عاطفه جعفری، روزنامه‌نگار: سال‌هاست کتاب‌های کمک‌درسی به سبد خانواده‌ها تحمیل شده و جزء جدانشدنی زندگی آنها شده تا بتوانند به قول معروف از سد امتحانات و آزمون هولناک کنکور عبور کنند. خوب یا بد آن‌قدر برای خانواده‌ها این مساله مهم است که سعی می‌کنند از همان سال‌های دوران ابتدایی برای فرزندشان این کتاب‌ها را خریداری کنند. در این گزارش قرار نیست از ضرر و فایده‌های این کتاب‌ها بگوییم؛ اما سراغ میزان تغییرات در انتشار این کتاب‌ها رفتیم. سوال‌مان هم این بود که آیا شرایط کرونا و تحصیل از راه دور دانش‌آموزان، چقدر باعث افزایش فروش کتاب‌های کمک‌درسی شده است؟ که البته آمار و رقم‌ها چیز دیگری را نشان می‌دهد. آمارها می‌گویند فروش کمک‌درسی در یک سال گذشته کاهش عجیبی داشته است. مدارس با توجه به شرایط فعلی تدریس آنلاین را در دستورکار قرار داده‌اند و در این گزارش با چند تن از معلمان درمورد استفاده از این کتاب‌ها در شرایط تدریس آنلاین پرسیدیم. با چند ناشر کتاب‌های کمک‌درسی هم صحبت کردیم تا تغییرات خرید این کتاب‌ها را با توجه به شرایط جدید تحصیلی بدانیم. آمارهای استفاده‌شده در این گزارش نشان می‌دهد که دوران حکمرانی کتاب‌های کمک‌درسی رو به پایان است.
نگاه کتابفروش اولویت نیست
درحال فروختن چند کتاب است. سرم را می‌چرخانم و کتاب‌ها را نگاه می‌کنم، بیشترشان دانشگاهی و کمک‌درسی هستند و در کنارشان هم چند قفسه کوچک، کتاب‌های شعر و داستان. آقای محمدی کتابفروشی‌اش در میدان انقلاب است؛ جایی که رفت‌وآمد زیاد دارد و ناخودآگاه مشتری‌های خرید کتاب هم بیشتر هستند. کارش که تمام می‌شود، از خرید کتاب‌های کمک‌درسی می‌پرسم و می‌گوید: «کرونا تقریبا همه‌چیز را تغییر داده است و شرایط را عوض کرده، مثلا کتابفروشی من همیشه پر از کتاب داستان و رمان و شعر بود اما به یک جایی رسیدم که خرید خیلی انجام نمی‌شد اما همکاران دیگرم که کتاب‌های کمک‌درسی می‌فروختند روزبه‌روز پیشرفت می‌کردند و همین باعث شد تصمیم بگیرم من هم این کار را انجام بدهم.»
محمدی که از 15 سال پیش به دنیای فروش کمک‌درسی‌ها پا گذاشته، می‌گوید: «تقریبا می‌توانم بگویم این کار باعث پیشرفت از لحاظ مالی در کارم شده اما شرایط کرونا خیلی چیزها را تغییر داد. قبلا خانواده‌ها چند مدل کتاب درسی می‌خریدند و مشتریانی داشتم که در ماه، 20 کتاب کمک‌درسی می‌خریدند اما الان خریدشان خیلی کمتر شده است.» وقتی از او علت کمتر شدن خریدها را می‌پرسم، می‌گوید: «فکر می‌کنم یک دلیل، بسته شدن مدارس و تدریس آنلاین باشد، چون دیگر همین که بچه‌ها بتوانند کتاب‌های درسی‌شان را بخوانند و یاد بگیرند، کافی است و دیگر مدارس به‌سمت کتاب‌های کمک‌درسی نمی‌روند و دلیل دیگر هم می‌تواند بالا رفتن قیمت این کتاب‌ها باشد. البته این مدل کتاب‌ها همیشه قیمت بالایی داشته‌اند اما الان با توجه به نوساناتی که در حوزه نشر داریم، ثبات قیمت هم وجود ندارد و هر روز قیمت کتاب درحال تغییر است. ناشر هر چقدر هم که دلش نخواهد قیمت کتاب را تغییر دهد اما باز هم این مساله امکان‌پذیر نیست، درنتیجه مردمی که برای مایحتاج زندگی مشکل دارند، خرید کتاب در اولویت‌شان نیست.» محمدی می‌گوید: «بسیاری از مشتریانی که من داشتم واقعا پول خرید این کتاب‌ها را نداشتند اما بالاخره مجبور بودند که به اصرار مدارس و معلم‌ها این کتاب‌ها را بخرند تا بتوانند کار تحصیل فرزندشان را راه بیندازند.»
