ابوالقاسم رحمانی، روزنامه‌نگار: دم‌دمای ظهر بود، نزدیکی‌های محل کار، خسته از پیاده‌روی مختصر و حرارت بالای خورشید و گرمای طاقت‌فرسای اردیبهشت تابستانی! یکی از دوستان پیام داد که امروز روی کارتابل اداری‌شان، نامه‌ای آمده با این مضمون که من‌بعد کارمندان مرد کت نپوشند! حقیقتش را بخواهید، چون قبل‌تر این خبر را خوانده بودم خیلی متعجب نشدم. ماجرا از این قرار است که گویا از کارمندان خواسته شده کت نپوشند تا گرم‌شان نشود، چون من‌بعد به‌خاطر کاهش مصرف برق، روشن کردن کولرهای گازی در ادارات ممنوع است. کمی بعدتر، یکی دیگر از دوستان، پستی در صفحه اینستاگرامش منتشر کرد که نوشته بود برق منطقه‌ای که محل کارشان آنجا بود، قطع شده و فعلا دست از کار کشیده‌اند. ماجرای قطعی برق در کشور ما ماجرای دنباله‌داری است و برای هیچ‌کس مساله‌ای غریبه و ناآشنا نیست. هرسال به دلایل مختلف نقاطی از کشور درگیر ماجرای قطعی برق هستند (بعضی از مناطق هم که اصلا برق ندارند!). در باب چرایی و علل این قطعی‌ها هم هربار یک چیزی بیان و علت‌هایی برای آن ذکر می‌شود. از آنجا هم که هربار و هرسال، علل قطعی‌ها دستخوش تغییرات و کم و اضافات می‌شود، نمی‌توان یک نسخه واحدی برای این مساله در تمام سال‌هایی که با قطعی برق مواجه بودیم پیچید. به همین خاطر، براساس برخی آمار و اطلاعات موجود، جست‌وجوهایی که انجام دادیم و البته برخی اظهارات به برخی علل بروز قطعی‌های برق در کشور خصوصا تهران در سال 1400 اشاره می‌کنیم. اما همین ابتدای بحث بد نیست به این مساله اشاره کنیم که بسیاری از علت‌هایی که در ادامه با آنها مواجه خواهیم شد و ذکر می‌کنیم، مسائلی هستند که می‌توان از مدت‌ها قبل به آنها فکر کرد و برای آنها آماده بود. البته اگر پای یک دولت درست و حسابی در میان باشد.
ماجرا از چه قرار است؟ خشکسالی، افزایش دما، چاه‌های کشاورزی و رمزارزها متهمان اصلی خاموشی‌ها
هنوز چندان از قطعی‌های زمستانی برق نمی‌گذرد؛ قطعی‌هایی که به ماجرای نبود انرژی و کمبود گاز و مسائل مختلف اینچنینی ارتباطش دادند و باعث شد روزهای نسبتا زیادی را خصوصا در همین تهران مردم برق نداشته باشند و خیلی از کسب‌وکارها هم متضرر شوند. حالا اما کمتر از چندماه بعد از آن قطعی‌ها، شاهد قطعی‌های جدیدی در کشور و بازهم به‌طور خاص در تهران هستیم؛ مساله‌ای که پیش‌تر هم مسئولان به آن اشاره کرده بودند. غلامعلی رخشانی‌مهر، معاون هماهنگی توزیع توانیر چند روز پیش گفته بود: «برنامه‌هایی باید برای جبران ۴ هزار مگاوات کمبود تولید برق در سال‌جاری داشته باشیم که قدم نخست را دولت از خودش شروع کرده است. دستگاه‌های اجرایی، بانک‌ها و نهادهای عمومی مکلف شدند مصرف‌شان را در ساعات اداری تا ۵۰ درصد کاهش دهند و در ساعات تعطیل تا ۱۰ درصد مصرف سال قبل را داشته باشند. موضوع دیگر در زمینه روشنایی معابر و مهم‌تر از آن رمزارز‌هایی است که در یک کار غیرتولیدی و غیرمولد از آن استفاده می‌کنند که تاکنون حدود ۳۷۰ مگاوات از این نوع رمزارز‌های