زینب مرتضایی‌فرد، روزنامه‌نگار:این دومین سالی است که با شیوع جهانی ویروس کرونا روبه‌روییم؛ ویروسی که در زمستان 98 تصور می‌کردیم با گرم شدن هوا بساطش را جمع کند و برود، اما هنوز هست و یک زمستان دیگر را که پشت‌سر گذاشته، هیچ...، دارد به یک تابستان دیگر هم می‌رسد. در این میان بسیاری از وجوه زندگی ما انسان‌ها تحت‌الشعاع قرار گرفت و تغییر شکل داد. یکی از این وجوه هم مراسم‌ها و برنامه‌های مذهبی بود که در ایام مختلف سال به‌طور جمعی برگزار می‌شد. از برنامه‌های مفصل عزاداری ماه‌های محرم و صفر تا شب‌های خاطره‌انگیز ماه رمضان در مساجد و هیات‌ها و همچنین دیگر مناسبت‌های مذهبی و ملی ازجمله دهه فجر و راهپیمایی 22بهمن و روز قدس و... همگی این دو سال تحت‌الشعاع قرار گرفتند. در این دو سال راهکارهایی اندیشیده شد و تلاش‌هایی صورت گرفت برای اینکه این دورهمی‌ها و گردهمایی‌های مذهبی که بخش بزرگی از جامعه دل در گرو آنها دارد، بتواند خود را حفظ کند و به شکلی دایر بماند و به حاضران هم لطمه‌ای نزند. اما آنچه در این یک سال و چندماه مواجهه ما با کرونا در این حوزه انجام گرفته کافی بوده یا نه. برای رسیدن به پاسخ این سوال تلاش کردیم آنچه گذشته را بررسی کنیم و با افرادی هم که از نزدیک ارتباط بیشتری با برگزاری این رویدادها دارند، صحبت کنیم و نظرات‌شان را جویا شویم. با مرتضی طاهریان، معاون ساماندهی و سرپرستی کانون‌های مساجد کشور مفصل حرف زدیم و همین‌طور با مجتبی سروش‌پور از بانیان هیات ریحانه‌النبی تا ببینیم در مساجد و هیات‌ها که هردو مهم‌ترین ارکان در برگزاری رویدادهای مذهبی و محل حضور مردم هستند، چه نگاهی به برگزاری رویدادهای مذهبی در ایام کرونا شده است.
شیوع کرونایی
هرچند بسیاری از رویدادهای مذهبی کم و بیش روند آنلاین شدن را درپیش گرفته بودند، اما فکرش را هم نمی‌کردند با شرایطی مواجه شوند که ناگهان امکان برگزاری رویدادها رفته‌رفته کم شده و حتی در بعضی موارد به صفر برسد. وقت کم بود و همان‌طور که گفتیم حدودا 6ماهی هم به امید آمدن فصل گرما و رفتن کرونا گذشت. وقتی بیهوده بودن این امید مشخص شد و ویروس هم حتی از قبل قوی‌تر شد، شرایط به‌سمت آنلاین شدن و دورکاری در برگزاری کلاس‌های درس و حضور در محیط‌های اداری رفت و به رویدادهای مذهبی هم رسید. بعد از هیات آنلاین و کارناوال‌های خیابانی نیمه شعبان، هیات ماشینی‌ها هم برگزار شد و همین‌طور برخی هیات‌ها با رعایت فاصله اجتماعی مراسم‌های خود را برگزار کردند.
غافلگیری با کرونا
اما اینکه کل این روند تا چه اندازه مسئولان مرتبط را غافلگیر کرد، موضوع مهمی است. این موضوع را با مرتضی طاهریان، معاون ساماندهی و سرپرستی کانون‌های مساجد کشور مطرح کردیم. او می‌گوید: «ما در عصر و جامعه‌ای زندگی می‌کنیم که ارتباطات از جهاتی حرف اول را می‌زند و توسعه شبکه‌های ارتباطی کاملا بر ابعاد مختلف جامعه سایه انداخته است؛ از نهاد خانواده گرفته تا سایر نهادهای موثر. اگر دقت کنید، به مرور زمان خیلی از ارتباطات چهره‌به‌چهره جای خود را به ارتباطات مجازی داده است. در خیلی از موارد شاید این ارتباطات مورد تایید و موثر و مفید هم باشد، اما ما در مسجد قائل به حضور هستیم و برکات مسجد را نه ما بلکه نفس ایجاد مکان مقدسی مثل مسجد مطرح می‌کند. همچنین حیات این فضا هم به حضور مومنان و مسلمانان گره خورده است. از همین‌رو فضای مجازی تا جایی برای ما قابل گسترش است که نه‌تنها از حضور در مسجد کم نکند، بلکه منجربه حضور بیش از پیش مؤمنان از جوانان و بزرگسالان گرفته تا کودکان باشد، البته این مساله فارغ از ایام کرونا است. گاهی پیش می‌آید کسی به دلایل مختلفی ازجمله مهاجرت از آن محل و حتی کشور دیگری، نمی‌تواند در مسجد حضور پیدا کند، اما مایل است فعالیت‌های مسجد را پیگیری و تعاملش را حفظ کند؛ اینجا این به‌روزرسانی باعث می‌شود ارتباط لازم برقرار شود. درواقع فعالیت‌های جانبی در این فضا جایگاه خودش را دارد.»
