ابوالقاسم رحمانی، روزنامه‌نگار: فکر می‌کنم همین که چند وقتی از کرونا و ماجراها و اتفاقات پیرامون آن ننوشته‌ام، یعنی بیش از گذشته با این ویروس کشنده کنار آمده‌ایم و اساسا هم نمی‌شود که همیشه همه‌چیز را با کرونا سنجید و با آن نوشت. خیلی چیز جدیدی هم وجود نداشته، کرونا همچنان مبتلا می‌کند، جان می‌گیرد و در چهره‌های جدید انگلیسی، هندی، آفریقایی، برزیلی و... خودش را تکثیر می‌کند. تنها راه نجات از وضع موجود نیز همان همیشگی است؛ واکسن! با همین مقدمه و اخباری که روز گذشته در ارتباط با یکی از واکسن‌های ایرانی کرونا منتشر شد، دوباره سراغ این ویروس خطرناک آمدم و چیزهایی در ارتباط با آن می‌نویسم. البته قرار نیست چشم‌بسته غیب بنویسم ولی تحولات در زمینه واکسیناسیون مردم در دنیا هم سرعت بالایی دارد و هم گستردگی کم. سرمایه‌دارها زودتر و بیشتر واکسینه شده‌اند و محرومان کمتر و کندتر. مثل خیلی چیزهای دیگر، سر صف تمام چیزهای خوب پولدارها ایستاده‌اند و ته صف هم دیگران ‌انتظار می‌کشند. خیلی حاشیه‌نویسی نمی‌کنم، اصل ماجرا اینکه روز گذشته تولید انبوه واکسن کووایران برکت آغاز شد و به بهانه این اتفاق هم یک بازخوانی از وضعیت واکسیناسیون در دنیا و هم یک تحلیل و تشریح وضعیت از این واکسن و پروسه واکسیناسیون در ایران خواهیم داشت. به امید اینکه نمودار ابتلا و مرگ‌ومیر ناشی از کرونا در کشور ما هم مثل خیلی از کشورهای دیگر به صفر نزدیک شود.

دیگر به واکسن خارجی نیاز نداریم!

اول مرور چند خبر تازه درباره کرونا و واکسن ایرانی این بیماری؛ روز گذشته در جریان آغاز تولید انبوه واکسن ایرانی کرونا کووایران برکت، محمد مخبر، رئیس ستاد اجرایی فرمان امام گفت: «عمده مدیران ستاد ۱۵ ماه است که یک روز مرخصی نرفته‌اند و به کارهای بزرگی دست زده‌اند. اینکه ظرف پنج‌ ماه بزرگ‌ترین سایت تولید واکسن در منطقه ایجاد می‌شود، کاری بزرگ است که ناگفته‌های زیادی دارد. ما در اردیبهشت یک‌میلیون دوز را تحویل خواهیم داد، اما اینکه چه زمانی استفاده شود به وزارت بهداشت بستگی دارد، ولی چون ما از واکسن مطمئن بودیم تولید انبوه را شروع کردیم. در خردادماه به چهارمیلیون دوز خواهد رسید. در تیرماه خط 2 هم به‌مدار می‌آید و بین ۱۰ تا ۱۲ میلیون دوز تحویل می‌دهیم و در مرداد به ۲۰ و در شهریور به ۲۵ تا ۳۰ میلیون دوز خواهد رسید. امیدواریم عزیزان ما در وزارت بهداشت هم کمک کنند تا بتوانیم اطمینانی از تولید داشته باشیم. خواهش ما از وزارت بهداشت این است که امکان صادرات را فراهم کنند که مردم منطقه بتوانند از این واکسن استفاده کنند. این واکسن در کل دنیا جزء بهترین واکسن‌هایی است که نسبتا بیشترین اثر و کمترین عارضه را داشته است.»

