ابوالقاسم رحمانی، روزنامه‌نگار: در اقتصاد همیشه آرزویمان این بود که شبیه ونزوئلا نشویم، کمی شدیم، در بهداشت و درمان هم حالا آرزو می‌کنیم که شبیه هند نشویم! بعضی فیلم‌ها و تصاویری که از هند مخابره می‌شود را می‌بینم، ترسناک و وحشت‌انگیز است! مگر می‌شود؟ چه اتفاقی افتاده که اینطور دسته‌دسته آدم در بیمارستان‌ها و روی تخت‌ها به‌صورت اشتراکی و در خیابان‌ها به‌صورت جمعی جان می‌بازند و سرآخر هم مثل صحنه‌های آخرالزمانی، در یک زمین وسیع، ردیف به ردیف، آتش زده و خاکستر می‌شوند. خدا برای هیچ جماعت و ملتی چنین وضعیتی را ایجاد نکند، ولی خب اینکه چه شد هند به اینجا رسید، به نظر من همه‌اش هم به گردن ویروس جهش‌یافته هندی نیست، کمااینکه در ایران هم وضعیت اسفبار موجود همه‌اش بر گردن ویروس کرونای انگلیسی نیست. اینکه مشکل از کجاست، لازم نیست راه دوری برویم، در همین دو مورد ایران و هند، به‌علاوه نگاهی به تجربه سایر کشورها، به خوبی نشان می‌دهد این واریانت‌ها و جهش‌های ویروسی نیستند که اعداد و ارقام ابتلا را به‌صورت شگفت‌انگیزی بالا و پایین می‌کنند، بلکه این مدل مدیریت کرونا، میزان رعایت پروتکل‌ها و البته واکسیناسیون علیه این ویروس کشنده است که نمودار برخی کشورها نظیر انگلستان را به کف و نمودار ابتلا و مرگ‌ومیر برخی دیگر از کشورها نظیر ایران و هند را به سقف می‌چسبانند. مگر در ارتباط با کرونای انگلیسی گفته نمی‌شد هم سرایت‌پذیری بالاتری دارد و هم کشنده‌تر است؟ خب سرایت‌پذیری بالاترش تایید شد، ولی کشندگی نه! در ارتباط با همین‌ها چند کلمه‌ای می‌نویسم و چندخطی هم تحلیل و گفت‌وگو، اما تجربه نشان داده تنها چیزی که تغییر می‌کند، اعداد و ارقام موارد ابتلا و مرگ‌ومیر ناشی از این ویروس لعنتی است؛ اعداد و ارقامی که روزبه‌روز بالاتر می‌رود.
چرا ایران به هند پیشنهاد کمک داد؟
روز گذشته، در جریان افزایش چشمگیر و فاجعه‌آمیز موارد ابتلا و مرگ‌ومیر در کشور هند و ناتوانی و سقوط سیستم بهداشت و درمان این کشور، سعید نمکی وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی ایران در نامه‌ای خطاب به وزیر بهداشت هند نوشت: «خبر تأسف‌آور ابتلا و مرگ‌ومیر بالای شهروندان عزیز کشور دوست هندوستان موجب تاثر و تالم اینجانب و هیات محترم دولت، مسئولان و مردم کشورمان شد. مدیریت پاندمی موجود به جز با همدلی، همکاری و مساعدت همه کشورها در سایه عدالت، رفع تبعیض‌ها و تحریم‌ها و همچنین رساندن عادلانه همه امکانات موثر در پیشگیری، تشخیص و درمان برای یکایک مردم نیازمند جهان و حمایت سیاسی، کارشناسی و اقتصادی تشکیلات بین‌المللی و سازمان‌های مردم نهاد میسر نخواهد بود. جمهوری اسلامی ایران گرچه در سایه تحریم‌های ظالمانه و فشارهای ناشی از آن برای تهیه دارو، واکسن و تجهیزات پزشکی، روزهای سختی را گذراند و امروز نیز با موج چهارم بیماری ناشی از ویروس موتاسیون‌یافته انگلیسی روبه‌رو است، مع‌الوصف توانسته با تکیه بر دانش بومی، استفاده از تجربه و علم دانشمندان داخلی و همچنین وفاق گسترده علمی با کمترین عارضه ممکن از این موج