او ادامه می‌دهد: «از سال 96 به بعد احساس شد که مجموعه به یک پورتال جامع نیاز دارد تا هم بتوانیم با کانون‌ها در ارتباط باشیم و هم آنها بتوانند این تعامل را برقرار و در یک‌سری رویدادهای کشوری مثل مسابقات کتابخوانی یا جشنواره فیلم، تجسمی و... شرکت و آثارشان را بارگذاری کنند. در مرحله اول این پورتال شکل گرفت و کانون‌ها اطلاعات‌شان را ثبت کردند. در ادامه در سال 98 به سمتی رفتیم که کانون‌ها گزارش‌هایشان را بارگذاری کنند. این اتفاق شرایطی برای ما ایجاد کرد که بتوانیم از همین طریق ارزیابی کانون‌ها را هم داشته باشیم. در همان سال ما رویداد پایتخت فهما یا فرهنگ و هنر مساجد ایرانی اسلامی را هم داشتیم.»
طاهریان می‌گوید: «اواخر سال98 بود که رویداد پایتخت فهما به پایان رسید و ما عملا شاهد شیوع کرونا بودیم، تا جایی‌که در ادامه فعالیت‌های حضوری و میدانی مساجد تعطیل شد. به همین دلیل چون این زیرساخت فراهم بود، باعث شد خط ارتباطی ما با بچه‌های مسجد قطع نشود، حتی آمارها نشان می‌دهد این حضور در سامانه رشد چهاربرابری داشته و بنا به اقتضائات روز خیلی از اتفاقات در همین بستر رخ داد.»
اما این روند در دوره کرونا و همه‌گیری گسترده آن چطور پیش رفته است؟ طاهریان توضیح می‌دهد: «ما نمی‌توانستیم خیلی معطل بمانیم تا ببینیم کی شرایط کرونا قرار است تمام شود. همان‌طور که می‌بینید، یک سال‌ونیم است این همه‌گیری ادامه دارد. این یکی از سیاست‌های کانون مساجد در راستای استقرار نظام جامع فهما، کیفی‌سازی و انتظام‌بخشی به فعالیت‌ها بود. در این راستا ما فعالیت‌ها را به سه دسته شامل شبستان فرهنگ، هنر و نوآوری تقسیم‌بندی کردیم. همچنین ما قائل به آن هستیم که همه اتفاقات داخل مسجد به‌ویژه در ماموریت‌های کانون‌های مساجد، در این سه شبستان بیاید. البته از آنجاکه لازم بود به این شبستان هم جزئی‌تر نگاه شود، در 12رواق تعریف شد، تا حدی که همه فعالیت‌ها در این رواق‌ها آمده است.»
این جریان تعطیل‌بردار نیست
به‌گفته معاون ساماندهی و سرپرستی کانون‌های مساجد کشور، رواق کتاب، همدلی، رسانه، دانش و... همچنین رواق فیلم، سرود، نمایش، ترنج، قلم، کارآفرینی و فناوری هم از مواردی هستند که ذیل هرکدام از شبستان‌ها ایجاد شدند. طرح ملی ایران قوی در سال 99 و شرایطی که کشور کاملا درگیر کرونا بود، در بستر سامانه بچه‌های مسجد برقرار شده و همین جریان موجب رشد چندبرابری و استقبال قابل‌توجهی بشود.
اما جالب است بدانید در بین رواق‌ها بالاترین امتیاز را رواق همدلی داشته است، آن‌طور که طاهریان توضیح می‌دهد، رواق همدلی یکی از کارهای مهم بچه‌های مسجد درطول کرونا بوده که در آن خدمت به اهالی محله انجام می‌شده است، به این صورت که کسانی که نیازمند بودند و از حیث معیشتی به مشکل برخوردند و همچنین ضدعفونی کردن محله‌ها و اماکن‌عمومی هم یکی دیگر از این موارد بوده که هنوز هم ادامه دارد.