اما به غیر از مخبر، مینو محرز محقق اصلی پروژه و مسئول تیم نظارت بر فاز مطالعات بالینی واکسن کووایران برکت هم در ارتباط با واکسن ایرانی کرونا خاطرنشان کرد: «واکسن برکت به‌زودی به بازار می‌آید و از نظر اثربخشی و مصونیت تمام فاکتورهای لازم را دارد. ساخت چنین سایتی نشان از توانمندی کشور در حوزه پزشکی است. این افتخار حاصل تلاش نخبگان و جوانانی است که شبانه‌روز برای سربلندی ایران تلاش می‌کنند. با تولید واکسن کرونای ایرانی دیگر به واردات واکسن از کشورهای خارجی نیاز نداریم.» البته ناگفته نماند کووایران هنوز در مرحله سوم کارآزمایی بالینی است و اطلاعاتی که در ارتباط با آن منتشر می‌شود، معمولا کلی و بدون جزئیات است و همین اظهارنظر درباره آن را برای کارشناسان و متخصصان سخت کرده است.

وضعیت ما و سایر کشورها در واکسیناسیون کرونا

علی‌رغم تمام پیشرفت‌هایی که درحوزه تولید واکسن ایرانی کرونا حاصل شده، هنوز تا تولید انبوه و واکسیناسیون عمومی کرونا در کشور با واکسن‌های ایرانی فاصله داریم و هیچ‌زمان و موعد دقیقی هم از سوی مسئولان در این باره اعلام نشده و نمی‌شود. درمقابل برخی کشورهای دنیا مسیر خودشان را می‌روند و با تهیه و تزریق واکسن‌های خارجی میزان ایمنی خوبی را در شهروندان‌شان ایجاد کرده‌اند و فقط کافی است نگاهی به نمودارهای ابتلا و مرگ‌ومیر در این کشورها بیندازید. پس یکی از ملزومات انجام واکسیناسیون گسترده و سریع در کشور، واردات واکسن‌های خارجی است، خصوصا وقتی که هنوز زمان ورود واکسن ایرانی به بازار و روند واکسیناسیون عمومی با واکسن ایرانی مشخص نیست. آخرین اخبار در ارتباط با واکسن کرونا و روند واکسیناسیون در ایران را روز گذشته، سعید نمکی وزیر بهداشت و علیرضا رئیسی سخنگوی ستاد ملی مقابله با کرونا بیان کردند.

نمکی در این باره گفت: «واکسیناسیون با مشقت زیادی که کشیدیم، به سرانجام رسید. البته این روزها رسم است که همه می‌خواهند بر موجی از موفقیت سوار شوند و ما می‌گوییم نوش‌جان‌شان و ما بخیل نیستیم. در عین‌حال ما نه می‌خواهیم رئیس‌جمهور شویم، نه می‌خواهیم وزیر بمانیم و نه می‌خواهیم صندلی را سفت بچسبیم، بلکه آمده‌ایم به‌خاطر مردم که کرونا را با لطف خدا جمع کنیم و واکسیناسیون را برای گروه‌های آسیب‌پذیر به حد معقول برسانیم و بعد هم بگوییم که افسار این قاطر چموش دست فرد دیگری باشد. حال هرکس از منظری می‌گوید ما برای واکسن این کار را کردیم و آن کار را کردیم، بگذارید آنقدر بگویند تا خسته شوند. واقعیت این است که واکسن را از اردیبهشت گذشته، وزارت بهداشت لحظه‌به‌لحظه رصد کرد و قرار بود که قبل از عید 4.5 میلیون دوز واکسن داشته باشیم که به‌دلیل برخی نامهربانی‌ها و بدعهدی‌های طرف‌های قرارداد باتاخیر انجام شد. خوشبختانه اکنون راه دارد باز می‌شود و واکسن می‌رسد. باید به‌خوبی این موضوع را مدیریت کنیم تا این اقدام بزرگ و بی‌بدیل را به یک تهدید برای آبروی نظام سلامت تبدیل نکنیم.»

