری درحال فعالیت بوده و همچنین واحدهای علاقه‌مند به تولید هم گلخانه‌هایی را برای تولید بذر هیبریدی ایجاد خواهند کرد.»
او تاکید کرد: «اگر بتوانیم در قدم اول 30 درصد نیازاولیه را تامین کنیم در گام بعدی تا 80 درصد را تامین کرده و درنهایت تا خودکفایی کامل پیش خواهیم رفت.»
تولید 25 میلیون بذر هیبریدی در یک سال گذشته
سلیمانی درباره میزان تولید بذر هیبریدی در دانشگاه آزاد اسلامی توضیح داد: «میزان تولید از سال گذشته تا امسال 25میلیون بذر بوده است، در دانشگاه آزاد اسلامی واحد مجلسی هفت هکتار سازه گلخانه تمام شده که هر هکتار 20میلیون بذر تولید خواهد شد. درواقع در فاز اول قرار است دو هکتار در این واحد دانشگاهی زیر کشت رفته که 40میلیون بذر تولید خواهد شد که با مجموع تولید گلخانه‌های واحد دهاقان و سایر واحدهای دانشگاهی 80 میلیون بذر تولید می‌شود.»
وی تاکید کرد: «این 80 میلیون 10 درصد نیاز کشور را در گام اول تامین میکند؛ به عبارت بهتر در گام اول 10 درصد نیاز کشور تامین شده و با توسعه تولید بذر در دانشگاه آزاد اسلامی می‌توانیم کشور را از واردات بی‌نیاز کنیم.»
سه هکتار در واحد اقلید زیر کشت بذر هیبرید گوجه‌فرنگی و هندوانه
واحد اقلید یکی از واحدهایی است که به‌تازگی به پروژه ملی بذر در دانشگاه آزاد اسلامی پیوسته است؛ سهراب نظری رئیس دانشگاه آزاد اسلامی واحد اقلید نیز در گفت‌وگو با «فرهیختگان» درخصوص تولید بذر در این واحد دانشگاهی گفت: «در آذر سال 99 جلسه‌ای در دانشگاه آزاد اسلامی واحد اقلید با حضور پیشقدم رئیس دانشگاه آزاد اسلامی استان فارس و نجفی رئیس دانشگاه آزاد اسلامی استان اصفهان برگزار و تفاهمنامه‌ای منعقد شد تا واحد اقلید به‌عنوان همکار طرح بذر ملی هیبریدی فعالیت خود را آغاز کند.»
او اضافه کرد: «در گام اول قرار شد تا سه هکتار از اراضی دانشگاه آزاد اسلامی واحد اقلید به کشت بذر هیبریدی اختصاص پیدا کند. در ابتدا شرایط آب‌وهوایی این کشت مهیا نبود و درحال‌حاضر این شرایط مهیا شده و سه هکتار زیر کشت بذر هیبرید گوجه‌فرنگی و هندوانه رفت.»
به گفته رئیس دانشگاه آزاد اسلامی واحد اقلید بعد از کشت این دو نوع بذر، دوره نگهداری و داشت آغاز شده اضافه و نهایتا تا سه ماه آینده مرحله برداشت نیز خواهد رسید. بعد از مرحله برداشت تلاش خواهیم کرد که تولید انبوه را آغاز کنیم.
او با بیان اینکه به دلیل شرایط آب‌وهوایی و نیاز منطقه، کشت گوجه‌فرنگی و هندوانه انجام شده، تصریح کرد: «سطح وسیعی از منطقه به کشت این دو محصول اختصاص دارد، بنابراین در گام اول این دو بذر زیر کشت رفت.» نظری تاکید کرد: «بعد از تولید انبوه در بحث درآمد غیر شهریه‌ای گام بلندی برداشته شده تا جایی که تا 70 درصد درآمدزایی برای دانشگاه آزاد اسلامی واحد اقلید به‌همراه خواهد داشت.»
کاشت بذر هیبریدی گوجه فرنگی، هندوانه و ملون در واحد کرج
محمدحسن برهانی‌فر، رئیس دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج گفت: «بذر هیبریدی بذری است که ازطریق هیبریداسیون (دو رگ‌گیری) تولید می‌شود. تولید بذرهای هیبریدی در کشاورزی روزبه‌روز درحال افزایش است و یکی از دلایل اصلی افزایش چشمگیر تولید محصولات کشاورزی در 50 سال اخیر تولید همین بذرهای هیبریدی است.»