طاهریان توضیح می‌دهد: «به هرحال همه فعالیت‌هایی که به آن اشاره شد، در شکل‌گیری و اشاعه آن شادی معنوی تاثیرگذار بودند، مثل اقداماتی که در رواق همدلی صورت می‌گیرد و باعث می‌شود بچه‌های هیاتی و مسجدی در هر شکلی آن شادی و نشاط در فعالیت‌ها را داشته باشند و این جریان تعطیل‌بردار نیست. در این میان تنها بنا به اقتضائات زمان ماموریت جدیدی برای خودشان تعریف می‌کنند. این موضوع و ادامه آن هم نشان از همان شادابی دارد.»
ماه خوب خدا
اما مساجد کشور در ماه رمضان کرونایی امسال چه شرایطی داشته و چه کرده‌اند؟ طاهریان می‌گوید: «درحال حاضر بخش زیادی از فعالیت‌های بچه‌ها درقالب کمک‌های مومنانه انجام می‌شود. درکنار اینها جلسات جزءخوانی هم با نگاهی به مسائل روز صورت می‌گیرد. اگر مسجدی فضای باز داشته باشد، در این فضا وگرنه در هرجای دیگری که ممکن باشد آن را برپا می‌کنند. البته اگر این امکان برای بخش حضوری فراهم نبود، به شکل مجازی به‌سراغ آن می‌روند؛ رویدادی که در راستای به‌روز شدن با تغییرات دیگری مثل برگزاری مسابقات، بیان و اشاعه ادعیه، پیام‌های قرآنی، احادیث و روایات، به شکل زیبایی با استفاده از این فضای مجازی درحال انعکاس است. در همین شرایط کرونا به رسانه ملی کمک کرد و از ابتدای کرونا فعالیت بچه‌های مسجدی هم در برنامه‌های مختلف منعکس می‌شود. این هم در راستای همان به‌روزرسانی است که در خیلی از روزها با حضور یکی از نمایندگان مساجد و هیات‌ها اتفاق می‌افتاد.
او توضیح می‌دهد: «تولید محتواهای روزانه و مناسبتی هم اتفاق دیگری بود که توسط کانون‌ها رخ داد. در ماه رمضان ما چند اتفاق مهم را امسال شاهد بودیم، رونمایی از مجموعه کامل تفسیر همراه یکی از این رخدادها بود که در روز ولادت امام حسن(ع) رخ داد. نکته بعدی جلسات جزءخوانی بود که عموما در فضای باز طراحی شده و با تفسیرهای کوتاه هم همراه بود. کمک به همنوعان هم که درباره آن گفتیم، رویداد دیگر این رمضان بود. البته در حدود یک سال‌ونیم اخیر با محوریت کانون خدیجه کبری و خیرین برنامه سمت خدا، موفق شدیم قریب به 360 تن گوشت قربانی در سراسر کشور در یک سال‌ونیم اخیر توزیع کنیم و حدود بیش از 20هزار بسته گوشت تنها مربوط به ایام ماه رمضان بود که همچنان درحال توزیع آن هستیم. در حوزه فرهنگی برگزاری مسابقات مختلف مفاهیم قرآنی، کتابخوانی و... به شکل متمرکز و غیرمتمرکز برقرار شد.»
معاون ساماندهی و سرپرستی کانون‌های مساجد کشور در پایان سخنانش می‌گوید: «همچنین در ایام شهادت امام علی(ع) نیز اماکنی در فضای باز تدارک دیده شده بود که همراهان مسجد و هیات‌ها در کنار هم این فضا را آماده کردند؛ اتفاقی که درمورد ولادت امام حسن مجتبی(ع) نیز افتاد. در بحث شبکه‌سازی این را هم بگویم که این موضوع در دو سال اخیر به‌طور جدی در دستورکار مساجد قرار گرفته است. درحال حاضر ما هزارو 230 رابط داریم که هرکدام از آنها با حدود 20 کانون مرتبطند و شرایط کرونا باعث شد دیگر نتوانیم به فضاهای مختلف در کشور سفر و برنامه‌ها را هماهنگ کنیم اما به کمک رابطان این جریان را ادامه داده و آن را به‌روزرسانی کردیم. در ادامه هم این شبکه به امید خدا منشأ اثرات بیشتری خواهد بود.»
