زینب مرتضایی‌فرد، روزنامه‌نگار: بسیارند نام‌ها و اتفاقات بزرگی که از آنها کم می‌دانیم، که اگر بیشتر می‌دانستیم طبیعتا زندگی دیگری هم داشتیم و به قول معروف حال و روز و یا به‌عبارت بهتر سبک زندگی درست‌تری داشتیم. در دین اسلام همواره به انسان توصیه شده، بخش عمده‌ای از این شناخت را با تفکر و تدبر و مطالعه دریابد. کم توصیه کردن به این مهم اما موضوعی است که همه به آن واقف هستیم و می‌دانیم آن‌طور که باید به شناخت نرسیده‌ایم. بخشی از این شناخت می‌تواند از طریق مواجهه و تلاش بیشتر برای فهم سیره پیامبران و اهل‌بیت(ع) فراهم شود، این درحالی است که به‌طور مثال ممکن است ما از زندگی امام حسن(ع) که امام دوم ما شیعیان هم است، شناخت به‌مراتب پایینی داشته باشیم و جز برخی کلیات درباره ایشان چندان نکته‌ای ندانیم. آن هم درحالی‌که درباره این امام معصوم بیشتر صحبت‌های مخالفانش مطرح و شنیده شده و ما هنوز نتوانسته‌ایم چهره او را آن‌طور که باید شفاف و واقعی به جامعه معرفی کنیم. در آستانه تولد این امام معصوم، سراغ محمود ریاضت رفتیم و از او خواستیم برایمان درباره این موضوع، اهمیت جایگاه امام حسن(ع) و شخصیت ایشان بگوید.
پرداخت ناکافی به شخصیت امام مجتبی(ع)
درمورد هرکدام از ائمه روایت‌ها و منابعی وجود دارد که به‌واسطه آن برمبنای ویژگی‌ها و صفات هریک از ائمه تصویری از آنها ارائه شده که به شناخت بیشتر ما از آنها کمک می‌کند، مواردی که هرکدام‌شان می‌تواند به‌عنوان الگویی در زندگی‌مان کاربرد بسیاری داشته باشد. تصویری که از هرکدام از ائمه در این روزگار ارائه شده، برگرفته از منابع مختلفی است که وجود دارد و روایات یکی از مطمئن‌ترین مراجع این جریان هستند. ریاضت با اشاره به کمبود پرداخت به شخصیت ایشان، بیان کرد: «درمورد شخصیت سبط اکبر پیامبر، امام حسن مجتبی(ع) متاسفانه در معارف خیلی کم کار شده و بیشتر شامل حرف‌های تاریخی هستند که مستند به حرف‌های مخالفان اهل‌بیت(ع) است. چون عظمت اهل‌بیت(ع) آنقدر زیاد است که دشمنان و مخالفان حضرات اهل‌بیت(ع) هم نمی‌توانند آن را انکار کنند و در خیلی مواقع ناچار شدند این فضائل را برشمارند. اما آن‌چیزی که عظمت و بزرگی اهل‌بیت(ع) خصوصا امام حسن مجتبی(ع) را ثابت می‌کند؛ روایاتی است که از معصوم درباره معصوم رسیده و ما باید معصوم را با معصوم تعریف کنیم، چراکه در تعریف می‌گویند معرف باید اجلای از معرَف باشد یعنی کسی که می‌خواهد کسی یا چیزی را تعریف کند باید یا هم‌رده او باشد که کامل بشناسدش و یا بالاتر از او باشد که به او احاطه داشته باشد. در این میان هیچ‌کس هم‌رده معصوم نیست که بتواند او را بشناسد و عظمت معصوم را بیان کند به جز خود معصوم که هم‌رده و کلهم نور واحد هستند.»
تجسم عقلانیت
حال از بین روایات و احادیث مختلفی که وجود دارد، بخشی از آن به حضرت مجتبی(ع) برمی‌گردد، اما یکی از برجسته‌ترین موارد سخنی است که پیامبر(ص) درمورد ایشان مطرح کرده‌اند، روایتی که او در این گفتوگو درخصوص آن گفت: «در آستانه ولادت امام حسن مجتبی(ع) آن روایتی که خیلی درمورد ایشان اهمیت دارد، از لسان پیامبر(ص) در کتب روایی ما نقل شده که در آن می‌فرمایند: «لو کان عقل شخصا لکان حسن» یعنی اگر عقلانیت، اندیشه و خردورزی به‌صورت جسم بخواهد دربیاید و درواقع تجسم پیدا کند، او کسی نیست جز امام حسن(ع). ایشان تجسم عقل کامل و تمام هستند.»
