زهرا رمضانی، روزنامه‌نگار: بازبینی و بهروزرسانی سرفصل دروس رشته‌های مختلف یکی از چالش‌های امروز نظام آموزش عالی کشور به‌شمار می‌رود؛ مساله‌ای که شاید تا چند سال پیش اختلاف‌نظرهای جدی پیرامون آن وجود داشت، اما امروز دیگر همه فعالان این عرصه درباره لزوم تحقق آن متفق‌القول هستند که باید محتوای دروس دچار تغییرات اساسی شود. در این میان نه‌تنها فرقی میان دروس تخصصی و عمومی وجود ندارد، بلکه می‌توان عنوان کرد دروس عمومی با توجه به ماموریتی که در تربیت نیروی انسانی و انتقال مهارت‌های ارتباطی و زندگی به دانشجو برعهده دارند، باید هم‌راستا با دروس تخصصی مدنظر قرار گرفته و با توجه به شرایط امروز و نیاز روز نسل جوان مورد بازبینی قرار بگیرد.
دروس معارف یکی از همان درس‌هایی است که بالاخره بعد از یک دهه مورد بازبینی قرار گرفته و در اواسط هفته از طرح تحول و بازبینی عناوین و سرفصل‌های این دروس رونمایی شد. اتفاقی که می‌تواند نویدبخش اتفاقات خوب برای این دروس و اساتید آن باشد؛ چراکه متاسفانه کتاب‌های مختلفی که ذیل معارف تعریف می‌شوند، معمولا مورد بی‌مهری دانشجویان قرار گرفته و صرفا به آن با چشم واحد درسی که می‌تواند در بالا بردن معدل موثر باشد، نگاه شده است. روند اشتباهی که با توجه به اجرایی شدن این طرح، می‌توان به اصلاح آن امیدوار بود.
تحول در اسناد بالادستی مرتبط با دروس معارف اتفاق مبارکی است
مصطفی رستمی، رئیس نهاد نمایندگی مقام‌معظم‌رهبری در دانشگاهها در مراسم رونمایی از«طرح تحول و بازبینی عناوین و سرفصل‌های دروس معارف اسلامی» گفت: «یکی از رسالت‌های اصلی نهاد رهبری در دانشگاهها آموزش دروس معارف است و اساتید معارف نیز توسط این نهاد جذب می‌شوند. دروس معارف به‌عنوان دروس ضروری مورد نیاز دانشجویان است و فضای تربیتی دانشگاهها را به عهده دارد و اینکه تحولی در اسناد بالادستی درخصوص این دروس رخ داده، اتفاق خوبی است.»
وی با تاکید بر اینکه نوع تدوین دروس معارف و انتخاب اساتید و نظارتی که برای ارائه این دروس صورت می‌گیرد در سطح استاندارد‌هایی فراتر از روال عادی در دانشگاه‌هاست، افزود: «سرعت انتقال مسائل و شبهات در فضای مجازی بالا رفته و باید پاسخگویی به این شبهات به جوانان نیز از سوی نهاد رهبری به‌درستی و به‌موقع باشد؛ به‌خصوص جوانان که آینده کشور را می‌خواهند به دست بگیرند.»
رئیس نهاد رهبری در دانشگاهها ادامه داد: «مدت‌زمان طولانی از تصویب سرفصل‌های موجود دروس معارف گذشته و تلاش شده بود که نیاز دانشجویان در این دروس اتفاق بیفتد و بالاخره امروز بازخوانی این دروس صورت گرفته است. سرفصل‌هایی که تدوین شده با توجه به نیاز دانشجویان و پیشنهادات اساتید بوده و مجموعه عناوینی که بیشترین اولویت را داشتند مدنظر قرار گرفت و با تلاش اساتید طرح کوتاه‌مدت تحول در دروس معارف را شاهد هستیم.»
رستمی با اشاره به طرح بلندمدت برای تحول در دروس معارف بیان داشت: «طرح بلندمدت که تحول بنیادین در دروس معارف را خواهد داشت، درحال انجام است که معاونت آموزشی نهاد، دانشگاه معارف و پژوهشگاه فرهنگ و معارف اسلامی پیگیر آن هستند که با کار عالمانه این تحول انجام شود. این تحول مبتنی‌بر اولویت‌های جدید آماده خواهد شد که پس از آن به شورای عالی انقلاب فرهنگی ارائه و با تایید شورا این طرح به مجموعه آموزش عالی ابلاغ می‌شود.»