نگاه معلم تنبلی و گرانی
زهرا اکبری، معلم ریاضی در مقطع دبیرستان است. او سال‌هاست تدریس می‌کند و به قول خودش همه وقتش را برای دانش‌آموزان گذاشته است و این شرایط کرونایی هم باعث شده زمان بیشتری را نسبت به قبل برای تدریس بگذارد. وقتی از آموزش دوران کرونا می‌پرسم، کمی از سختی‌هایش می‌گوید و بعد هم به موضوع مورد بحث‌مان یعنی کتاب‌های کمک‌درسی ورود می‌کند و می‌گوید: «من به‌شخصه موافق وجود این کتاب‌ها هستم چون کمک بسیار بزرگی را به دانش‌آموزان داشته است. ریاضی تدریس می‌کنم و زیاد با این مساله مواجه می‌شوم که بچه‌ها متوجه مطلب نمی‌شوند، اما با کمک این کتاب‌ها می‌توانند آن مبحث را به‌خوبی یاد بگیرند.» او استفاده از این کتاب‌ها را در دوران کرونا ضروری‌تر می‌داند و می‌گوید: «خیلی مهم است که در این شرایط بچه‌ها این کتاب‌ها را استفاده کنند چون به فهم مطالب‌شان کمک می‌کند. البته در شرایطی که تدریس حضوری بود نظارت بر این موضوع هم انجام می‌شد که حتما کتاب را تهیه کنند اما در این شرایط این اتفاق نمی‌افتد و بچه‌ها از زیر بار خرید کتاب شانه خالی می‌کنند و خانواده‌ها هم خیلی آن را جدی نمی‌گیرند، شما فکر کن که در یک خانواده، هم‌زمان چند فرزند درحال درس خواندن آن هم به‌صورت آنلاین هستند. خانواده خیلی نمی‌تواند نظارت داشته باشد که حتما بچه‌ها از این کتاب‌ها استفاده کنند. برای همین من درمورد دانش‌آموزان خودم این را می‌بینم که کمتر از قبل از این کتاب‌ها استفاده می‌کنند.»
اکبری معتقد است این کار باید توسط آموزش‌وپرورش انجام شود و می‌گوید: «زمانی که تدریس آنلاین شروع شد باید آموزش‌وپرورش به این مساله ورود می‌کرد تا در کنار خواندن کتاب‌های درسی توسط بچه‌ها، کتاب‌های کمک‌درسی هم در اولویت تدریس قرار می‌گرفت. شاید خیلی‌ها باشند که مخالف کتاب‌های کمک‌درسی باشند اما من این کتاب‌ها را در موفقیت بچه‌ها تاثیرگذار می‌دانم و معتقدم باید این اتفاق بیفتد.»
او که 10 سال است همراه با کتب درسی، کمک‌درسی‌ها را هم به بچه‌ها توصیه می‌کند، درمورد قیمت زیاد این کتاب‌ها و استفاده نکردن همه دانش‌آموزان، می‌گوید: «من در مدرسه غیرانتفاعی تدریس می‌کنم اما دوستانی دارم که در مدارس دولتی با هزینه خودشان کتاب‌ها را می‌خرند، چون همه بچه‌ها از لحاظ مالی در یک سطح نیستند و این کتاب‌ها را در اختیار بچه‌ها می‌گذارند اما همان‌طور که گفتم، کرونا شرایط را خیلی تغییر داد و در این دو سال، تقریبا می‌توانم بگویم استفاده دانش‌آموزان خودم از این کتاب‌ها کم شده است؛ هم بحث هزینه است هم بحث تنبلی کردن بچه‌ها.»
نگاه چاپخانه‌دار نصف شدن چاپ کتاب‌های کمک‌درسی
چاپخانه گلشن، سال 1343 افتتاح شده و سال‌هاست کتاب منتشر می‌کند. البته کتاب‌های این چاپخانه، بیشتر کتاب‌های آموزشی است و به تعداد کم کتاب‌های حوزه‌های دیگر را منتشر می‌کنند. محمد ربیعی، مدیر چاپخانه گلشن است و درمورد چاپ این کتاب‌ها می‌گوید: «کتاب‌های کمک‌درسی تیراژ بالایی دارد و برای همین بسیاری از چاپخانه‌داران می‌خواهند در این حوزه وارد شوند چون همیشه سود دارد.»