وی با بیان اهمیت و جایگاه عقل افزود: «پیامبر(ص) می‌فرمایند «العقل اصل دینی»، یعنی اصل دین من عقل است و استفاده از عقل است. در روایات هم داریم که «العقل ما عبد به الرّحمن و اکتسب به الجنان» به این معنی که عقل آن چیزی است که خدا با آن عبادت می‌شود و به‌واسطه عقل است که بهشت به دست می‌آید، حالا اگر این عقل قرار باشد تجسم پیدا کند که از آن الگو بگیریم، چهره‌اش می‌شود امام حسن(ع).»
نگاهی همه‌جانبه از اجتماعی تا خانوادگی
بهره‌مندی از این عقلانیت در امور مختلف هم یکی دیگر از اتفاقاتی است که امام مجتبی(ع) در حوزه‌های مختلف به آن التفات داشتند و ریاضت پیرامون آن عنوان کرد: «به فرموده پیامبر اکرم(ص) در زمینه شخصی، خانوادگی، اجتماعی، اقتصادی، معاشرت، اخلاقی، سیاسی، اقتصادی و... امام حسن(ع) می‌تواند نماد کامل عقلانیت دراین ابعاد گوناگون زندگی یک فرد باشد. ما می‌توانیم از ایشان در ابعاد مختلف الگو بگیریم، چراکه او تجسم عقلانیت است. اگر در جنگ است، در روایات داریم که اشجع اهل‌بیت(ع)، امام حسن(ع) است. اگر در بخشندگی است که می‌گویند طبق همان روایات ایشان 21 مرتبه همه زندگی‌اش را با فقرای مدینه تقسیم و نصف کرده است. یعنی هر بار بعد از تلاش و کسب درآمد گفتند که نیمی از این اموال برای فقیران جامعه است و آن را می‌بخشیدند. جریانی که در طول آن به پدرشان امام علی(ع) و مادرشان فاطمه زهرا(س) اقتدا کردند، چراکه آنها نیز کار می‌کردند و درآمد دو شغل‌شان را به محرومان و بی‌بضاعت‌ها اختصاص می‌دادند. حتی داریم که امام حسن(ع) سه بار کل زندگی‌شان را وقف کرده و بخشیدند و از صفر شروع کردند.
این نمایانگر الگوی تمام و کمال به‌عنوان یک انسان کامل است حتی صرف‌نظر از بحث اعتقادی و معرفتی که ما داریم که آنها معصوم و امام جامعه هستند. درواقع ایشان الگوی کاملی برای کسانی هستند که می‌خواهند عاقلانه رفتار کنند و عقل را به‌عنوان محور قرار دهند. به همین دلیل است که پیامبر نیز همان روایتی را که ذکر شد درباره تجسم عقل درمورد ایشان مطرح کردند.»
الگویی برای امروز
اگر بخواهیم در این روزگار یکی از ویژگی‌های بارز امام حسن(ع) را به شکل پررنگ‌تری مطرح کنیم و به آن بپردازیم در کنار عقلانیت ایشان دیگر چه چیزی را می‌شود عنوان کرد؟ این سوالی بود که ریاضت در پاسخ به آن گفت: «همان‌طور که اشاره شد، حضرت به‌واسطه عقلانیتی که دارند، بخشنده‌اند چون انسان هرچه بخشنده‌تر باشد، عاقل‌تر است و می‌داند که بخشندگی به دیگران تنها هزینه کردن نیست بلکه سرمایه‌گذاری است، چراکه خداوند چندین برابر آن را در دنیا و آخرت به فرد عطا می‌کند.
حال به‌خصوص در این روزها، در ماه مبارک رمضان و با قصه کرونا خیلی‌ها در زندگی و معیشت‌شان دچار تنگنا شده‌اند، چراکه خیلی از مشاغل به‌هم‌ریخته و فلج شده است. الان اگر بخواهیم از امام مجتبی(ع) الگو بگیریم، بهترین چیزی که می‌توانیم از آن بهره‌مند شویم و کاملا هم عاقلانه است؛ همین دستگیری و کمک کردن به دیگران است. درست است که ما نمی‌توانیم مثل ایشان کل زندگی‌مان را نصف کنیم یا تمام آن را به نیازمندان ببخشیم چون آن شرایط را نداریم اما می‌توانیم در حد توان خودمان این فضا را در جامعه امروزمان که خیلی‌ها را گرفتار مشکلات مختلفی کرده، با الگوگیری از حضرت ایجاد کنیم.»