اجرای طرح کوتاه‌مدت بازبینی دروس معارف از مهرماه
در ادامه این مراسم نیکزاد عیسی‌زاده، معاون آموزشی نهاد نمایندگی مقام‌معظم‌رهبری در دانشگاهها با تاکید بر اینکه یکی از مأموریت‌های مهم و اصلی دروس معارف و استادان این دروس که در بیانیه گام دوم انقلاب و فرمایشات مقام‌معظم‌رهبری مورد توجه قرار گرفته، تربیت نسلی کارآمد، متعهد و بامعنویت برای نظام است، گفت: «نسل جوانی که بتواند در ابعاد مختلف سیاسی، اجتماعی و... اثرگذار باشد؛ از این‌رو، دغدغه ارتقای مباحث معارفی که باید در راستای تربیت دینی دانشجویان در طراز انقلاب اسلامی ایفای نقش کنند، مورد توجه نهاد بوده است و یکی از مأموریت‌های معاونت آموزشی نهاد نیز به‌روز کردن موضوعات و سرفصل‌های دروس معارف برای تحقق همین هدف است.»
وی با تاکید بر اینکه امروز اجرای طرح کوتاه‌مدت تحول سرفصل‌های دروس معارف اسلامی را پیش‌رو داریم، اظهار داشت: «این طرح با شرکت بیش از 1200 استاد معارف از سراسر کشور انجام شد و براساس نظرسنجی‌های صورت‌گرفته از آنها و دانشجویان تدوین شده است. آخرین تغییرات این دروس مربوط به سال 85-84 بود و از آن زمان تا امروز بازبینی در این زمینه صورت نگرفته بود. البته این طرح با توجه به این نیازسنجی‌ها و توجه ویژه به بیانیه گام دوم در مباحث معرفتی دانشجویان انجام شده است. البته در کنار این طرح، طرح بلندمدت را نیز داریم و امیدواریم چندماه بعد، از آن طرح نیز رونمایی شود که تحول کامل سرفصل‌هاست و باید مقدماتش فراهم شود.»
به گفته این مقام مسئول طرح کوتاه‌مدت در مهرماه اجرایی خواهد شد تا به وسیله این طرح، تحولات مثبتی در زمینه تربیت اسلامی و تعالی دانشجویان محقق شود.
در بازبینی سرفصل‌ها مساله‌محوری و کاربردی شدن را مدنظر قرار دادیم
حیدرزاده، مدیر امور دروس معارف اسلامی نیز در بخش دیگری از این مراسم گفت: «مقام‌معظم‌رهبری در سالگرد ارتحال امام در سال 99 بیاناتی را در بحث تحول در آموزش داشتند و فرمودند در زمینه مباحث آموزشی نیاز به تحول داریم و باید آموزش‌های دبیرستانی و حتی دبستانی را آموزش‌های عمقی و کاربردی قرار دهیم، نه صرفا حفظی. برخی از دروس در مدارس یا دانشگاهها تدریس می‌شود که برای فرد مخاطب هیچ فایده‌ای تا پایان عمرش ندارد چون در این زمینه نه تخصصی پیدا می‌کند و نه اطلاعاتش چندان کارآمد است و همین بیانات ما را بر آن داشت که درخصوص سرفصل‌های دروس معارف مدلی را تعریف کنیم که فایده‌محور باشد.»
او افزود: «دروس دانشگاهی شامل دروس تخصصی و عمومی است و سرفصل‌ها نیز تفاوت‌های ماهوی دارند. طبیعی است که در دروس عمومی به دنبال آن هستیم تا فرد متخصص بتواند مهارت‌های زندگی و ارتباط با دیگران و... را فرا بگیرد تا بتواند در جامعه موفق عمل کند؛ چراکه اگر فردی در رشته خود متخصص باشد، اما مهارت‌های لازم را برای ارتباط‌گیری با جامعه، همکاران و... کسب نکند، نمی‌تواند چندان موفقیتی کسب کند.»
حیدرزاده در همین زمینه افزود: «دروس عمومی از حیث مهارت‌های افراد دارای اهمیت است، به همین دلیل باید مفاهیمی را به مخاطب بیان کنیم که در زندگی او کاربرد دارد. از این رو بر آن شدیم تا سرفصل‌ها را با مدل جدید تدوین کنیم که مساله‌محور باشد. همچنین چون می‌خواستیم دروس را به‌گونه‌ای تغییر دهیم که مطالب ارائه شده برای فرد کارایی داشته باشد، به دنبال کاربردی‌کردن دروس هستیم.»
