فاطمه شهدوست، روزنامه‌نگار: تاریخ همیشه قصه‌های مختلفی را ساخته و در دلش ثبت کرده است اما همیشه هم این‌طور نیست و گاهی این قصه‌ها و آدم‌هایشان هستند که تاریخ را می‌سازند و بخشی از روزگار را به‌خود اختصاص می‌دهند. مثل چه کسانی؟ مثل همه آدم‌هایی که یا خیلی‌خوب بودند یا خیلی‌بد، یا خیلی می‌دانستند یا هیچ. درواقع کسانی که علاوه‌بر خودشان روی زندگی بقیه هم تاثیر گذاشتند؛ تاثیری که گاهی با گذشت سده‌ها از آن هنوز که هنوز است ادامه دارد، مثل جریانی که دانشمندان، عرفا، شعرا، فیلسوفان و... خلق کردند و به‌راه انداختند.

اما اینکه اصلا چرا سراغ تاریخ و تاریخ‌سازانش رفتیم، موضوعی است که برمی‌گردد به امروز، یعنی روز جناب محمد بن ابراهیم قوامی شیرازی ملقب به صدرالمتالهین یا ملاصدرای خودمان. او که از فیلسوفان به نام ایرانی است، تا الان آثار مختلفی ازجمله سریال «روشن‌تر از خاموشی» درباره‌اش ساخته شده است. این قضیه هم بهانه‌ای شد تا مروری داشته باشیم بر بقیه آثاری که درباره اندیشمندان، عرفا و دانشمندان ایرانی در تلویزیون تهیه شده است.

روشن‌تر از خاموشی

قصه و جزئیات: در مجموعه «روشن‌تر از خاموشی» زندگی‌نامه صدرالدین محمدبن ابراهیم قوام که به ملاصداری شیرازی معروف است به‌تصویر درآمد. اگر جزئی‌تر نگاهی به این سریال بیندازیم درواقع زندگی‌نامه این متفکر و فیلسوف ایرانی اسلام و تشیع، از نوجوانی تا رفع حکم نفی بلد او و بازگشت به زادگاهش شیراز در بخش‌های مختلف آن نمایش داده شده است.

این سریال در ۳۵ قسمت در سال ۱۳۸۲ از شبکه ۱ روی آنتن رفت. همچنین در خلاصه داستان این مجموعه که تکمله توضیحات ما هم هست، نوشته شده: «در زمانی که کشور از لحاظ سیاسی و اجتماعی، در شرایطی نابسامان قرار گرفته و علاوه‌بر تهدیدات و دست‌اندازی مستعمران به خاک ایران، عده‌ای نیز در داخل داعیه حکومت دارند؛ صدرالدین محمد قوام شیرازی متخلص به ملاصدرا، در راه کسب علم و دانش قدم می‌گذارد. این فیلسوف برجسته که روحی تشنه و مشتاق یادگیری دارد، در محضر دانشمندان و عالمان بزرگ اسلامی چون شیخ بهایی، میرداماد و میرفندرسکی درس می‌آموزد... .»

با همه اینها به این سریال نقدهای مختلفی وارد بود که یکی از مهم‌ترین آنها فاصله از شرح حال ملاصدرا و به حاشیه رفتن موضوع اصلی در لابه‌لای دعواهای صفوی- عثمانی بود که خیلی‌ها آن را باعث و بانی کمتر دیده‌ شدنش می‌دانند.

نویسنده و کارگردان: حسن فتحی کارگردانی و نویسندگی این مجموعه را برعهده دارد. درواقع این کار بعد از مجموعه‌هایی چون «همسایه‌ها»، «پهلوانان نمی‌میرند» و «فردا دیر است» ساخته شد و از اینجا به بعد بود که فتحی بیش از پیش در دل داستان‌هایی که در مقطعی از تاریخ می‌گذرند، فرو رفت. با همه اینها می‌توان گفت این سریال همواره در قیاس با هم‌نژادان خود- یعنی «شب دهم»، «مدار صفر درجه» و البته «پهلوانان نمی‌میرند»- کمرنگ و مهجور مانده به‌حساب می‌آید اما از نظر سوژه و محتوا جزء مجموعه‌های جالب‌توجه است.

نردبام آسمان

قصه و جزئیات: زندگی غیاث‌الدین جمشید کاشانی که منجم، ریاضیدان و کاشف عدد پی معروف است، در مجموعه «نردبام آسمان» از کودکی تا بزرگسالی او  به‌تصویر کشیده شد. او که از دانشمندان قرن نهم است در زمان زمامداری مغول‌ها زندگی می‌کرده و دوران اوج اخترشناسی ایرانیان را بازگو می‌کند. این سریال حدود 13سال پیش ساخته شد.