غیرمجاز را جمع‌آوری کردیم. دارندگان مولدهای اضطراری تاکنون ۷۵۰ مگاوات تفاهمنامه همکاری با ما امضا کرده‌اند. براساس اطلاعات ما این همکاری‌ها تا ۱۷۰۰ مگاوات می‌تواند ادامه داشته باشد و وزارت نفت نیز اعلام آمادگی کرده تا سوخت موردنیاز آنها را نیز تأمین کند تا تابستان بدون مشکلی داشته باشیم.» محمدحسن متولی‌زاده، مدیرعامل توانیر هم چندروز پیش در مراسم آغاز ششمین اقدام فراگیر توزیع برق با محور عبور از پیک ۱۴۰۰ درخصوص دلیل به‌هم خوردن تراز تولید و مصرف برق اظهار کرد: «خشکسالی و غیرممکن شدن استفاده از برخی نیروگاه‌های برق‌آبی، افزایش دما و بالا رفتن مصرف برق، ورود زودهنگام چاه‌های کشاورزی و درنهایت پدیده جدیدی به نام رمزارزها چهار دلیل اصلی افزایش شدید مصرف برق و به‌هم خوردن تراز تولید و مصرف به‌شمار می‌روند. این اقدام فراگیر که با هدف آمادگی عملیاتی و اجرایی برای گذر از پیک طراحی و اجرا می‌شود، شامل چهار محور اصلی مقابله با دستگاه‌های رمز ارز غیرمجاز، تعدیل روشنایی معابر شهری و بین‌شهری، بررسی آماده‌به‌کاری سامانه‌های برق من و ۱۲۱ و ارزیابی آماده‌به‌کاری مولدهای اضطراری است. از آنجاکه مراکز استخراج رمز ارز به‌عنوان پدیده‌ای جدید در زمینه مصرف برق به‌شمار می‌روند، با هماهنگی‌های صورت‌گرفته، مراکز مجاز استخراج در ایام پیک از مدار خارج خواهند شد و برخورد با مراکز غیرمجاز نیز ازطریق تعامل با نهادهای ذی‌ربط انجام می‌شود. در سال گذشته بیش از ۲۹۰ هزار قرارداد همکاری با مشترکان بزرگ و کشاورزان امضا شد که در سال‌جاری این تعداد به ۳۵۰ هزار قرارداد همکاری افزایش یافته است. امسال ساختمان‌های اداری نیز موظف هستند مصرف برق خود را نسبت‌به سال قبل ۵۰ درصد کاهش دهند. براساس برآوردها حدود ۵۰۰۰ مگاوات عدم تعادل داریم که امیدواریم با این اقدامات رفع و تراز تولید و مصرف برقرار شود.»
وضعیت برق در سایر استان‌ها هم بحرانی است
این وضعیت محدود به تهران هم نیست، هرچند خاموشی‌ها در تهران محسوس‌تر و رسانه‌ای‌تر شده‌اند، اما در سایر استان‌ها هم وضعیت بحرانی است. عباس آذری، سخنگوی صنعت برق خراسان درخصوص جدول برنامه‌های مدیریت مصرف برق در مشهد، اظهار کرد : «ما برای مدیریت مصرف برق دو برنامه داریم؛ برنامه اول مربوط به مدیریت مصرف برق مراکز بزرگ و پرمصرف ازجمله ادارات و کارخانه‌ها است. از دو ماه گذشته با آنها هماهنگ شده و درخواست شده است که در ساعات پیک مصرف کمک کنند. به‌عنوان مثال کارخانه‌ای که ۱۰ مگاوات در ساعت برق مصرف می‌کند، در ساعات پیک مصرف فعالیتش را کاهش داده یا متوقف کرده و ۳ مگاوات به ما کمک کند. حدود ۵۰ تا ۶۰ درصد از کمبود تولید با اجرای این برنامه برطرف می‌شود. برنامه مدیریت مصرف برق هرساله از ۱۵ خردادماه شروع می‌شود، اما امسال شرایط در حدی بحرانی است که این مساله ۱۵ روز زودتر شروع شده است.» سوای استان خراسان، از ایلام، البرز و سایر استان‌های کشور هم اخباری مبنی‌بر بحرانی بودن وضعیت برق‌رسانی به مشترکان به گوش می‌رسد.