او ادامه داد: «البته خیلی از محبان اهل‌بیت(ع) در طول این یک سال و خرده‌ای که از کرونا می‌گذرد، با اقتدا به امام حسن و الگوگیری از نمونه‌هایی که از اهل‌بیت(ع) دارند، عمل و کمک کردند. کمک‌هایی در قالب معیشتی، کمک به مستاجران، پرداخت هزینه درمانی و... این الگوگیری از امام حسن(ع) است، چراکه ایشان بخشنده بودند و بخشندگی هم تنها مادی نبود. مثلا خیلی از عزیزان در بخش‌های مختلف که به کمک کادر درمان رفتند و ما در روایت‌ها داریم که حضرت در مسیر حج به زائران کمک می‌کردند یعنی تنها بخشندگی مادی نداشتند و این دستگیری را به هر نحوی انجام می‌دادند.»
لقب امام حسن(ع) اشجع است
کریم اهل‌بیت(ع) لقبی است که تا امروز خیلی درباره امام حسن(ع) شنیده‌ایم؛ موضوعی که البته گویا در روایت‌ها به شکل دیگری آمده است. موضوعی که ریاضت درباره‌اش بیان کرد: «ما در روایات داریم که «انّ فضلَ اوّلِنا یلحق بفضل آخِرَنا» یعنی آن ویژگی که اولی ما از چهارده معصوم دارد، آخری ما هم دارد. یعنی این‌طور نیست که وقتی می‌گوییم امام حسن(ع) کریم اهل‌بیت است یعنی بقیه کریم نیستند. اما تصریح به لقب کریم اهل‌بیت(ع) در روایت نیست، تصریح لقبی که در روایت به امام حسن(ع) داده شده، اشجع است و لقبی که به امام حسین(ع) در روایات دادند، کریم است. بااین‌حال همه این موارد به آن معنی نیست که امیرالمومنین(ع) و یا دیگر ائمه کریم نیستند، چراکه هر ویژگی‌ای که یکی از ائمه دارند، بقیه آنها هم دارند. چون کلهم نورا واحدا.»
تصویر امام حسن(ع) در هزارتوی تاریخی
در کنار روایت‌ها و تعابیری که از امام حسن(ع) وجود دارد، تاریخ هم در بخش‌های مختلف سراغ شخصیت ایشان رفته است، جریانی که البته نگاه‌های مختلفی در آن وارد شده و به همین دلیل نمی‌شود تمام بخش‌های آن را پذیرفت و به آن رجوع کرد. درواقع به‌طور کلی می‌توان گفت که به‌دلیل نگاه‌ها و منابع مختلفی که در تاریخ پیرامون این‌دست مسائل وجود دارد، اعتبار خیلی از این بخش‌ها زیر سوال است. ریاضت در این‌باره نیز عنوان کرد: «ما در بحث تاریخی آن بخشی را قبول داریم که موید روایی داشته باشد یعنی تاییدشده توسط معصوم باشد. مثلا در مقتل «لهوف» که سیدبن‌طاووس نوشته، مستند آن سند مقتل ابی مخنف است که سنی است، او نیز آن را از گزارش‌های حمید بن‌مسلم که گزارشگر یزید است، نوشته است. اما مرحوم ابن‌طاووس که می‌خواهد لهوف را با مرجعیت ابی مخنف بنویسد، همه آن‌چیزی را که آنها گفتند، نمی‌نویسد و بخشی را در کتاب لهوف می‌آورد که موید روایی دارد. به همین دلیل ما هر جایی را که در تاریخ موید روایی نداشته باشد، رد نه اما قبول هم نمی‌کنیم.»
توصیه به مطالعه، تفکر و تدبر را از توصیه‌های همیشگی و جدی اسلام دانستیم. برای اهل ایمان چه چیزی مهم‌تر از خواندن کتاب‌های معتبر و ارزشمند و فکر کردن به فحوای آنهاست. در ادامه چند کتاب معرفی می‌کنیم که خواندن آنها برای شناخت بیشتر امام حسن(ع) توصیه می‌شود.