او درمورد شرایط کرونا و چاپ این کتاب‌ها می‌گوید: «الان در شرایط کرونایی، اوضاع بسیار متفاوت است، قبلا در هر 24 ساعت با دستگاه‌های زیادی که داریم، می‌توانستیم 3 هزار عنوان کتاب منتشر کنیم، اما الان این تعداد به نصف رسیده است چون خریدی وجود ندارد و برای همین ناشران تصمیم گرفته‌اند کتاب کمتری منتشر کنند. مثلا ما ناشری داریم که تقریبا روزانه 3500 عنوان را منتشر می‌کرد، سریع هم کتاب‌ها فروخته می‌شد چون با مدارس هماهنگ بود و قرارداد می‌بست و بعد کتاب‌ها را چاپ می‌کرد. اما این تعطیلی مدارس خیلی روی بازار این مدل کتاب‌ها تاثیر داشت، برخی مدارس کلا تصمیم گرفتند این مدل کتاب‌ها را حذف کنند، چون به قول خودشان نمی‌توانستند نظارت مستقیم داشته باشند و سختی‌های آموزش آنلاین باعث شد کلا این کتاب‌ها از سبد برخی دانش‌آموزان حذف شود.»
ربیعی با وجود همه مشکلات چاپ این کتاب‌ها در دوران کرونا معتقد است باز هم کتاب‌های کمک‌درسی وضعیت بهتری دارند و می‌گوید: «درست است که چاپ این کتاب‌ها تقریبا نصف شده اما باز هم اوضاع آن‌قدر بد نیست، چون با وجود این کم شدن عناوین و تیراژ اما باز می‌دانند که می‌توانند به دوران اوج‌شان برگردند، چون همیشه نبض بازار را در دست دارند و تقریبا می‌توانم بگویم کمتر ناشر کمک‌درسی را سراغ داریم که بخواهد در این اوضاع ناراحت باشد. مثلا درنظر بگیرید این گرانی کاغذ را که بسیاری از ناشران را اذیت می‌کند اما برای ناشران آموزشی خیلی این مساله تاثیرگذار نیست، البته که کتاب‌هایشان را گران می‌کنند اما با مشکل کاغذ مواجه نیستند. چون کمبود مالی ندارند، خیلی برایشان مهم نیست.»
او می‌گوید: «تیراژ این کتاب‌ها هم، بسیار کم شده است، ما تیراژهای بالا می‌زدیم اما ناشر خودش می‌خواهد این تیراژها پایین بیاید. انباری در خیابان انقلاب هست که در فروردین و اردیبهشت سال 1399، این انبار پر از کتاب‌های کمک‌درسی بود علاوه‌بر اینکه در انبار خود ناشران هم تعداد کتاب‌ها زیاد بود. این کتاب‌ها روی دست ناشران ماند»
نگاه ناشر شرایط سخت برای ناشران
مهدی نصیرزاده، رئیس اتحادیه ناشران خراسان رضوی است و کتاب دانشگاهی و کمک درسی هم منتشر می‌کند. او درمورد کم شدن تیراژ این کتاب‌ها گفت: «کتاب‌های کنکور و کمک درسی معمولا پرتیراژترین کتاب‌ها هستند، اما درشرایطی که مدرسه تعطیل است و کلاس‌های آموزشی به‌صورت مجازی برگزار می‌شود، نمی‌توان کتاب‌ها را مانند گذشته به‌همان تعداد چاپ کرد، زیرا اصلا خریداری ندارد. دانش‌آموزان و دانشجویان وقتی به این کتاب‌ها نیاز دارند که سر کلاس درس حاضر می‌شوند و درکنار تدریس معلم از کتاب‌های کمک درسی نیز کمک می‌گیرند.» به گفته او شرایط کنونی برای ناشران به‌ویژه ناشران کتاب‌های درسی و دانشگاهی بسیار سخت است و بسیاری از آنها تا حدود ۵۰ درصد تیراژ کتاب‌ها را پایین آورده‌اند.