فرسودگی خطوط را هم به عوامل قبلی اضافه کنید
مصطفی رجبی‌مشهدی، سخنگوی صنعت برق در تکمله اظهارات قبلی مسئولان، طی چندروز گذشته مصاحبه‌های متعددی پیرامون وضعیت مصرف برق در کشور داشت. به گفته او «مصرف برق حدود ۶۶۲/۵۳ مگاوات در کل کشور بوده است که نسبت‌به روزهای مشابه سال گذشته شاهد افزایش حدود ۹ هزار مگاواتی مصرف بوده‌ایم. قطعی‌های برق پراکنده‌ای که در نقاط مختلف پایتخت شاهد آن بودیم، به‌دلیل افزایش مصرف برق است و در برخی نقاط احتمالا ممکن است ناشی‌از فرسودگی شبکه یا پارگی خطوط و… باشد که همین امر موجب قطعی برق شده است که همکاران ما در اسرع وقت اقدام به تعمیرات لازم کردند تا شاهد قطعی طولانی برق نباشیم. درباره قطعی برق آنتن‌های BTSهم باید گفت این آنتن‌ها دارای باتری‌های همراه هستند که درصورت قطعی برق می‌توانند از این باتری‌ها استفاده کنند و اگر مواردی از قطع برق این آنتن‌ها گزارش شده، به‌خاطر مشکل باتری آنها بوده است. از مشترکان تقاضا داریم با مدیریت مصرف به‌ویژه واحد‌های غیرمجاز رمزارز به صنعت برق در عبور از پیک مصرف در روزهای تابستان کمک کنند. درصورت گزارش واحد‌های غیرمجاز رمزارز علاوه‌بر دریافت پاداش نقدی تا سقف ۲۰ میلیون تومان دریافت کنند.»
روز گذشته هم رجبی با اعلام این خبر که برق چهار سازمان دولتی به‌دلیل عدم رعایت الگوی مصرف اعلام‌شده، با ابلاغ قبلی قطع شد، گفت: «برق این سازمان‌ها که پیش‌تر نیز نسبت‌به عدم رعایت سقف و الگوی تعیین‌شده اخطار دریافت کرده بودند، قطع شد. وزارت صمت، بانک ملت (مرکزی)، بنیاد تعاون و سازمان ثبت و اسناد کشور، چهار ساختمانی هستند که برق آنها امروز با هماهنگی و ابلاغ قبلی قطع شد. براساس ابلاغ صورت‌گرفته توسط وزارت نیرو، سازمان‌های دولتی باید مصرف برق خود را ۵۰ درصد کاهش دهند. بازرسی‌های روزانه توسط شرکت‌های توزیع به‌منظور اطمینان از صحت عملکرد سازمان‌های دولتی در موضوع مدیریت مصرف برق، انجام خواهد شد.»
همایون حائری، معاون وزیر نیرو در امور برق و انرژی هم گفته است: «امسال با گرما آغاز شد، به همین دلیل سیستم‌های سرمایشی زودتر به مدار آمدند و باتوجه به اینکه سال خشکی داریم، چاه‌های آب کشاورزی نیز زودتر شروع به فعالیت کردند. این عوامل باعث شده که میزان مصرف در مقایسه با سال گذشته بسیار افزایش پیدا کند. از پیک مصرف سال گذشته تا پیک سال‌جاری ظرفیت نیروگاه‌های حرارتی جدید که به مدار آمده، کلا پاسخگوی تأمین افزایش مصرف مشترکان جدیدی است که به‌تازگی اضافه شده‌اند، اما بالاخره باید کمبود تولید نیروگاه‌های برق‌آبی را جبران کنیم.»