به‌روز شدن هیات‌ها
فعالیت هیات‌ها و مساجد تفاوت‌هایی با هم دارند. از سروش‌پور پرسیدیم هیات‌ها تا چه اندازه در دوره شیوع کرونا توانسته‌اند خود را به‌روز کنند؟ او در پاسخ به این سوال می‌گوید: «در ابتدا به نظرم درباره کلمه به‌روز شدن باید دقیق‌‌تر صحبت کنیم چون هیات‌ها یکی از تشکل‌های مذهبی هستند که در طول 1400 سال همیشه به‌روز و جزء تاثیرگذارترین عناصر فرهنگی مذهبی در زندگی آدم‌ها بودند. به‌طور مثال به یکی از مواردی که در این زمینه می‌توان اشاره داشت نگاه ظلم‌ستیزی است که پیروزی جمهوری اسلامی یکی از ثمرات این درخت تنومند است. در طول تاریخ عمدتا منابر محل روشنگری بوده و شرایط جامعه نیز در این مهم بسیار تاثیرگذار است. پس آن چیزی که در روح کلی هیات‌ها وجود دارد، این است که هیات‌ها زنده‌اند و زندگی می‌کنند. البته منظور من اتفاقات سیاسی که در بستر این فضا رخ می‌دهد، نیست بلکه مقصودم این است که هیات‌ها در راه حقیقت، عدالت و آزادیخواهی که شعار امام حسین(ع) است، همیشه به‌روز بودند و در عرصه‌های گوناگون به اشکال مختلف همیشه بروز و ظهور داشتند.»
او می‌افزاید: «در دنیای کنونی عدم استفاده از دنیای ارتباطات و تکنولوژی‌های مرتبط با آن نوعی بی‌سوادی محسوب می‌شود و این بدان معناست که اگر در شیوه‌ها تغییری حاصل نشود، نخواهیم توانست پیام را منتقل کنیم. به‌طور مثال خصوصیات فضای مجازی زمان را از بین می‌برد یعنی مثلا ما در کل کره زمین24 ساعت داریم که شب قدر است و یعنی ممکن است وقتی ما در تهران این شب را برگزار می‌کنیم، در بخشی از کره زمین این اتفاق رخ داده و در قسمت دیگری این شب هنوز نرسیده است. به هر حال فضای مجازی این بستر را فراهم می‌کند که شما بتوانید سیطره زمانی را از بین ببرید.»
مخاطبانی از سراسر دنیا
هر جا قلبی هست که به عشق ائمه می‌تپد، می‌تواند در هیات‌ها حضور پیدا کند. سروش‌پور می‌گوید: «حدود 23 سال است که در زمینه پخش مستقیم هیات‌ها مشغول فعالیت هستیم. طی این مدت مخاطبان مختلفی داشتیم که از بازخوردهایی که داشتند متوجه شدیم که نقاط قوت و ضعف این فضا چیست؟ به‌طور خلاصه بگویم تمام ابزارهایی که وجود دارند؛ در گوشه و کنار دنیا مخاطبان خاص خودشان را دارند چون ما با یک جامعه حدود دویست‌وچند میلیونی فارسی زبان در جهان طرف هستیم که از این موارد بهره‌داری می‌کنند، در این میان با گروه شیعیان بیشتر در ارتباط هستیم.»
او ادامه می‌دهد: «ما در طول زمان از ابزارها و فضاهای مختلف برای برقراری این ارتباط استفاده می‌کنیم، مثلا زمانی پیام‌رسان وایبر معروف بود، زمانی ازطریق سایت‌ها فایل‌ها دردسترس قرار می‌گرفت و امروز هم که تلگرام، اینستاگرام و شبکه‌های دیگر پیشتازی می‌کنند. اکنون فیسبوک دومین کشور بزرگ جهان است از حیث تعداد جمعیت و کاربر بدون حتی یک وجب مرز فیزیکی! و خیلی از ما شهروندان این کشورها محسوب می‌شویم.»
این بانی هیات ریحانه‌النبی می‌افزاید: «همان‌طور که رهبر معظم انقلاب هم گفتند، حضور در این عرصه مثل ورود به میدان جنگ است و شما زمانی که وارد میدان جنگ می‌شوید از همه ابزار و وسایلی که در دسترس و در توان‌تان است، استفاده می‌کنید. ما نیز همین کار را می‌کنیم. البته مشخصا با توجه به پیشرفت‌هایی که در این سال‌ها در زمینه استفاده کاربرها از فضاهای مختلف در کشور خودمان اتفاق افتاده، بسترهای بومی درحال گسترش هستند که کمک‌های فراوانی می‌کنند. به‌عنوان مثال پخش زنده ما از طریق آپارات، سایت تکیه یا روبیکا انجام می‌شود، اتفاقی که برای مخاطب هم هزینه‌ای ندارد. در کنار اینها ما از اینستاگرام و سایر سرویس‌های خارجی هم اقدام به انتشار جلسات هیات می‌کنیم.»