رئیسی هم گفت: «باید براساس سند ملی اقدام کنیم. اینکه در برخی استان‌ها ناگهان می‌بینیم گروه دیگری را واکسن زده‌اند که هنوز اعلام نشده، منجر به ابهام و سوال می‌شود. اصلا این اقدام را انجام ندهید و حتما هماهنگ با ما کار را پیش ببرید. با چشم‌اندازی که برای تامین واکسن داریم، باید توجه کرد که هر یک واکسنی که تامین می‌شود، ساعت‌ها و روزها کار می‌برد. بنابراین باید قدر این واکسن‌هایی که به دست‌مان می‌رسد را بدانیم؛ درست توزیع و دقیق تزریق کنیم. از این به‌بعد سامانه کاملا آماده است و می‌توانیم براساس آن پیش رویم. الان از ۶۴ دانشگاه و دانشکده حدود ۵۰ دانشگاه ما بسیارخوب عمل می‌کنند، البته آخر هفته اگر واکسن به‌دست‌مان برسد، اعلام می‌کنیم که ۷۵ سال به بالاها را آغاز کنید که تعداد آنها حدود ۹۷۰ هزار نفر است، بعد از آن سراغ ۷۰ تا ۷۵ سال می‌رویم که بالای دومیلیون هستند، بنابراین براساس میزان واکسنی که به‌دست‌مان می‌رسد به شما موعد واکسیناسیون را اعلام می‌کنیم.» اینها یعنی اینکه هنوز خیلی وضعیت خوبی درحوزه واکسیناسیون کرونا نداریم و به‌خاطر بعضی محدودیت‌ها و... روند به‌کندی پیش می‌رود.

باید هم واردات و هم تولید داخلی واکسن کرونا را جدی بگیریم

اینکه به واکسن خارجی نیاز داریم یا نه؟ اینکه واکسن ایرانی چه میزان از ایمنی را ایجاد می‌کند و چه زمانی به‌دست‌مان می‌رسد و کلا وضعیت واکسن کرونا در کشور به چه صورت است، سوالاتی هستند که در گفت‌وگو با کارشناسان به آنها پاسخ داده‌ شده است.