سهمگین عبور کند. تجهیزات و داروهای موردنیازش را بسازد و در عرصه واکسن نیز زیرساخت‌های مناسبی را فراهم کند که امیدواریم تبادل تجارب با مراکز علمی، تحقیقاتی و تولیدی دو کشور بتواند آینده روشن‌تری را برای دو کشور که سابقه دیرینه‌ای در تبادلات علمی، فرهنگی و تولیدی دارند رقم بزند. دولت و ملت ایران آماده‌اند تا در این روزهای سخت و در اوج گرفتاری شهروندان عزیز کشور هندوستان با اپیدمی COVID-۱۹ از هر کمک فنی، کارشناسی و تجهیزاتی دریغ نکند.» همه تعجب کردند، از صغیر و کبیر داخل کشور، چشمان‌شان گرد شد که چطور کشوری که خودش درگیر پیک هولناک چهارم کرونا شده است، می‌خواهد به کشور دیگری در مدیریت و کنترل کرونا کمک کند. البته این شگفت‌زدگی خیلی بیراه هم نبود، اما خب بگذارید طور دیگری هم به ماجرا نگاه کنیم، شاید این کمک و کمک‌بازی‌ها علل دیگری هم داشته باشد. بیایید چند خبر در ارتباط با مدیریت کرونا در هند را که در یک رشته توئیت در توئیتر منتشر شده است با هم مرور کنیم. یادمان هست که هند اصلا چنین وضعیتی نداشت و اتفاقا از آن دسته کشورهایی بود که همه متعجب از آمارهای پایین آن در این همه‌گیری بودند. ولی به یک‌باره چه اتفاقی افتاد که حالا به این فاجعه دچار شده است؟ بخوانیم: اواخر ژانویه نخست‌وزیر هند گفت ترس از سونامی کرونا در هند بی‌اساس است (درست شبیه ادعای حسن روحانی رئیس‌جمهور کشور در اواسط فروردین ماه سال جاری و درست در ایام آغازین شروع پیک چهارم کرونا که گفت موج کرونا در ایران تمام شده است.) هند نه‌تنها کرونا را مغلوب کرده، بلکه زیرساخت‌های لازم را هم ساخته است. اواسط فوریه وزیر بهداشت در مراسمی بود که شرکتی ادعای ساخت داروی «درمان» کرونا را داشت.
طبق نمودارها و شواهد موجود مشخص بود بیماری دارد بالا می‌رود، ولی رسانه‌ها خبرهایی مبنی‌بر تایید «درمان» توسط WHO را منتشر می‌کردند، در حدی که WHO بیانیه داد ما کارایی هیچ داروی سنتی‌ای را برای درمان کرونا بررسی یا تایید نکردیم! سازمان نظام پزشکی هند علیه حرکت و ادعاهای وزیر بهداشت بیانیه‌ای داد که البته بی‌پاسخ ماند. ۲۱ فوریه حزب حاکم بیانیه داد تحت‌رهبری پرشکوه نخست‌وزیر (تملقاتی شبیه به سخنانی که سعید نمکی هم گهگاهی به زبان می‌آورد)، بر کرونا فائق شدیم! هفته اول مارس وزیر بهداشت گفت کرونا که جهان را به زانو درآورده در هند در پایان بازی است. سازمان نظام پزشکی انتقاد کرد این حرف حس امنیت کاذب ایجاد می‌کند (بازهم شبیه آنچه در ایران و از سوی مسئولان عالی کشور بیان شد.) گردهمایی‌های انتخاباتی شروع شده بود. انگار که کرونا دیگر اصلا نیست! اواسط مارس ۶ استان افزایش بیماری داشتند و وزیر بهداشت این را گردن بی‌ملاحظگی مردم انداخت (شبیه به همین بازی که در ایران هم وجود دارد و تا آمارها بالا می‌رود تقصیر مردم است و وقتی آمارها فروکش می‌کند، نتیجه تدبیر مسئولان!) و بعد هم عکس‌های تجمع‌های انتخاباتی خودش را پخش کرد و از حضور پرشور مردم گفت! اواخر مارس اعداد بالا رفته بود ولی هنوز همه‌جا صحبت از الگوی هند برای مدیریت جهانی کرونا می‌شد.