امیدوارم این طرح بتواند در ارتقای معارف دانشجویان اثرگذار باشد
در ادامه شاطری، دبیر شورای اسلامی شدن دانشگاهها با تاکید بر اهمیت بهروزرسانی سرفصل‌های دروس معارف و ارائه محتوای دینی به‌روز به دانشجویان گفت: «امیدواریم به‌وسیله اجرای این طرح، بتوانیم شاهد نگاه عمیق دین در عرصه کارآمدی معارف دینی در راستای ارتقای معارف دانشجویان باشیم.»
او با تاکید بر اینکه شورای اسلامی شدن دانشگاهها و شورای انقلاب فرهنگی‌آمادگی دارند از تمامی ظرفیت‌های خود برای اجرای چنین طرح‌هایی استفاده کنند، گفت: «تلاش می‌کنم تا به سهم خود در بحث سیاستگذاری و ریل‌گذاری برای اجرای هرچه بهتر این طرح از هیچ‌تلاشی دریغ نشود.»
استاد معارف دانشگاه علامه طباطبایی:
در کنار بازبینی سرفصل‌ها، باید اساتید هم خودشان را بهروزرسانی کنند
محمد اکرمی، استاد معارف دانشگاه علامه طباطبایی با تاکید بر اینکه درحال حاضر به شبهات دانشجویی توسط سرفصل‌های فعلی پاسخ داده می‌شود، گفت: «با این حال قطعا با توجه به گسترش فضای مجازی و مطرح شدن شبهات مختلف در این بستر باید تحول اصلی در دروس معارف از یک‌سو و انتخاب اساتید مرتبط با این درس از سوی دیگر صورت بگیرد، درحالی‌که متاسفانه یا این اتفاق نیفتاده یا در‌صورت حرکت به سمت آن بسیار دیر انجام شده است، تا جایی که امروز شاهد وضعیت فعلی نسبت به دروس معارف در دانشگاه‌های کشور هستیم.»
او با تاکید بر اینکه یکی دیگر از مشکلات ما در این دروس آن است که امروزه نه‌تنها اساتید آن‌طور که باید به روز نیستند و نمی‌توانند به شبهات آن‌طور که باید پاسخ دهند که البته بخشی از آن هم به دلیل همان عدم به‌روز بودن دروس معارف است، ادامه داد: «نباید فراموش کرد که امروز فضای مجازی همه وجوه زندگی را تحت تاثیر قرار داده است. از این رو معتقدم در کنار اقداماتی که باید در عرصه بهروزرسانی اساتید و دروس انجام داد، لازم است تا این فضا هم مدیریت شود و وضعیت فعلی‌ای که امروز شاهد آن هستیم، اصلا خوشایند نیست. علاوه‌بر آن اگر قرار به کاربردی کردن دروس معارف است، نباید از این مساله غافل شد که بخشی از تحقق این مهم متوجه اساتید است؛ چراکه اگر اساتید بتوانند خودشان را به روز کرده و دروس را به‌گونه‌ای ارائه کنند که نه‌تنها کاربردی باشد، بلکه علاقه دانشجویان را هم برانگیزد، می‌تواند اثرات زیادی داشته باشد.»
استاد معارف دانشگاه علامه طباطبایی با تاکید بر اینکه هنوز نتوانسته‌ایم تحول مورد نیاز در ارتباط با این دروس را انجام دهیم، تصریح کرد: «قطعا نیاز داریم برای اساتید کلاس‌های ضمن‌خدمت برگزار شود؛ از سوی دیگر همه‌گیری کرونا و حرکت به سمت آموزش مجازی باعث شده تا این نیاز بیش از پیش احساس شود. به عبارت دقیق‌تر نه‌تنها اساتید باید برای چگونگی ارائه این دروس در بستر مجازی آموزش‌های لازم را ببینند، بلکه باید اقدامات لازم برای ایجاد نگاه متفاوت در بین دانشجویان نسبت به این دروس هم صورت بگیرد. متاسفانه چالش‌های این دروس درحال حاضر به مراتب بیشتر از گذشته شده است.»