ابتدا علیرضا ناجی، رئیس مرکز ویروس‌شناسی بیمارستان مسیح دانشوری و عضو کمیته علمی ستاد ملی مقابله با کرونا در ارتباط با مساله واکسن کرونا در ایران و واکسن‌های ایرانی به «فرهیختگان» گفت: «درست است که الان در شرایطی هستیم که احتیاج زیادی به واکسن داریم و نسبت به همین موضوع با شرایطی که وجود داشته روی تولیدات داخلی حساب کرده‌ایم ولی با این موضوع مخالفم که از واکسن‌هایی که در ایران می‌خواهند تولید شوند تا وقتی کارآیی و ایمن بودن آنها به اثبات نرسیده است، بخواهیم ‌ به‌عنوان تنها واکسن موجود در ایران استفاده کنیم. این موضوع به‌نظر من خطرناک است و باید اجازه دهیم واکسن‌های داخلی فاز سوم خود را که اصلی‌ترین فاز شناخت عوارض و ایمن‌زایی است، پشت‌سر بگذارند و بعد براساس آن اطلاعات بگوییم چه کار کنیم. هم در گروه‌های سنی که داریم ببینیم ایمنی‌زایی به چه صورت است و هم کارآیی واکسن‌ها را بسنجیم. قبل از اینکه از این واکسن‌ها این موضوع و اطلاعات را نداشته باشیم، مطمئنا نمی‌توان از آنها استفاده کرد و به صرف اینکه در فشار باشیم و مردم طالب این موضوع باشند نباید سریع‌تر این کار را انجام دهیم؛ این روش سریع درستی نیست. بارها از همکارانی که در شرکت‌های مختلف واکسن می‌سازند، شنیده‌ام با انجام فازهای 1 و 2 از اثربخشی و کارآیی واکسن صحبت می‌کنند. کسانی که این حرف را بیان می‌کنند، علم این موضوع را ندارند یا اشتباه می‌کنند یا جوسازی می‌کنند. اثربخشی و کارآیی واکسن مرحله مهمی است که در فاز 3 و در تعداد بالا قابل اظهارنظر است. اینکه در فازهای 1 و 2 روی حدود 50 یا 200 نفر کار کنید و بعد بگوید کارآیی بالای 90 درصد دارید، حرف علمی و درستی نیست. به نظر من باید از این صحبت‌ها پرهیز کرد، چون بیشتر از اینکه باعث کمک به تولید واکسن کند، به تخریب وجهه آن می‌انجامد. در جلسه‌ای که با حضور حسن روحانی چند روز پیش برگزار شد و از من دعوت شد تا در آن شرکت کنم، نمکی و سایر شرکت‌های تولیدکننده واکسن داخلی گزارش‌هایی دادند. احساس من این است که دولت و وزارت بهداشت به‌عنوان متولی که واکسن را تولید می‌کند، بسیار مشوق این موضوع هستند. من دوگانگی نمی‌بینم. برداشت من این است که وزارت بهداشت و دولت خواهان این موضوع هستند که واکسن داخلی تولید شود و دلایل متعددی هم در این زمینه وجود دارد، ولیکن این دلیل نمی‌شود ما یکی را فدای دیگری کنیم. می‌دانیم هم باید واکسن را وارد کنیم و هم اینکه پیگیر انجام مراحل کارآزمایی بالینی و گرفتن اطلاعات مربوط به آنها ‌‌و در‌صورت کیفیت مناسب حمایت از تولید در داخل شویم تا بتوانیم ‌ طبق پیش‌بینی‌هایی که وزارت بهداشت کرده ‌‌نیمه تابستان سه گروه فاز اول واکسینه شوند و بعد به‌سمت واکسیناسیون عمومی برویم. این نشان می‌دهد باید هر دو فاز یعنی واردات واکسن و تولید داخلی را جدی بگیریم.» ناجی در ارتباط با اثر‌گذاری جهش‌های جدید ویروس کرونا بر واکسن‌های خارجی و داخلی گفت: «واکسن‌های خارجی کار می‌کنند و اطلاعات آنها موجود است و جدیدترین واریانت‌ها واریانت هندوستان است و واریانت جدیدی که در برزیل آمده و به‌نظر می‌رسد بسیار مرگ‌آورتر و مقاوم‌تر است. دیتاهای جدیدی درمورد واریانت‌های هندوستانی وجود دارد، مطالعه‌ای که انجام‌شده نشان می‌دهد این واریانتی است که نسبت به واکسن مقاومت بیشتری دارد و از ایمنی بیشتر فرار می‌کند ولی آن‌طور که فکر می‌کردیم مانند واریانت آفریقای جنوبی خطرناک نیست. در هر صورت واکسن‌ها ‌ کارآیی بالایی که به‌طور طبیعی دارند، نسبت به این واریانت‌ها ندارند، برای این واکسن درحال ساخت است و این امر نیز به ما گوشزد می‌کند که باید برنامه واکسیناسیون را خیلی سریع انجام دهیم تا گردش ویروس را از کار بندازیم و شاهد هرچه بیشتر رخداد و فرود این واریانت‌ها نباشیم. به‌طورکلی می‌توان گفت واریانت آفریقای جنوبی جزء دغدغه‌های اصلی و نگرانی بیشتر ماست و کلا واکسن‌هایی که تاکنون مجوز گرفته‌اند نشان می‌دهند که نسبت به این واریانت ضعف دارند ولی به ترتیب واریانت‌های برزیلی، هندی و بریتانیایی مقاومت کمتری دارند. درباره میزان اثرگذاری این واریانت‌ها بر واکسن ایرانی کرونا هم ابتدا باید ترایال انجام شود و بعد از سرم افرادی که واکسن را تزریق کردند، نمونه را دریافت کنیم و روی واریانت‌ها کار کنیم و ببینیم آن عملکرد خوب را دارند یا خیر. هنوز نمی‌توان درباره آن اظهارنظر کرد، چون گهگاه می‌بینیم اظهاراتی درباره اثربخشی خوب این واکسن‌ها روی واریانت‌های جدید می‌شود و اینها نظری هستند و باید به‌صورت عملی به اثبات برسند.»