درحالی‌که کشورهای دیگر مشغول واکسیناسیون بودند، هند صادرات واکسنش را جشن می‌گرفت. اواخر مارس جشن هولی بدون هیچ محدودیتی برگزار شد. الان مشخص شده در فوریه و مارس کمیته ملی کرونای هند حتی جلسه هم نداشتند. زمانی که باید برای زیرساخت‌های درمانی صرف می‌شد، صرف تبلیغات شد و جشن زودهنگام و تلقین اینکه کرونا تمام شده است. می‌بینید؟ چقدر قرابت‌ها زیاد است. اینجا و در ایران هم تقریبا همین مسیر را طی کردیم، حکمرانی کرونا در ایران هم تقریبا چیزی شبیه حکمرانی کرونا در هند بود. در ایران هم به جای اینکه نوروز و تعطیلات عید به‌عنوان یک فرصت اساسی برای مهار کرونا مورد بهره‌برداری قرار گیرد، تبدیل به باتلاقی شد که کشور را با خود به پیک چهارم کرونا کشید. پیکی که حالاحالاها به گفته مسئولان با آن درگیر خواهیم بود و روزانه فعلا، بیش از 400 نفر کشته روی دست ما می‌گذارد. با این تفاسیر من فکر می‌کنم علت یاری داوطلبانه ایران به هند، همین اشتباه مشترک دو کشور باشد، حداقل خوشبینانه‌اش همین است. اما کاش زودتر این را به گوش هندی‌ها می‌رساندیم، تجربه نوروز ایران و البته تجربیات سابق و پیک‌های قبلی هم اگر به هند منتقل شده بود، حتما آنها در این وضعیتی که الان هستند، نبودند.
شترسواری که دولادولا نمی‌شود
نظر شخصی و البته متکی به کارشناسی را بالاتر گفتم، هرچقدر این جهش‌های ویروسی کرونا این ویروس را سرایت‌پذیرتر کنند یا حتی نمی‌دانم میزان مرگ‌ومیر ویروس را افزایش دهند، واقعیت این است که اثر‌گذاری سیاست‌های اتخاذی از سوی دولت‌ها، میزان اهتمام و قدرت آنها در واکسیناسیون و همچنین الزامات و محدودیت‌ها برای رعایت پروتکل‌های بهداشتی، بیشتر است. نمونه‌اش همین هند و ایران، نمونه‌اش انگلستان و باقی کشورهایی که درگیر انواع و اقسام کروناهای انگلیسی و هندی و آفریقایی و برزیلی و آمریکایی و... شدند. با این تفاسیر اما خب ادعاهای دیگری هم وجود دارد که ترس و التهاب ناشی از ورود این نوع جهش‌یافته، یعنی ویروس هندی را افزایش می‌دهد و در مقابل و در عرصه عمل اما مراقبتی مشاهده نمی‌شود. بگذارید چند اظهارنظر را مرور و بعد هم خروجی موجود را با هم مشاهده کنیم. علیرضا رئیسی، سخنگوی ستاد ملی مقابله با کرونا در ارتباط با جهش‌های ویروس کرونا گفت: «الان وقت جهش ویروس‌هاست. بیش از یک سال از شیوع ویروس گذشته است، حجم زیادی از داروها مصرف شده است، ویروس در بدن‌های مختلف با انواع قومیت و ژنتیک‌ها چرخش داشته است و همه اینها باعث بروز جهش‌های گوناگون می‌شود. به نظر می‌رسد ویروس جهش‌یافته هندی ترکیبی از ویروس جهش‌یافته برزیلی و انگلیسی باشد و به همین دلیل قدرت سرایت و کشندگی بالایی دارد. ما حتی ممکن است ویروس جهش‌یافته ایرانی هم داشته باشیم چون فصل بهار و موقع جهش ویروس‌هاست. اینکه ویروس‌ها را نام‌گذاری می‌کنیم یعنی همان ویروس ووهان است که در کشوری جهش‌یافته است.