نویسنده و کارگردان: حامد عنقا نویسندگی این سریال را -با طرحی از سعید رحمانی- بر عهده داشت و محمدحسین لطیفی هم در چهارمین تجربه‌اش کارگردانی این مجموعه را انجام داد. لطیفی پیش از این سریال مجموعه‌هایی مثل«صاحبدلان»، «همسایه‌ها»، «سفر سبز» و «وفا» را در کارنامه‌اش داشت و با این سریال پا در فضایی گذاشت که پیش‌تر از او ندیده بودیم.

شیخ بهایی

قصه وجزئیات: همان‌طور که از اسم این مجموعه پیداست، زندگی بهاءالدین محمد بن حسین عاملی معروف به شیخ بهایی در این سریال مورد پرداخت قرار گرفت. او فقیه، محدث، ریاضیدان، ادیب و حکیم بود و از او آثار زیادی که یکی از معروف‌ترین آنها «کشکول» است، به‌جا مانده.  این مجموعه در دو بخش به روایت زندگی شیخ بهایی می‌پردازد؛ در بخش ابتدایی مهاجرت وی و خانواده‌اش به‌تصویر کشیده می‌شود و بخش دوم به سال‌های آخر زندگانی وی در اصفهان اختصاص دارد و سرانجام درگذشت او در سال ۱۰۳۳ هجری قمری در حد چند سکانس به تصویر کشیده شده است. همچنین اگر بخواهیم جزئی‌تر بگوییم، در ابتدای این داستان شیخ که نوجوانی ۱۲ ساله است، به‌خاطر فشارهای حاکمان آن دوره مجبور می‌شود تا از جبل‌عامل لبنان به‌همراه خانواده‌اش به ایران مهاجرت کند و در ادامه هم روند این مهاجرت، زندگی او تا بزرگسالی و مرگش را می‌بینیم. تولید این سریال از سال 82 شروع شد و پنج‌سال بعد هم روی آنتن رفت.

نویسنده و کارگردان: شهرام اسدی کارگردانی سریال شیخ بهایی را بر عهده داشت. او قبل‌ از این مجموعه، فیلم «روز واقعه» را کارگردانی کرده بود و در ادامه بعد از اینها سریال جلال‌الدین را ساخت که از آن نیز می‌گوییم. ضمنا محسن دامادی و حجت قاسم‌زاده فیلمنامه این سریال را نوشته‌اند.

بوعلی سینا

قصه و جزئیات: این سریال که هرچند وقت یک‌بار از یکی از شبکه‌های تلویزیون روی آنتن می‌رود، تولید سال 64 است و زندگی دانشمند همه‌چیزدان، ابوعلی سینا را روایت می‌کند. شروع این سریال با بازسازی خیلی از فضاهای قدیمی در اقدسیه تهران کلید خورد و بعد هم در فضاهایی از اصفهان و نایین پیش رفت، سرعت تصویربرداری این مجموعه 12 قسمتی هم آنقدر بالا بود که درنهایت در همان سال آماده پخش هم شد. اگر یکی از جذابیت‌های این مجموعه شخصیت خود شیخ‌الرئیس است. درواقع ابن‌سینا، مردی به‌شدت باهوش بود که درمیان کشمکش سلسله‌های غزنوی، سامانی و آل‌بویه قرار گرفته بود و همه دنبال جذب او بودند. این داستان حتی برای غربی‌ها هم جالب‌توجه بود و آنها بعدها در نگاهی کاملا تحریف‌گرایانه در فیلم «طبیب» به شخصیتی تخیلی چون راب کول به‌جای بوعلی سینما رسیدند!

نویسنده و کارگردان: نگارش و کارگردانی فیلمنامه سریال بوعلی ‌سینا توسط کیهان رهگذار آغاز شد. او پیش از این فیلمنامه سریال «سربداران» را نوشته بود که به کارگردانی محمدعلی نجفی ساخته شد و چند سریال نیز کارگردانی کرده بود که از آن جمله می‌توان به «شهر من شیراز» اشاره کرد. این سریال دومین سریال تاریخی بعد از انقلاب پس از سربداران بود که تقریبا با همان تیم ساخته شد.

جلال‌الدین

قصه و جزئیات: کمتر کسی است که اسم مولانا به گوشش نخورده باشد، شاعر قرن هفتمی که به «مولوی» و «رومی» نیز معروف است و «مثنوی معنوی»، «فیه مافیه» و «دیوان شمس» را هم از خود به‌جاگذاشته است. اما ما اغلب از کتاب‌ها و بزرگسالی او شنیده‌ایم و شاید به همین دلیل بود که مجموعه جلال‌الدین در سال 93 سراغ کودکی و نوجوانی او رفت.  این سریال به وقایع حکومتی زمان کودکی و نوجوانی جلال‌الدین محمد بلخی معروف به مولانا می‌پردازد. در خلاصه داستان آن هم بیان شده که پدر مولانا، محمدبن حسین خطیبی، معروف به سلطان‌العلما، مردی عارف و از بزرگان صوفیه است که دربرابر حکومت می‌ایستد و این درحالی است که مولانا مشغول نظاره این وقایع است… .