افزایش 9 هزار مگاواتی مصرف برق، کاهش 60 درصدی بارندگی‌ها؛ وضعیت برق بحرانی است
تا اینجا چند عامل به‌عنوان علل اصلی قطعی‌ها و بروز بحران در مساله برق کشور بیان شد؛ عللی که با نگاهی به سایر عوامل خیلی بیراه به‌نظر نمی‌رسند، اما خب همه ماجرا هم این نیست. بگذارید کمی آماری و متقن‌تر حرف بزنیم. با نگاهی به جدول گزارش وضعیت مصرف برق در کشور و مقایسه میزان مصرف اردیبهشت‌ماه امسال نسبت‌به سال 99، چیزی حدود 9 هزار مگاوات میزان مصرف مشترکان افزایش پیدا کرده است. این درحالی است که ما در سال‌جاری به‌دلیل کاهش محسوس بارش‌ها و ذخایر آب پشت سدها، عملا امکان تولید برق توسط نیروگاه‌های برق‌آبی را هم از دست داده‌ایم. اینجا بد نیست آماری هم از وضعیت بارندگی‌ها در سال‌جاری در قیاس با سال گذشته و دوره بلندمدت 50 ساله هم ارائه کنیم.
دیروز احد وظیفه، رئیس مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی ضمن بیان اینکه بارش‌ها در ایران طی اردیبهشت‌ماه حدود ۱۶ میلیمتر بود، اظهار کرد: «این درحالی است که میانگین نرمال بارش‌ها در این ماه ۱۸ میلیمتر گزارش شده است. از این‌رو می‌توان گفت در اردیبهشت‌ماه با کم‌بارشی ۱۵ درصدی مواجه بودیم. به‌طور کلی از ابتدای فروردین‌ماه تاکنون در کشور حدود ۲۰ میلیمتر بارش داشتیم، این درحالی است که میزان نرمال بارش‌ها در کشور طی دو ماه ابتدایی سال ۵۲ میلیمتر است، بنابراین بارش‌ها در ایران طی فروردین و اردیبهشت حدود ۶۰ درصد کمتر از نرمال بود.» پیش‌تر هم در این صفحه و روزنامه و هم در گزارشی که مرکز پژوهش‌های مجلس تهیه کرده بود، به وضعیت نامناسب بارندگی‌ها در سال آبی جاری اشاره کردیم و گفتیم که نسبت بارندگی سال آبی 1400-1399، در قیاس با مدت مشابه در سال آبی قبلی بیش از 52 درصد و نسبت‌به دوره 50 ساله بیش از 36 درصد کاهش داشته و این زنگ خطر جدی در ارتباط با ورود به یک دوره خشکسالی شدید را به صدا درآورده است.
آن روی سکه قطعی برق
افزایش دما، کاهش شدید و محسوس بارندگی‌ها، استخراج ارزهای مجازی و فرسودگی شبکه توزیع برق و... تا اینجا به‌عنوان علل اصلی عدم تامین نیاز برق مصرفی مشترکان بیان شده است. منتها در گفت‌وگو با کارشناسان و جست‌وجوهایی که انجام دادیم، علل دیگری هم در ایجاد این نقص و کاستی‌ها وجود دارد که خیلی در بین سخنان مسئولان نیست و حتی وقتی جویا شدیم هم کسی پاسخگو نبود. با این‌حال طبق اطلاعات موجود، هر 10 سال شبکه تولید و توزیع برق در کشور باید تا دو برابر ظرفیتش افزوده شود؛ اتفاقی که عملا در کشور ما رخ نمی‌دهد و همین مساله باعث می‌شود در شرایط موجود و شرایط مشابه که بخشی از ظرفیت را از دست می‌دهیم، توان تولید و توزیع برق کاهش پیدا کند و به این وضعیت دچار شویم.