ما باید بسیار مراقبت کنیم و وقت بخریم تا ورود کرونای هندی به ایران به تأخیر بیفتد و این نکته را که فکر کنیم ویروس هندی وارد کشور نمی‌شود باید از ذهن‌مان بیرون کنیم، براساس رفتار‌شناسی ویروس سه ماه طول می‌کشد تا ویروسی وارد یک کشور و همه‌گیر شود، اکنون سوش غالب در ایران کرونای انگلیسی است و دنبال تزریق واکسن هستیم تا از پیک کنونی عبور کنیم. اگر کرونای هندی روی این پیک سوار شود ما هم سرانجامی مانند هندوستان خواهیم داشت.» پس این کرونای هندی به گفته مسئولان نظام بهداشت و درمان، ویروس خطرناک‌تری است. برای مقابله با ورود این ویروس به کشور باید چه کار کرد؟
حسین ذوالفقاری، معاون امنیتی وزیر کشور و رئیس کمیته امنیتی، اجتماعی و انتظامی مدیریت بیماری کرونا با اشاره به اینکه با توجه به خطر ویروس، مقرر شده است تا اطلاع ثانوی تمام پروازهای هند و پاکستان لغو شود، گفت: «همچنین افرادی که از حدود یک ماه قبل در هند و پاکستان حضور داشتند و اتباع این دو کشور، ورودشان به کشور ممنوع است. این موضوع از طریق سازمان هواپیمایی کشوری به شرکت‌های هواپیمایی اعلام شد تا از سوار کردن این افراد به هواپیما جلوگیری به عمل آید. نیروهای مسلح کشور به‌صورت ویژه و ضربتی مرزهای جنوب‌شرقی را تحت کنترل قرار دهند. بر همین اساس، ورود هرگونه مسافر از مبادی هند و پاکستان اعم از مجاز و غیرمجاز از طریق مرزهای آبی و خاکی به داخل کشور ممنوع است.» بابک دین‌پرست، دبیر قرارگاه عملیاتی مبارزه با کرونا هم در ارتباط با این محدودیت‌ها گفت: «به‌دنبال ابلاغیه صادره از سوی فرمانده قرارگاه عملیاتی مدیریت بیماری کرونا و به موجب وصول نامه وزارت راه و شهرسازی، با دستور وزیر راه و شهرسازی تمام پروازهای کشورمان از/ به هند و پاکستان تا اطلاع ثانوی تعلیق و هماهنگی‌های مربوطه جهت همکاری لازم با متولیان کنترل‌های بهداشتی جهت تشدید نظارت‌ها در مبادی مرزی رسمی در شرق کشور به عمل آمده است.» پس حداقل در اخبار و روی کاغذ، همه‌چیز مرتب به نظر می‌رسد. اما در واقعیت، کما فی‌السابق همه‌چیز جور دیگری در جریان است.