صلح امام حسن پرشکوه‌ترین نرمش قهرمانانه تاریخ
نویسنده: شیخ راضى آل‌یاسین
مترجم: حضرت آیت‌الله خامنه‌اى
ناشر: دفتر نشر فرهنگ اسلامی
راضى آل‌یاسین از محققان معاصر، تنها کتاب تحلیلى و تفصیلى را در موضوع صلح امام حسن(ع) تدوین کرده و حضرت آیت‌الله سیدعلى خامنه‌اى این اثر را به فارسى برگردانده است. مترجم در مقدمه کوتاه خود اشاره کرده است که پیش از ترجمه این اثر «در فکر تهیه نوشته‌ای در تحلیل موضوع صلح امام حسن بودم و حتی پاره‌ای یادداشت‌های لازم را نیز گرد آورده بودم؛ ولی امتیازات فراوان این کتاب مرا از فکر نخستین بازداشت و به ترجمه این اثر ارزشمند وادار کرد.» متن عربی کتاب در 400 صفحه ارائه شده و فارسی آن در 546 صفحه. یکی از دلایل این امر- فارغ از آنکه نثر فارسی به‌خصوص وقتی وظیفه ترجمه را برعهده دارد، قدری طولانی‌تر از موارد مشابه عربی خواهد شد- چاپ زیبای آن و صفحه‌بندی و چینش سطور و عناوین و سرفصل‌ها حاکی از دقتی است که در چاپ این اثر وجود داشته است.
حقایق پنهان: پژوهشی در زندگانی سیاسی امام حسن مجتبی(ع)
نویسنده: احمد زمانی با مقدمه حضرت آیت‌الله جعفر سبحانی
ناشر: بوستان کتاب
برخی فصل‌های کتاب عبارتند از: نگاهی گذرا به دوران کودکی امام مجتبی(ع)، ویژگی‌های امام مجتبی(ع)، حسن بنعلی(ع) پس از رحلت پیامبر(ص)، مسئولیتهای امام مجتبی(ع) در دوران حکومت امیرالمومنین(ع)، امامت و رهبری، انگیزههای صلح (مصالح امت اسلامی)، بازگشت به مدینه منوره، مسمومیت امام مجتبی(ع)، شهادت مظلومانه امام مجتبی(ع)، اوج استبداد و ستم امویان، تهاجم فرهنگی امویان و عباسیان، فرزندان امام حسن(ع)، چهل‌حدیث برگزیده از مجموعه سخنان درباره امام مجتبی(ع)، کتاب‌شناسی.
مسند الإمام المجتبى أبی محمد الحسن بن علی(ع)
نویسنده: عزیزالله عطاردی
ناشر: عطارد
مولف در هر مسند، روایات را به‌صورت کامل از منابع نقل کرده و ضمن بیان منبع آن، سلسله اسناد را هم آورده است. البته الزاما همه اخبار از معصوم نقل نشده و بخشى از آنها، گزارش‌هاى تاریخى و نقل‌قول مورخان است. مولف، بخش روایاتى را که از خود امام نقل شده (یعنى آن امام که کتاب به او اختصاص دارد) به شکل مبسوطى براساس اصول (عقاید) و فروع (فقهى) دسته‌بندى کرده و از منابع مشهور و غیرمشهور آنها را جمع‌آورى و ارائه مى‌کند. طبعا درخصوص امام باقر و امام صادق(ع) که روایات بیشترى از آنان نقل شده، حجم بیشترى به مجلدات کتاب مسند اختصاص داده شده است. چنانکه مسند الامام الصادق(ع) بیشترین مجلدات (بیش از 20 جلد) را به خود اختصاص داده است. مولف، آدرس هر خبر را در پاورقى آورده، مگر در مسند الامام الصادق(ع) که شیوه جدیدى اتخاذ کرده و در پایان هر باب به‌صورت کلى منابع خود را ذکر کرده است. منابع این مجموعه اعم از کتب روایى و تاریخى است. در مواردى که از کتب تاریخى اهل‌سنت نقل شده، به منابعى چون طبرى و مسعودى و دیگر منابع دست‌اول ارجاع شده و درخصوص روایات شیعى هم از کتب اربعه و دیگر اصول روایى معتبر استفاده شده است. عطاردى در مجموعه‌هاى مسند ائمه جز به جمع‌آورى اخبار نپرداخته و درباره آنها اظهارنظر یا تحلیلى ارائه نمى‌کند.