نکته دیگری که باید به آن اشاره کنیم، صرفه اقتصادی ورود سرمایه‌گذار در صنعت برق است. طبق اطلاعات موجود هر کیلووات برق حدود 300 تومان توسط نیروگاه فروخته می‌شود، دولت چون در یک فضای انحصاری قرار دارد و عملا در ایران فقط دولت مشتری برق است، 50 تومان از این هزینه را از جیب مشترک برمی‌دارد و آن 250 تومان باقیمانده را هم در قالب یارانه به نیروگاه می‌دهد. اینجا اما همه‌چیز همین‌قدر مرتب پیش نمی‌رود؛ دولت به‌دلیل کمبود بودجه و توان مالی، سهم خود را به نیروگاه پرداخت نمی‌کند. همین الان شرکت‌هایی هستند که حدود هزار میلیارد تومان از دولت طلب دارند و دولت به‌خاطر کمبود منابع توان پرداخت این هزینه را نداشته است. ماجرا آنجایی جالب‌تر و تامل‌برانگیزتر می‌شود که بدانیم اورهال یک واحد از شبکه تولید و توزیع برق در یک نیروگاه چیزی حدود 100 میلیارد تومان هزینه برمی‌دارد. اما چون این مساله هم صرفه اقتصادی ندارد، هم دولت به تعهداتش عمل نمی‌کند، پس شرکت هم از اورهال تجهیزات و... شانه خالی می‌کند و نتیجه می‌شود اینکه بخشی از قطعی‌ها به‌خاطر کاهش توان تولید برق و فرسودگی تجهیزات شبکه تولید و انتقال است
در ارتباط با این موضوعات البته احسان صدر، رئیس انجمن نیروگاه‌های کوچک‌مقیاس اظهارات قابل‌تاملی داشته است. او با بیان اینکه وزارت نیرو نتوانسته مصرف‌کنندگان را قانع کند تا هزینه واقعی برق را بپردازند، توضیح داد: «این کار در بسیاری از مواقع مانند صنایع غذایی، مخابرات و... اجرای موفقی داشته است. وضع نیروگاه‌ها و تولیدکنندگان خصوصی برق بسیار وخیم است، درحالی‌که تمامی صنایع کشور ازجمله پتروشیمی، فولاد و کاشی و سرامیک به‌نوعی یارانه‌های انرژی دریافت می‌کنند، صنایع نیروگاهی که عمدتا به‌لحاظ فناوری بسیار پیشرو و مطابق استاندارد‌های روز دنیا هستند، نه‌تنها هیچ یارانه‌ای دریافت نمی‌کنند، بلکه به دولت یارانه نیز می‌دهند؛ به‌عبارتی مجبور هستند برق تولیدی خود را کمتر از بهای تمام‌شده به دولت بفروشند و علاوه‌بر آن وزارت نیرو با تاخیر‌های فراوان در پرداخت مطالبات آنها، به اجبار از آنها وام هم می‌گیرد. اجازه صادرات هم که نرخ‌های جذاب‌تری دارد به نیروگاه‌ها داده نمی‌شود و در رقابتی عیان با بخش خصوصی وزارت نیرو تلاش می‌کند درآمد‌های صادرات برق را در انحصار خود نگه دارد. به بیان ساده‌تر، برق را به بهای بسیار ارزان‌تر از نیروگاه خصوصی می‌خرد و بسیار گران‌تر به مشتری خارجی می‌فروشد. سرمایه‌گذاران علاقه‌ای به احداث نیروگاه جدید ندارند و از برخورد آمرانه و غیرمسئولانه وزارت نیرو شکایت دارند. نرخ‌های فعلی برق جوابگوی نوسازی و تعمیرات صحیح نیروگاه‌های موجود نیست و به‌تدریج نیروگاه‌های موجود مستهلک شده و جایگزین نمی‌شود و سرمایه‌گذاران درحال خروج از این صنعت هستند.»