علی احمدآبادی نیز در همین حوزه فعالیت می‌کند، او 12 سال است که کتاب‌های کمک درسی منتشر می‌کند و درمورد شرایط فعلی این کتاب‌ها در بازار نشر افزود: «ما هم مثل ناشران دیگر اوضاع خوبی نداریم و تعداد انتشار کتاب‌هایمان در این مدت بسیار کم شده است، چون خریدی وجود ندارد، وقتی خرید نیست، کتاب‌ها کمتر چاپ می‌شوند.» او درمورد تغییر تیراژ کتاب‌های کمک درسی در یک سال اخیر گفت: «تیراژ کتاب‌های کمک درسی همیشه بالاست، این را به نسبت کتاب‌های دیگر می‌گویم، ما برای هر کتاب‌مان تقریبا به‌طور متوسط تیراژ 1700 را درنظر می‌گیریم. اگر یک کتاب پرمخاطب باشد، این تیراژ به 2000 یا 2500 هم می‌رسد، اما در شرایط فعلی چون فروشی وجود ندارد، سعی کردیم این تیراژ را به کمتر از هزار برسانیم که برای ناشران کمک درسی این اتفاق خیلی سخت است.»
او درباره ارتباط با مدارس و فروش این کتاب‌ها در مدارس تاکید کرد: «این مساله درست است، خیلی از ناشران کمک درسی با مدارس ارتباط دارند، اما تعطیلی‌ها این ارتباط را کمرنگ کرده و باعث شده دیگر نتوانند کتاب‌ها را به مدارس بفروشند. البته برخی مدارس سعی کردند کتاب‌ها را خریداری کنند و برای دانش‌آموزان‌شان بفرستند، اما به نسبت سال 98 تعداد چاپ این کتاب‌ها کاهش پیدا کرده است. این مساله برای ما شرایط سختی را پدید آورده، یک‌سری کتاب‌ها را در سال 98 چاپ کردیم و بعد در سال 99 این شرایط کرونایی همه‌چیز را تغییر داد و دیگر کمتر این کتاب‌ها فروش رفت. البته تا خرداد سال گذشته کتاب‌های کمک درسی همان روند قبل را برای انتشار پیگیری کردند، اما وقتی شرایط ادامه پیدا کرد، چاپ کتاب‌ها با آن تعداد اصلا درست نبود و باید متوقف می‌شد وگرنه همه کتاب‌ها در انبار ناشران می‌ماند. ما در انتشارات‌مان خیلی از کتاب‌ها را تا ماه‌ها در انبار نگه داشتیم تا بالاخره فروش رفت، برای همین درمورد تیراژ کتاب‌ها تجدیدنظر کردیم.»
نگاه معلم تلاش کمک‌درسی‌ها برای نفوذ به شاد
فریده سلطانی معلم دوره ابتدایی است. او در مدرسه‌ای تدریس می‌کرد که باید درکنار کتاب‌های درسی، بچه‌ها را به استفاده از کتاب‌های کمک‌درسی ترغیب کند، اما هیچ‌وقت موافق این اتفاق نبود و درمورد این موضوع گفت: «هیچ‌وقت کتاب‌های کمک‌درسی را قبول ندارم، چون بار اضافی برای دانش‌آموز دارد و کارش را سخت می‌کند. حجم کتاب‌های درسی بسیار است، بچه‌ها باید بار زیادی را برای این کتاب‌ها به‌دوش بکشند، آن‌وقت کتاب‌های کمک‌درسی هم به این بار سنگین اضافه می‌شود، نمی‌گویم راضی به این شرایط کرونا بودم، اما باعث شد تا بچه‌ها از شر این کتاب‌ها راحت شوند.»
او صحبت‌هایش را با این موضوع که تقریبا استفاده بچه‌ها از این کتاب‌ها به نصف رسیده است، ادامه داد و گفت: «این موضوع باعث خوشحالی من شد و توانستم بچه‌ها را با همه سختی‌های تدریس آنلاین، با کتاب درسی پیش ببرم و نگذارم با این کتاب اذیت شوند. این راه را امتحان کردم و بعد از تقریبا یک سال و نیم تدریس آنلاین به‌جایی رسیدم که بدون این کتاب‌ها اوضاع را خوب مدیریت کردم.» سلطانی درمورد کم شدن تیراژ این کتاب‌ها تصریح کرد: «اتفاقا چندوقت پیش این موضوع را متوجه و بسیار خوشحال شدم، چون هیچ‌چیز نمی‌توانست کمک‌درسی‌ها را از این امپراتوری که داشتند پایین بیاورد، البته مطئنم اینها باز هم به‌کارشان ادامه می‌دهند، اما همین شکست هم برایشان خوب است.» او افزود: «البته تقریبا 6 ماه است که این ناشران وارد فاز دیگری شده‌اند، وقتی دیدند نمی‌توانند کتاب را مانند قبل بفروشند، وارد کار فروش سی‌دی شدند، قبلا هم این کار را انجام می‌دادند، اما این‌بار جدی‌تر وارد شدند و جالب است که سی‌دی را به‌دست مدارس می‌رسانند. درست است که مانند کتاب نیست، اما باز هم برای اینکه پول‌هایی که در این مدت از دست دادند، به‌دست بیاورند وارد فاز فروش سی‌دی شدند. امیدوارم که پایان کرونا پایان کمک‌درسی‌ها هم باشد تا از شر این کتاب‌ها راحت شویم.»