اکرمی افزود: «عدم مطرح شدن شبهات توسط دانشجویان در کلاس‌های درس هم به اساتید برمی‌گردد، چراکه کلاس‌های بنده اصلا این‌گونه نیست و دانشجویان به راحتی مسائل را مطرح می‌کنند، به همین دلیل است که می‌گویم در انتخاب اساتید و بهروزرسانی آنها باید اقدام ویژه‌ای انجام شود؛ از طرف دیگر طبیعتا اگر اساتید بتوانند با دانشجویان ارتباط بگیرند، دانشجویان با آسودگی بیشتر می‌توانند مباحث خود را مطرح کرده و پاسخ سوالات‌شان را هم بگیرند، اما می‌بینیم که بسیاری از اساتید این‌گونه عمل نمی‌کنند و طبیعتا بسیاری از شبهات دانشجویان هم بدون پاسخ می‌ماند.»
او با اشاره به بازبینی سرفصل‌های دروس معارف اظهار داشت: «بنده تاریخ اسلام تدریس می‌کنم و قطعا این درس را می‌توان با شرایط امروز جامعه تطبیق داده و سرفصل‌هایشان را نیز بر همین اساس به‌روز کرد؛ نمی‌توان گفت که نمی‌شود برخی از دروس معارف را به‌روز کرد؛ چراکه شرایط مکانی و زمانی در همه مولفه‌ها اثرگذار است. ما معتقدیم حتی در سیره و رفتار ائمه هم می‌توانیم بخش زمان و مکان را مدنظر قرار دهیم و برخلاف تصورها دروس معارف قابلیت انعطاف‌پذیری بالایی دارند؛ اما می‌بینیم تا امروز چنین مساله‌ای مدنظر قرار نگرفته است و به همین دلیل چنین تصوری وجود دارد که بعضا برخی شبهات را نمی‌توان پاسخ داد.»
استاد معارف دانشگاه آزاد اسلامی واحد رشت:
باید ذهنیت اشتباه دانشجو را نسبت به دروس معارف اصلاح کنیم
عظیم رفیع‌زاده، استاد معارف دانشگاه آزاد اسلامی واحد رشت در گفت‌وگو با «فرهیختگان»، با بیان اینکه اساتید معارف تمام تلاش‌شان را می‌کنند که در طول ترم به سوالات دانشجویان در حیطه‌های مختلف مرتبط با این دروس پاسخ دهند، گفت: «مشکل اصلی ما این است که این دروس ذیل دروس عمومی تعریف شده و تصور دانشجو این است که باید با یک درس آسان و کتابی با حجم کم روبه‌رو شوند و بتوانند آن را با نمره بالا قبول شوند، در اصل باید ذهنیت اشتباهی که نسبت به این درس وجود دارد را اصلاح کنیم.»
او ادامه داد: «دروس معارف می‌تواند در حیطه‌های مختلف شرعی، سیاسی و ایدئولوژیک به شبهات پاسخ دهد. از این رو باید کاری کنیم که این دروس مانند دروس تخصصی درنظر گرفته شود و از این طریق اگر دانشجویی در هرکدام از حوزه‌ها با شبهه‌ای همراه است، نسبت به رفع آنها اقدام کنیم. البته این بدان معنا نیست که دروس معارف را می‌توان به معنی واقعی کلمه کاربردی کرد؛ اما باید شرایط به‌گونه‌ای باشد که حالت مشاوره‌ای در دانشگاهها پیدا کرده و بتوان به شبهاتی که بعضا در فضای مجازی در ذهن دانشجو شکل می‌گیرد، پاسخ داد.»
استاد معارف دانشگاه آزاد اسلامی واحد رشت بیان داشت: «اساتید ما در این زمینه هیچ مشکلی ندارند و توانایی پاسخگویی به سوالات دانشجویان را دارند، اما مشکل اصلی ما عدم وجود انگیزه کافی در میان دانشجویان برای طرح سوالات‌شان در کلاس است. در اصل عموم دانشجویان منتظر می‌مانند تا استاد بحثی را مطرح کند تا صرفا روی همان تمرکز کنند از این رو باید با تغییر در سرفصل‌های معارف شرایط را به‌گونه‌ای رقم بزنیم که دانشجویان مشارکت بیشتری در کلاس داشته باشند.»