کووایران حدود 70 درصد ایمنی دارد

محمدحسین یزدی، رئیس مرکز تحقیقات واکسن دانشگاه علوم پزشکی تهران هم اطلاعات خوبی درباره واکسن‌های ایرانی کرونا داشت و در این رابطه به «فرهیختگان» گفت: «در رابطه با فاز کلینیکال ترایال 3 واکسن کووایران برکت باید گفت خوشبختانه این فاز با روندی که پیش‌بینی می‌شد تطبیق داشت و خوب پیش رفت و نه‌تنها عارضه جانبی نداشت، بلکه اثربخشی حدود 70 درصد به بالا را در جمعیت مورد مطالعه نشان داد. ‌این واکسن براساس نیاز کشوری به واکسن به‌صورت عمومی و شروع هرچه سریع‌تر واکسیناسیون عمومی در دستور‌کار قرار گرفت که به تولید انبوه برسد و درحقیقت اجازه استفاده اضطراری که درمورد سایر واکسن‌ها هم مرسوم و رایج است، به این واکسن هم داده شد. مثلا درمورد واکسن‌های دیگری که درحال‌حاضر در بازار دنیا مصرف می‌شود اکثر کشورها برای آن واکسن‌ها اجازه استفاده اضطراری می‌دهند، نه مجوز قطعی! بلکه به‌خاطر شرایط اورژانسی که وجود دارد اجازه استفاده اضطراری داده می‌شود. شرکت‌های تولیدکننده واکسن قاعدتا برای خود چنین اجازه و مجوزی را صادر می‌کنند که بتوانند از محصول خود در واکسیناسیون عمومی استفاده کنند و این نوعی فاز کریتیکال ترایال 4 حساب می‌شود، چون در تمام داروها و محصولاتی که درحوزه دارویی مورد استفاده هستند، فرآیندی به نام بررسی بعد از ورود به بازار داریم. درباره این واکسن‌ها هم این مرحله وجود دارد، یعنی وقتی وارد بازار شدند تحت نظارت سازمان غذا و دارو خواهند بود و هرگونه مساله‌ای درباره آنها گزارش می‌شود.»

تا شهریورماه 15 میلیون نفر واکسینه می‌شوند؟

یزدی در ادامه به موعد احتمالی واکسیناسیون عمومی اشاره کرد و گفت: «اینکه به چه ترتیبی می‌توانیم برنامه واکسیناسیون کشوری را پیش ببریم، قولی که داده شد براساس ظرفیتی که از اسفندماه گذشته برای آن تمهید شده حدود 30 میلیون دوز تا شهریورماه است، یعنی برای 15 میلیون نفر‌، چون دو دوز تزریق دارد. از آنجا به بعد می‌تواند با تیراژ بالایی تولید شود و در دسترس قرار گیرد. اگر این روند بخواهد جایگزین روند فعلی شود با شیبی این اتفاق تا تیرماه رقم می‌خورد و پیش‌بینی من این است که تا تیرماه برنامه واکسیناسیون خود را در افراد در معرض خطر با همین واکسن‌هایی که وارد می‌کنیم، جلو می‌بریم و از تیرماه تغییری روی واکسن داخلی داریم که کووایران برکت باشد، تا آن زمان زیرساخت‌های تولید کاملا ایجاد شده و در 5-4 شرکت معتبر تولید می‌شود و می‌تواند نیاز را پاسخگو باشد. در پاییز قرار است به واکسیناسیون عمومی برسیم و اگر همین روند درمورد واکسن پاستور هم اتفاق بیفتد، یعنی آن را هم داشته باشیم که به خط تولید نهایی اضافه شود، چه‌بسا بتوانیم زودتر واکسیناسیون افراد زیر 40سال را هم شروع کنیم که این روند خیلی خوبی است. در مصاحبه‌های قبلی هم عنوان کردم که ما هرقدر سریع‌تر بتوانیم واکسیناسیون را گسترش دهیم و طیف افرادی را که واکسن تزریق می‌کنند بیشتر کنیم، سریع‌تر می‌توانیم بر موتاسیون‌های ویروس غلبه کنیم و جلوی جهش‌های جدیدتر را بگیریم.»