ساخت این سریال در سه فاز کودکی، جوانی و میانسالی و پیری مولانا برنامه‌ریزی شده بود اما تنها فاز اول آن روی آنتن رفت و به دلایل نامعلومی ادامه ساخت این مجموعه نیز متوقف شد و تنها در 11 قسمت 48 دقیقه‌ای روی آنتن رفت.

 نویسنده و کارگردان: این مجموعه به کارگردانی شهرام اسدی و آرش معیریان در ۱۱ قسمت ساخته شد. به‌طور جزئی‌تر اسدی از تیرماه ۹۰ تا پایان همان سال  و معیریان از ابتدای سال ۹۱ تا تابستان این سال کارگردانی این مجموعه را بر عهده داشتند.  همچنین فیلمنامه سریال سه‌بار نوشته شد. رضا مقصودی بیشتر از ۱۰ سال پیش طرح ابتدایی آن را نوشته پس از آن شهرام اسدی آن را بازنویسی کرده و زندگی مولانا را در سه بخش به‌تصویر درآورده است که از دوران نوجوانی او آغاز می‌شود و به موضوع شروع حمله مغولان به ایران، ماجرای رفتن به سفر حج با خانواده و بخش جوانی مولانا در قونیه و مرگ پدرش می‌پردازد. این ماجرا تا جانشینی مولانا به‌عنوان مفتی قونیه و آشنایی او با شمس تبریزی ادامه دارد و بخش سوم داستان مربوط به دوران پیری مولانا تا زمان مرگ اوست که در همین دوران مثنوی معنوی نگاشته می‌شود و از طرفی بخشی از ایران هم به تصرف مغولان درمی‌آید.  پس از آن تغییراتی در فیلمنامه توسط نویسنده‌ای به نام علی حدادی آورده شد و درنهایت با این تغییرات قرار شد دوران جوانی و پختگی مولانا که در دوفصل طراحی شده بود، در یک فصل به‌تصویر کشیده شود، زیرا به گفته همایونفر تهیه‌کننده این مجموعه مهم‌ترین اتفاق دوران جوانی مولانا، فوت بهاءالدین ولد پدر مولاناست و مهم‌ترین رویدادهای زندگی او مانند نگارش مثنوی معنوی بعد از ملاقات او با شمس است.

ملاصدرا در ادبیات

از آنجا که روز، روز بزرگداشت ملاصدراست، درباره او علاوه‌بر سریال، حوزه ادبیات را هم جست‌و‌جو کردیم و به آثار زیادی درباره او برخوردیم، مثلا یکی از این موارد «مردی در تبعید ابدی» است که عنوان رمانی از نادر ابراهیمی است و براساس داستان زندگی صدرالمتألهین نوشته شده است. آنچه این رمان را بین سایر آثار نگارش‌یافته در این زمینه متمایز می‌کند، نگاه هم‌زمان به داستان زندگی ملاصدرای شیرازی و سیر تکوینی اندیشه‌ها و تفکرات عرفانی فلسفی او است. همچنین براساس گزارش اطلاعات کتابشناسی موسسه خانه کتاب، بیش از 39 عنوان کتاب درمورد ملاصدرا و فلسفه او در یک‌ دهه اخیر (1398-1388) در قم به چاپ رسیده‌ است که 30 عنوان آن چاپ نخست بوده و 9 عنوان نیز اقبال تجدید چاپ را پیدا کرده‌اند. علاوه‌بر اینها آثار دیگری هم هستند که به‌دلیل تخصصی بودن آنها درعین روایت زندگی ملاصدرا مجالی برای اسم بردن از آنها نداریم.  البته جا دارد این را هم با تاکید بگوییم که حیف است کشوری این همه شخصیت برجسته و اندیشمند داشته باشد اما کتاب‌های داستانی و تاریخی برای معرفی آنها به‌عنوان ریشه و پایه‌های فکری جامعه کم داشته باشد. هرکدام از این نام‌ها به‌تنهایی می‌توانند اندازه تالیف چندین کتاب جذابیت داشته باشند و دانشمندی و ذکاوت بزرگان فرهنگ ایران را هم به زبانی امروزی برای همه نسل‌ها بیان کنند؛ چراکه نه‌فقط کودکان که گروه‌های سنی بزرگسال هم به‌دلیل کم‌کاری‌هایی که همیشه داشته‌ایم، برخی نمی‌دانند بزرگان فرهنگ ایرانی هر کدام به‌تنهایی گنج‌هایی بزرگ‌‌اند.