پیرو پیگیری و اطلاع یکی از رسانه‌ها که با اپراتور یکی از شرکت‌های هواپیمایی تماس گرفته است، این اپراتور می‌گوید: «برای روز یکشنبه ساعت 16:10 و همچنین ساعت 23:35 به‌صورت غیرمستقیم به دهلی پروازها انجام می‌شود. به این ترتیب از ایران به قطر و از آنجا به مقصد دهلی است. همچنین روز دوشنبه از ایران به امارات و بعد از آن به مقصد دهلی پرواز انجام می‌شود.» اپراتور یکی‌دیگر از شرکت‌ها هم می‌گوید: «همچنان فروش بلیت پرواز به مقصد دهلی را داریم و فقط باید تست pcr داشته باشید.» جالب‌تر اینکه یکی از اپراتورهای فرودگاه امام‌خمینی(ره) هم می‌گوید: «تمامی پروازها به مقصد امارات و قطر انجام می‌شود، سفرهایی که مقصد نهایی آنها دهلی است. درباره پروازهای ترانزیتی تا مقصد اولیه را اطلاع داریم. پروازها بدون هیچ تاخیری به‌موقع انجام می‌گیرد. درباره پروازهای هند تاکنون هیچ تبصره یا ابلاغیه‌ای به ما اعلام نشده است.» به‌هرحال شترسواری که دولادولا نمی‌شود. از یک طرف خبر از بسیج نیروها برای ممانعت از ورود کالا و مسافر از هند به کشور بدهیم و از طرف دیگر اینطور دروازه‌های ورود کشور به روی همه باز باشد. چند وقت دیگر هم که خدای ناکرده کشور درگیر کرونای هندی شد و پیک پنجم سردرآورد، وزیر بهداشت عجز و لابه کند که ما گفته بودیم پروازها به هند لغو شود و فلان!
شواهد نشان از احتمال مقاومت کرونای هندی درمقابل واکسن دارد
در پایان و در ارتباط با این جهش هندی ویروس کرونا با علیرضا ناجی، رئیس مرکز ویروس‌شناسی بیمارستان مسیح دانشوری و عضو کمیته علمی ستاد ملی مقابله با کرونا گفت‌وگویی انجام دادیم و او به «فرهیختگان» گفت: «واقعیت این است واریانتی که درحال حاضر به‌عنوان واریانت هندی می‌شناسیم، در بیش از 21 کشور مورد شناسایی قرار گرفته است. تاریخ شیوع و شناسایی آن به نوامبر 2020 برمی‌گردد. اولین سکانس از این ویروس هم در پنج اکتبر 2020 از سوی هندوستان ثبت شد. غیر از هندوستان الان 21 کشور درگیر این ویروس هستند. ابتدا در انگلستان، در آمریکا و باقی کشورها شیوع یافته است. میزان نسبی این ویروس در هر کشوری با کشور دیگر متفاوت است، البته این مطالعات غیردقیق است چون میزان پایش ژنومیک کووید در دنیا از کشوری به کشور دیگر متفاوت است. بنابراین هرچه بیشتر پایش انجام دهید همان میزان ویروس شناسایی می‌کنید. امری که اهمیت دارد این است که این واریانتی با شیوع بالاست و سوال این است که نگران این ویروس که دو موتاسیون را همزمان دارد، باید باشیم یا خیر. در این ویروس 13 موتاسیون شناسایی شده است که واژه دوموتاسیونه به دلیل وجود همزمان دو موتاسیون به آن اطلاق می‌شود. البته به نظر من این واژه دقیقی نیست. چون موتاسیون‌های دیگری هم در این ویروس وجود دارند که می‌توان آن را سه موتاسیونه هم بیان کرد. به‌هرحال این ویروس موتاسیون‌هایی در خود جا داده است که قبلا هم در سایر واریانت‌های دیگر هم دیده شده که خصوصیت ایمن‌گریز داشتند و از سیستم ایمنی فرار می‌کردند. یکی از موتاسیون‌ها در این واریانت دیده می‌شود. در واریانت‌های دیگر جهانی شبیه آن دیده شده است. اطلاعات درخصوص موتاسیون قبلی زیاد است و اینکه این واریانت چه خصوصیات ایمن‌گریز دارد یا خیر، اطلاعات محدود است اما مطالعات خیلی کمی که درباره آن صورت گرفته