رئیس مرکز تحقیقات واکسن دانشگاه علوم پزشکی تهران در پاسخ به این سوال که واکسن‌های ایرانی دربرابر جهش‌های کرونا ایمنی دارند یا نه، گفت: «درمورد واکسن کووایران برکت علیه جهش انگلیسی تستی انجام شد که خوشبختانه موثر بود و نشان داد اثربخشی برای خنثی‌سازی آنتی‌بادی‌هایی را دارد که در بدن فرد گیرنده واکسن ایجاد می‌شود. از آنجا که پلتفرم این واکسن، پلتفرم ویروس غیرفعال است،اگر بخواهیم مقایسه کنیم می‌توان آن را با سینوفارم یا باهارات مقایسه کرد، اثربخشی 70 درصد را داریم ولی یک نکته وجود دارد که وقتی می‌گوییم 70 درصد اثربخشی دارد یعنی اگر کسی این واکسن دو دوز را بگیرد و دو هفته از دوز دوم بگذرد 70 درصد به بیماری مبتلا نمی‌شود اما 30 درصد مبتلا خواهند شد؟ خیر؛ آن 30 درصد باقی‌مانده یعنی اگر بیماری را بگیرند شدید نخواهد بود. آن بیماری را که منجر به بستری و فوت می‌شود، مبتلا نمی‌شوند. بیماری با طیف میانه است، بنابراین درمورد اثربخشی واکسن و حتی جهش‌ها هم با داشتن این واکسن‌ها می‌توانیم جلوی حدت و شدت بیماری را بگیریم. ممکن است افراد وقتی واکسن را تزریق می‌کنند 60 درصد ایمن می‌شوند و 40 درصد بیماری را بگیرند اما معنایش این نیست که اگر مبتلا شوند کارشان به بستری و فوت می‌کشد. دو واژه اثربخشی داریم؛ می‌گوییم برای بیماری‌های شدید چه اثربخشی‌ای دارد و برای اینکه شما را ایمن کند، چه اثربخشی‌ای دارد؟ چیزی که معمولا درمورد واکسن‌ها گزارش می‌شود آن عددی است که به عدم گرفتن بیماری برمی‌گردد، نه به اینکه فرد بستری و فوت نشود، وگرنه در اکثر واکسن‌ها یا قریب به اتفاق آنها بالای 90-80 درصد جلوی بستری و فوت افراد را می‌گیرند، بنابراین می‌توان علیه واریانت‌ها و جهش‌ها هم امید داشته باشیم که با زدن این واکسن افراد دچار عوارض جدی و شدید نشوند.»

بی‌نیازی به واکسن خارجی هدف غایی است

یزدی در پایان در واکنش به این ادعا که با تولید واکسن ایرانی دیگر نیاز نیست واکسن خارجی وارد کنیم هم گفت: «در غایت کار این درست است که نیاز به واکسن خارجی نداریم، منتها این برنامه زمانی و زمان‌بندی باید محقق شود، تا تیرماه برای اینکه بتوانیم جمعیت تحت پوشش خود را از لحاظ حساسیت واکسینه کنیم، نیاز داریم. ضمن اینکه سبد خرید کووکس را داریم. خیلی از پول‌ها داده شده و ما نمی‌توانیم تحویل نگیریم، قاعدتا باید بگیریم و از آنها استفاده کنیم اما از بعد آن می‌توان با شیبی سراغ این برویم که واکسن داخلی را جایگزین کنیم. نکته دیگر این است که نیاز ما به واکسن یک بحث است و توان‌مان برای تولید واکسن بحث دیگری است، یعنی این دو بحث مجزا از هم هستند. حتی این توان می‌تواند ما را به‌جایی برساند که صادرکننده واکسن باشیم، یعنی نیاز خود را پاسخ دهیم و حتی بتوانیم به کشورهایی که نیازمند هستند و هنوز واکسن به آنها نرسیده واکسن صادر کنیم. کشورهای قدرتمند در این رابطه عدالتی را پیاده نکردند، علی‌رغم تلاشی که سازمان بهداشت جهانی داشته است. از این امر می‌توان به‌نفع دیپلماسی عمومی کشور استفاده مثبت کرد و به کمک کشورهایی رفت که درگیری بیشتری دارند و نمی‌توانند واکسن تامین کنند.»