او اضافه کرد: «بذرهای هیبریدی نسبت‌به بذرهای دیگر برتری کامل دارند، زیرا ترکیبی از صفات برگزیده و مفید گیاه والد هستند. درواقع بذرهای هیبریدی برای بهره‌مندی از بهترین صفات و ویژگی‌ها از پیوند دو یا چند گیاه تشکیل می‌شوند.»
رئیس دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج درخصوص مزایای استفاده از بذرهای هیبریدی توضیح داد: «رشد آسان و سریع‌تر، تولید میوه‌های درشت‌تر و مرغوب‌تر، بازده بالاتر، مقاومت بیشتر در برابر بیماری و آفت، برداشت آسان‌تر، صرفه‌جویی در مصرف آب و سازگاری با آب‌وهوای منطقه از مزایای این بذرها است.»
او با بیان اینکه بذرهای هیبریدی با بذرهای تراریخته کاملا متفاوت هستند، تصریح کرد: «در بذرهای تراریخته (GMO) ژنتیک و DNA گیاه در آزمایشگاه کاملا تغییر میکند که دارای عوارض بیشماری برای انسان و محیط زیست بوده و برخلاف رویه کشاورزی ارگانیک است. اما بذرهای هیبریدی تمام خواص مفید و ارزشمند بین دو گیاه را جمع‌آوری میکند و از نظر ژنتیکی تغییری روی آنها انجام نمی‌شود.»
برهانی‌فر عنوان کرد: «به‌طور کلی بذرهای هیبریدی تحولی بزرگ در صنعت کشاورزی و باغداری بوده و با کشاورزی ارگانیک نیز هم‌جهت هستند. کاشت بذرهای هیبریدی به کشاورزان این اجازه را می‌دهد تا دقیقا بدانند چه چیزی از محصول انتظار می‌رود و ازنظر نیاز به آب، حساسیت به بیماری و آفت، نیازهای تغذیه‌‌ای و عملکرد مورد انتظار، چگونه هستند.»
او ادامه داد: «این به این معنی است که کشاورزان می‌توانند زمان کمتری را صرف کاشت و برداشت محصول موردنظر کرده و گیاهان بیشتری را درطول یک فصل رشد مدیریت کنند. همچنین بسیاری از بذرهای هیبریدی طراحی شده‌اند تا بتوانند تنش برداشت اولیه، حمل‌ونقل طولانی‌مدت و نیز مدت‌زمان طولانی در قفسه‌های فروشگاه‌های میوه و تره‌بار را تحمل کنند. این تغییرات اجازه می‌دهد تا بتوان برخی از میوه‌ها را در هر زمانی از سال و در هر مکانی از دنیا ارائه کرد.»
رئیس دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج درخصوص اقدامات انجام‌شده در واحد کرج نیز گفت: «یک کارگروه پروژه ملی بذر در معاونت پژوهش و فناوری واحد کرج تشکیل شد و هماهنگی‌های لازم با مدیران طرح تحول کشاورزی در سازمان مرکزی دانشگاه انجام شد. همچنین جلسات هماهنگی با مجری پروژه ملی بذر نیز برگزار و درنهایت زمین مناسب در مزرعه تحقیقاتی – آموزشی ماهدشت برای کشت بذر انتخاب شد.»
او اضافه کرد: «درحال حاضر مواد لازم (کود و...) برای کشت بذر تهیه شده و ماشین‌آلات مناسب برای اجرای عملیات کشت تامین شده است. همچنین شخم‌زنی زمین انجام و نقشه آبیاری تحت فشار زمین نیز تهیه شده است.»
او بیان کرد: «نشاء گوجه‌فرنگی، کاشت بذر هیبریدی هندوانه و ملون کاشت شده و درحال حاضر آبیاری و مراقبت روزانه انجام می‌شود.»
به گفته برهانی‌فر، جمع کل زیر کشت یک هکتار بوده که از این میزان نشاء گوجه‌فرنگی 0.2 هکتار، بذر هیبریدی هندوانه 0.4 هکتار و بذر هیبریدی ملون 0.4 هکتار است.
رئیس دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج در پایان گفت: «پروژه ملی بذر دواقع پروژه به‌نژادی بذر و نشاء بوده که در دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج شروع شده و یک پروژه سه‌ساله است و در انتهای سال سوم بذرهای نهایی به‌نژادی شده و جهت تولید انبوه بذر و نشاء و محصول نهایی زیر کشت خواهد رفت.»