رفیع‌زاده خاطرنشان کرد: «مشکل اصلی ما در درس معارف این است که متاسفانه بعضا دانشجویان همانند دانش‌آموزانی هستند که هیچ تلاشی برای پیشبرد کلاس نمی‌کنند و این مساله در شرایط کرونا بدتر هم شده است. مساله اصلی ما این است که باید دروس معارف را به جایگاه واقعی خود برسانیم تا از این طریق هم بتوانیم به شبهات این قشر پاسخ دهیم و هم امکان مشارکت فعال آنها را در کلاس فراهم کنیم.»
مدیرگروه معارف دانشگاه شاهد:
به جای تغییر سرفصل‌ها محتوای دروس معارف مدنظر قرار بگیرد
غلامرضا معارفی، مدیرگروه معارف دانشگاه شاهد با تاکید بر اینکه مشکل چندانی در حوزه سرفصل‌های این دروس نداریم، گفت: «طبیعتا نیاز به تغییر در این زمینه داریم اما نباید این مهم مساله اول باشد، بلکه موضوع اصلی تغییر محتوایی این دروس است که باید اتفاق بیفتد. این دروس قرار است یک بینشی را در میان دانشجویان به وجود بیاورد و نگاه دینی را در درون آنها ایجاد کند، نه اینکه ما به جای آنها تصمیم بگیریم، بلکه باید شرایط انتخاب را برای آنها فراهم کرد و قطعا برای تحقق این هدف بهترین کار شناسایی نیاز مخاطبان در وهله اول و در اختیار گذاشتن روش‌های موردنیاز برای رسیدن به هدف‌شان است. ازاین‌رو بیشترین دغدغه این است که محتوای این دروس به‌صورت کاربردی مطرح شود.»
او ادامه داد: «از آنجا که مخاطبان این دروس، مخاطبان خاص نبوده و عموم دانشگاه را شامل می‌شوند، مطرح کردن مباحث کاربردی برای آنها تاثیر زیادی دارد. به‌طور مثال در مباحث انسان‌شناسی کتاب‌های زیادی تالیف شده، اما کتابی که مباحث را به‌صورت کاربردی مطرح می‌کند، بیشتر مورد اقبال دانشجویان قرار می‌گیرد.»
مدیرگروه معارف دانشگاه شاهد با تاکید بر اینکه اگر قرار به برگزاری کلاس‌هایی برای اساتید است، باید آنها را هم به‌صورت کاربردی برگزار کنیم، تصریح کرد: «متاسفانه تعداد اساتید این درس که بتوانند به‌صورت کاربردی مباحث را مطرح کنند، بسیار اندک است و مابقی اساتید ترجیح می‌دهند مباحث علمی و بینشی را برای دانشجو مطرح کنند. در اصل باید اساتیدی را برای آموزش جامعه اعضای هیات‌علمی درس معارف انتخاب کرد که مباحث را به‌صورت حساب‌شده و کاربردی ارائه دهند. علاوه‌بر آن نباید فراموش کرد که دروس معارف با یکدیگر متفاوت است و امروز مباحثی مانند ازدواج، جمعیت و... از اهمیت ویژه‌تری برخوردار است.»
معارفی گفت: «یکی از مشکلات ما در دروس معارف این است که به‌طور مثال به دانشجو می‌گوییم باید باتقوا باشد، اما اینکه علامت تقوا و یا بی‌تقوایی در رفتار چیست، به‌صورت کاربردی آن را آموزش نمی‌دهیم، در حوزه عرفان نظری هم باید به‌صورت کاربردی مباحث را آموزش دهیم و هرچه بتوانیم مسائل را به‌صورت کاربردی‌تر و به‌روزتر آموزش دهیم، از اثرگذاری بیشتری برخوردار خواهد بود و قطعا تحقق این مهم نیاز به همفکری و همکاری اساتید دارد. در اصل باید اساتیدی را که در این درس موفق‌تر از بقیه عمل کرده‌اند، دعوت و کارها را به آنها واگذار کرد و اینکه یک گروه متولی کتاب درسی باشد که شاید در محیط دانشگاهی هم حضور نداشته باشند، راه به جایی نخواهد برد و این یکی از بزرگ‌ترین مشکلات ما محسوب می‌شود.»
او خاطرنشان کرد: «اینکه صرفا اساتیدی که کار پژوهشی می‌کنند بخواهند در حوزه تدوین کتاب‌ها ورود کنند، چندان موثر نخواهد بود، بلکه باید تعاملی بین اساتیدی که در کف دانشگاه و در ارتباط با دانشجو حضور دارند با این پژوهشگران برقرار شود تا درنهایت به یک کتاب با محتوای کاربردی برسیم.»