صادق امامی،روزنامه‌نگار: سومین دور مذاکرات ایران و کشورهای 1+4 با مشارکت غیرمستقیم آمریکا روز سه‌شنبه درحالی به پایان رسید که مذاکره‌کنندگان برای مشورت به پایتخت‌هایشان بازگشته‌اند. اینکه چه موضوعی در این دور از مذاکرات روی میز قرار گرفته که طرفین برای بررسی آن نیاز به مشورت داشته‌اند، نامشخص است و تا زمان بازگشت تیم مذاکره‌کننده ایرانی به تهران و ارائه گزارش به مجلس و نهادهای مربوطه، نمی‌توان به جزئیات مذاکرات پی برد.
پس از این دور از مذاکرات شبکه خبری پرس‌تی‌وی متعلق به ایران در خبری به نقل از منابع خبری خود در وین گزارش داد که «دستورالعمل آمریکا صرفا تعلیق تحریم‌ها و نه لغو کامل آنها است. درصورت رفع برخی تحریم‌ها، آمریکا قصد دارد آنها را در بازه‌های 120 روزه و 180 روزه تمدید کند.» منبع خبری پرس‌تی‌وی در وین اضافه کرده که آمریکا صرفا با یک بازه زمانی کوتاه‌مدت یک‌هفته‌ای برای راستی‌آزمایی موافقت کرده است که در آن به‌صورت نمادین چند تراکنش انجام شود.
به‌گفته منبع خبری پرس‌تی‌وی در وین، آمریکا راستی‌آزمایی معقول و لازم را که برای معاملات نفتی حداقل 3 تا 6 ماه است تاکنون نپذیرفته است. منبع خبری شبکه پرس‌تی‌وی در وین تصریح کرده است قصد آمریکا از عدم لغو کامل تحریم‌ها و اکتفا به رفع موقت برخی تحریم‌ها صرفا بازگشت به برجام است تا بتواند از امکان مکانیسم ماشه علیه ایران استفاده کند.
پس از انتشار این خبر، عباس عراقچی، معاون سیاسی وزیر امور خارجه و سرپرست تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای در توئیتی به زبان انگلیسی نوشت: «نمی‌دانم «منبع مطلع» پرس‌تی‌وی در وین کیست، اما هرکه هست، اصلا مطلع نیست.» در واکنش به این توئیت سرپرست تیم مذاکره‌کننده ایرانی، حساب کاربری پرس‌تی‌وی در توئیتر نوشت: «بهتر است آقای عراقچی به‌جای زیرسوال بردن اعتبار منبع خبری پرس‌تی‌وی، اعلام کند که دقیقا کدام بخش از اطلاعات ارائه‌شده توسط این منبع مخدوش است. پرس‌تی‌وی پیگیر شنیدن پاسخ عراقچی است.» این توئیت البته ازسوی عراقچی بی‌پاسخ ماند تا ابهامات در این‌باره باقی بماند.
پرس‌تی‌وی پیش از این نیز درجریان مذاکرات، خبری را به نقل از منابع آگاه درباره بازه راستی‌آزمایی تعهدات آمریکا که زمانی درحدود 3 تا 6 ماه خواهد برد، منتشر کرد که آن خبر را نیز وزارت امور خارجه تکذیب کرد، اما کمی بعد این زمان ازسوی برخی نمایندگان موردتایید قرار گرفت. برای راستی‌آزمایی اینکه کدام‌یک از این دو طرف حقیقت را می‌گویند، به چندروز زمان نیاز است. پس از ارائه گزارش تیم مذاکره‌کننده، مشخص می‌شود چقدر مفاد پیشنهاد آمریکایی‌ها متفاوت از آن‌چیزی بوده که شبکه پرس‌تی‌وی منتشر کرده است. البته نباید این نکته را ازنظر دور داشت که تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای در چند سال گذشته، در چندمورد اطلاعات گمراه‌کننده نه‌تنها به افکار عمومی که به اساتید روابط و حقوق بین‌المللی که در شورای راهبردی روابط خارجی دعوت شده بودند، داده است. این نزاع البته محدود به پرس‌تی‌وی نیست.
دستگاه تهاجمی دولت، بیش از اینکه طرف آمریکایی را مقصر در وضع تحریم‌ها بداند، مقصر تحریم‌های ترامپ و عدم تعیین ضمانت اجرا در برجام را در داخل جست‌وجو می‌کند. این وضعیت در چندهفته اخیر که به فصل انتخابات نیز نزدیک می‌شویم، شدیدتر شده و دولت در اقدامی بی‌معنا، تلاش می‌کند این مذاکرات را به انتخابات گره بزند و هر منتقد شیوه عجولانه مذاکره‌اش را متهم به نگرانی از باخت در انتخابات کند. البته این ابزار برای افراد کارکرد دارد، اما برای جایی مثل دبیرخانه شورای‌عالی امنیت ملی، دولت تدبیر دیگری دارد.