نشان می‌دهد خصوصیات مقاومت و خنثی شدن کمتر درمقابل سرم‌های نقاهت از بیمارانی که از بیماری کووید بهبود یافته بودند، کاهش خنثی‌سازی دارد یعنی در‌واقع نسبت به واکسن‌ها و ایمنی مقاومت دارند. این درباره یکی از موتاسیون‌هاست. موتاسیون دیگر در ویروس کالیفرنیا دیده شد و گسترش زیادی در آمریکا یافت. این هم موتاسیونی است که در ارتباط با کاهش خنثی شدن ویروس در برابر سرم‌ها و آنتی‌بادی‌ها مطرح می‌شود. نهایتا موتاسیون دیگر نیز در واریانت جدید وجود دارد که دو مدل از این واریانت را قبلا در واریانت‌هایی همچون بریتانیایی دیده بودیم. این موتاسیون برشی در پروتئین اسپایپ می‌زند و باعث می‌شود انتقال ویروس راحت‌تر انجام گیرد یعنی بهبود ورود ویروس به سلول را ایجاد می‌کند. البته باید بیشتر روی این واریانت‌ها و خصوصیت‌های آنها و تغییرات بیولوژیکی که موتاسیون‌ها می‌دهند تحقیق و مطالعه داشته باشیم. تا اینجا می‌توان بیان کرد این ویروس با توجه به گسترش جهانی که دارد، ویروسی است که انتقال‌پذیری آن بیشتر است و طبق آمار 20-10 درصد افزایش می‌یابد و با توجه به این موتاسیون‌هایی که عنوان کردیم به نظر می‌رسد درمقابل واکسن و ایمنی طبیعی عفونت مقاومت دارد. آمارها نیز حدود 50 درصد کاهش مقاومت واکسن را نشان می‌دهند. اینها به ما گوشزد می‌کند با واریانت نسبتا خطرناکی روبه‌رو هستیم.»
سرایت، بیماری و مرگ‌ومیر بالاتر چیزهایی است که از کرونای هندی می‌دانیم
ناجی ادامه داد: «در هندوستان پیک بدی درحال حاضر شاهد هستیم که وضعیت بسیار وخیمی ایجاد کرده است. اینکه این وضعیت جدید هندوستان کاملا مربوط به این واریانت است یا به رفتارهای انسان‌ها برمی‌گردد مشخص نیست. کاملا نمی‌توان گفت واریانت به تنهایی این کار را انجام می‌دهد اما با توجه به گستردگی زیاد و اینکه بیش از 70 درصد واریانت‌هایی که از طریق هندوستان گزارش می‌شوند مربوط به این واریانت است، می‌توان گفت این واریانت نقش مهمی را در این پیک بالا و بزرگ ویروس کووید در هندوستان بازی می‌کند، به غیر از اینکه شاهد هستیم گسترش جهانی زیادی در انگلستان، آمریکا، ژاپن و... دارد. یعنی 21 کشور این ویروس را دارند، بنابراین با ویروسی مواجه هستیم که احتمال انتقال آن بسیار ساده‌تر است و توانسته خود را بیشتر پخش کند. درخصوص بیماری‌زایی هم عنوان شده بیماری وخیم‌تری را نشان می‌دهد، کشتار بیشتری هم دارد اما من باز می‌گویم باید صبر کنیم. درمورد واریانت بریتانیایی وقتی صحبت می‌کردیم، می‌گفتند غیر از اینکه انتقال سریعی دارد، بیماری شدیدتری می‌دهد و مرگ‌ومیر هم بالاتر است. این برای گزارش‌های اولیه از واریانت بریتانیایی بود ولی بعدها وقتی مطالعات جدید انجام شد، گفته شد سرعت انتقال بالاست، سیر بیماری سریع‌تر به سمت فاز التهابی است اما مرگ‌ومیر آن بالاتر نیست. من فکر می‌کنم اینها به این برمی‌گردد که ابتدا با این واریانت‌ها برخورد می‌کنیم و می‌توان گفت سورپرایز می‌شویم، ممکن است اوایل این اتفاق بیفتد ولی بعدها تجربه ما بالاتر می‌رود و می‌فهمیم باید چطور با آن برخورد کنیم و با تجربه بالاتر می‌توان ویروس را کنترل کنیم و مرگ‌ومیر را کاهش دهیم ولی در هر صورت آنچه می‌بینیم گسترش جهانی بیشتر، بیماری بدتر و مرگ‌ومیر بالاتر و مقاومت درمقابل ایمنی دارد.»