سلطانی به یک نکته دیگر هم اشاره کرد و آن ورود کمک‌درسی‌ها به سامانه شاد است: «تقریبا از اواسط سال 99 آموزش‌وپرورش تصمیم گرفت امکان ورود این ناشران را به سامانه شاد فراهم کند، خیلی‌ها مخالف این کار بودند، هرچند هنوز این اتفاق نیفتاده، ولی این ناشران تصمیم جدی برای ورود به آموزش در مدارس دارند و با توجه به موقعیتی که دارند، می‌توانند در این موضوع تاثیرگذار باشند.»
تحلیل شرایط هزینه‌های میلیونی
مطمئنا یکی از مهم‌ترین اتفاق‌های بازار کتاب در این دوسال یعنی شیوع ویروس کرونا را باید پایان کمک‌درسی‌ها دانست، همیشه وقتی آمار نشر بررسی می‌شد، می‌دیدیم که کتاب‌های کمک‌درسی پیشتاز حوزه نشر هستند و همیشه تعداد کتاب‌هایشان بسیار جلوتر از حوزه‌های دیگر بود، اما انگار ویروس کرونا به جان کتاب‌های کمک‌درسی هم افتاده و آنها را وادار کرده تا از قله‌ای که بالا رفتند پایین بیایند.
طاهره اسدپور، کارشناس حوزه آمورشی که سال‌ها در این حوزه فعالیت کرده و با کتاب‌های کمک‌آموزشی درگیر بوده، در مورد این موضوع معتقد است که این اتفاق کرونا که باعث کم شدن انتشار این کتاب‌ها شد، اتفاق خوبی است و می‌تواند ظرفیت‌های تازه‌ای را درحوزه آموزش ایجاد کند. اسدپور در این باره گفت: «شاید خیلی‌ها در این شرایط فکر کنند که این مساله باعث ناامیدی است، اما من مطمئنم همین کم شدن کتاب‌های کمک درسی باعث می‌شود بچه‌ها به شرایط بهتری برسند و کارهای خلاقانه‌تری را انجام بدهند که حتما در رشد آموزشی‌شان موثر است.»
او که بحث عدالت آموزشی را هم در این چندسال دنبال کرده، در این باره گفت: «هزینه این کتاب‌ها بسیار زیاد است و همه امکان این را ندارند که از این کتاب‌ها استفاده کنند، الان هر کتاب را باید با مبلغ 70 تا 100 هزار تومان بخرند، بعد به این فکر کنید که این کتاب‌ها فقط یک عنوان نیستند، هر دانش‌آموز باید 10 تا 15 عنوان خریداری کند که البته بعد از یک مدت باید نوع کتاب عوض شود و دوباره شرایط سخت‌تر می‌شود با یک حساب ساده به این نتیجه می‌رسیم که هر خانواده باید هزینه میلیونی برای این کتاب‌ها داشته باشد.»
اسدپور درباره این کتاب‌ها و استفاده از آنها گفت: «در همه دنیا برای دانش‌آموزان این روند است که بچه‌ها سراغ کشف بروند تا خودشان بتوانند به‌دنبال راه‌حل باشند، ما در مدارس‌مان با کتاب‌های گام‌به‌گام و دادن جواب به دانش‌آموزان آنها را تنبل کرده‌ایم، مثلا در همین دوران کرونا یک مدرسه خواست تا کتاب‌های گام‌به‌گام را بخرند و جواب سوال‌هایشان را از روی آن نگاه کنند. درحالی‌که این آموزش بسیار غلط است. چندماه پیش بود که یک نظرسنجی انجام شد و نشان می‌داد که دانش‌آموزان از کتاب‌های کمک‌درسی کمتر استفاده می‌کنند، اما مثلا با جست‌وجو در اینترنت به‌دنبال جواب سوال‌شان می‌گردند.»