او معتقد است برگزاری هیات‌های مذهبی و بازتاب آنها در فضای مجازی اکنون بسیار عالی است و در این‌باره توضیح می‌دهد: «کمتر جلسه یا هیاتی است که صفحات مجازی نداشته باشد. این اتفاق باعث شده است مخاطب امکان انتخاب فراوانی نیز داشته باشد. در این روزها با وجود کرونا مردم نمی‌توانند بیرون بیایند مثل آن روزها که در هر محله‌ای یک یا چند هیات بود اما الان هر خانه‌ای یک هیات شده است و خانواده از طریق یکی از همین فضاهایی که گفته شد، در هیات شرکت می‌کنند. این رخداد خوبی است که مردم از فرصت‌هایی که در این میان وجود دارد استفاده می‌کنند و درواقع هر خانه یک حسینیه شده است.»
سروش‌پور می‌افزاید: «وقتی کرونا شیوع پیدا کرد، سعی کردیم از نظر سخت‌افزاری اقدامات موثرتری انجام دهیم چون مخاطب که بیشتر می‌شود باید تجهیزات و پشتیبانی‌ها هم قوی‌تری شود. همچنین از نظر نرم‌افزاری سعی کردیم که جلسات به‌گونه‌ای باشد که دنبال کردن افراد در این جلسه‌ها مثل زمانی باشد که خودشان حضور داشتند، یعنی تلاش‌مان این بود که چنین فضایی را در سلسله مباحث و اتفاقات لحاظ کنیم.»
تلاش برای ایجاد شادی معنوی
اما این شیوه‌های تازه برگزاری به‌خصوص در ماه مبارک رمضان تا چه اندازه بر حال مخاطب اثر داشته است؟ سروش‌پور توضیح می‌دهد: «در مجموعه هیات‌ها همه ما سرباز هستیم و خدمت می‌کنیم، آن چیزی که اتفاق می‌افتد این است که همان جلسات، روضه‌ها، سخنرانی‌ها و... بر مخاطب تاثیرگذار خواهد بود. ما این حس را تعبیر می‌کنیم به تاثیر جلسات روضه در سبک زندگی آدم‌ها، جریانی که ممکن است شامل موارد مختلفی باشد مثل شادی، خوب بودن، انجام حرکاتی که در زمینه مسئولیت‌های اجتماعی است و موارد بسیار دیگر. به هر حال آن چیزی که فرد به واسطه آن می‌تواند مفید و حال خوبی داشته باشد را ما به شادی معنوی تعبیر می‌کنیم.»
او به بیان چند نمونه می‌پردازد و اظهار می‌کند: «به‌عنوان مثال ما طرح آزادی زندانیان را داریم که تا همین الان مردم حدود 170 میلیون تومان کمک کرده‌اند. رقم‌های پرداخت شده هم چندان درشت نیست و تعداد کسانی که شرکت می‌کنند بالاست، اتفاقی که در همه طرح‌هایمان داریم و برای هر کسی همان حس شادی و رضایت را ایجاد می‌کند. به‌طور خلاصه ما سعی می‌کنیم در این فضا سربازهای خوبی باشیم چون نظم این دستگاه و تاثیرگذاری آن دست کس دیگری است. گاهی ممکن است برخی هزینه‌های سنگینی کنند اما جلسه نگیرند و برعکس جایی پرچم ساده‌ای می‌زنند و هیات پر از جمعیت شود چراکه در هیات تجمل و اضافات جایی ندارد و اصل جوهره ناب اهل‌بیت علیهم‌السلام است.»
بانی هیات ریحانه‌النبی در پایان سخنانش می‌گوید: «در مورد ایجاد این حس در ایام کرونا هم باید گفت که در این روزها همه به شکلی در اتفاقاتی که رخ می‌داد سهیم بودند و ما هم از ابتدا در هیات اقداماتی مثل توزیع سبد کالا با حضور بچه هیاتی‌ها، ضدعفونی اماکن عمومی، تهیه آب‌میوه طبیعی برای کادر درمان و موارد این‌چنینی داشتیم. این جریان هنوز هم ادامه دارد و در کنار همه مردم ما هر فعالیتی که از دست‌مان برمی‌آید را انجام می‌دهیم. نکته مهم این است که کرونا فرصت گرانقدر رجوع به خودشناسی را در اختیار بشریت قرار داده است.»