منطقا ما هم کرونای هندی را خواهیم داشت
این عضو کمیته علمی ستاد ملی مقابله با کرونا در پایان افزود: «یک امر کلی درمورد کووید داریم که قانون کووید قانون ویروس است و این قانون در کشوری با کشوری دیگر متفاوت نمی‌شود. قانون مبارزه با آن هم قانون مبارزه با آن در کشورهایی است که پیشرفت‌های زیادی در برابر کووید داشتند، همانند ونزوئلا، چین، کره جنوبی، تایوان و... . به همین دلیل علی‌رغم وجود یا نبود واریانت‌ها راه کنترل آنها متفاوت نیست. راه کنترل آنها همان اصول‌ها و محورهای اولیه است که ما شاهد هستیم یعنی بهبود بهداشت اجتماعی، پیدا کردن حداکثر موارد آلوده، درمان کردن و واکسیناسیون. این موضوع چیزی را از ما کم نمی‌کند که روش خاص دیگری را به‌کار ببریم. آنهایی که موفق در کنترل هستند این موارد و این چیزها را رعایت کردند اما کسانی که موفق نشدند همانند کشور ما هیچ‌گاه رعایت نکردند. به همین دلیل فراتر از اینکه واریانت‌ها را داریم یا خیر، باید آن کار اولیه و اصول اولیه علمی را انجام دهیم. همین واریانت‌هایی که ایجاد می‌شوند حاصل عدم تمکین ما از روش‌های علمی است که موجب چرخش زیاد ویروس در جامعه می‌شود و این موضوع باعث می‌شود ویروس بچرخد و موتاسیون‌ها به وجود بیایند و واریانت‌ها ایجاد شوند. الان چندین ماه است درباره این موضوع صحبت می‌شود؛ از نوامبر سال گذشته این واریانت‌ها را شاهد بودیم و در یکی، دو ماه اخیر بیشتر درباره آن می‌شنویم. کاملا مشخص است باید چه کار کرد، باید رفت‌و آمدها را به آن کشورها کم کرد، باید کنترل‌ها را بیشتر کرد. متاسفانه در این موضوع و خیلی از موارد دیگر شاهد هستیم کاستی در کار ما وجود دارد، معطل می‌کنیم، دیر تصمیم می‌گیریم، وقتی تصمیم می‌گیریم بد اجرا می‌کنیم. اینها مواردی است که در مبارزه با کووید تکرار می‌شود و تنها مربوط به موارد اخیر نیست. اینکه در ایران این واریانت‌ها را داریم یا خیر من نمی‌توانم تایید یا رد کنم چون کار پایش ژنتیکی را انجام نمی‌دهیم. کشورهایی که این واریانت‌ها را گزارش می‌کنند به دلیل پایش‌های ژنتیکی خوب و مناسبی است که انجام می‌دهند اما منطقا اگر واریانتی در منطقه ما پخش می‌شود، ما هم این واریانت‌ها را خواهیم داشت.»