عنوان کامل این مواجهه دولت در اظهارات اسفندماه سال گذشته محمود واعظی، رئیس‌دفتر رئیس‌جمهور قابل مشاهده است. او در گفت‌و‌گو با خبرگزاری دولتی ایرنا مدعی شد: «برخی که قصد حضور در انتخابات را دارند، به هر دلیلی برداشتن تحریم را به‌نفع خود نمی‌دانند و می‌خواهند همیشه بهانه‌هایی برای حمله به دولت داشته باشند.» او البته از دبیرخانه شورای‌عالی امنیت ملی خواسته تا با رئیس این دبیرخانه یعنی حسن روحانی «خودش را هماهنگ کند.» در آن زمان دبیرخانه شورای‌عالی امنیت ملی با شیوه عمل روحانی برای بازگشت به برجام مخالف بود و به‌نظر این مخالفت همچنان ادامه دارد، اما دولت تلاش می‌کند همه مخالفان را با یک چوب براند. اکنون که جزئیاتی از مفاد پیش‌نویس مذاکرات به بیرون درز نکرده است، می‌توان با یک حساب سرانگشتی به بررسی وضعیت پرونده هسته‌ای ایران و شرایط بازگشت و موضوعات مطرح‌شده بین طرفین پرداخت.
تیرماه سال 94، ایران و 1+5 در شرایطی به توافق دست پیدا کردند که طرفین باوجود عدم اعتماد به یکدیگر، اراده سیاسی برای دستیابی به توافقی جامع را داشتند. با این‌حال از نقطه صفر مذاکرات تا توافق نهایی، حدود 2 سال زمان صرف شد. تحولات 3 سال گذشته یعنی خروج آمریکا از برجام و به‌دنبال آن، گام‌های عملیاتی ایران در کاهش تعهدات برجامی‌اش، امکان بازگشت فوری به برجام را ازسوی هر دوطرف اصلی این توافق یعنی ایران و آمریکا، سخت‌تر از قبل کرد. علاوه‌بر این، آمریکا با بدعهدی در برجام، این گزاره را تثبیت کرد که حتی اگر بتوان به برجام بازگشت، طرف آمریکایی هرگاه اراده کند، امکان خروج از توافق را دارد، اما هیچ ابزار حقوقی و اجرایی برای تامین منافع ایران در توافق موجود نیست. اینکه این دور از مذاکرات که برخلاف مذاکرات پیشین، سطح آن از وزرای خارجه به معاونان تقلیل پیدا کرده و ایران و آمریکا هیچ مذاکره مستقیمی ندارند، چقدر زمان خواهد برد، مشخص نیست، اما با بررسی شرایط می‌توان شمایی از وضعیت پیش‌رو را درک کرد.
در شرایط فعلی مذاکرات ایران و 1+4 حول چهار موضوع مهم:
1- تحریم‌ها، 2- اقدامات هسته‌ای ایران، 3-راستی‌آزمایی لغو تحریم‌ها و 4- توالی یا سنجش است. در هریک از این موضوعات، اختلافاتی بین دو طرف وجود دارد که در ادامه به آن پرداخته می‌شود:
تحریم‌ها
میان تمام موضوعات، تحریم‌ها اصلی‌ترین و مهم‌ترین موضوع روی میز مذاکره است. آن‌طور که گفته شده، در دور نخست مذاکرات وین، طرف آمریکایی اعلام می‌کند حاضر است تحریم‌هایی را که مانع انتفاع ایران از برجام می‌شود، بردارد. اما جزئیات و تعداد تحریم‌هایی که باید لغو شوند، مشخص نبوده است. قرار بر این می‌شود که لیستی تهیه شود تا طرفین بدانند دقیقا منظور آمریکایی‌ها از تحریم‌هایی که باید برداشته شوند، چیست. در دور دوم مذاکرات که 26 فروردین آغاز شد، هریک از طرفین لیستی از تحریم‌هایی را که باید برداشته شوند، به‌همراه داشتند. عباس عراقچی در همین دور از مذاکرات در این‌باره به شبکه «پرس تی‌وی» گفته بود: «ما نیاز به لیست تحریم‌ها داریم و کار ما در این دور از مذاکرات باید (تهیه) فهرست تحریم‌ها باشد. بدون داشتن چنین لیستی ما نمی‌توانیم پیشرفت کنیم.» خواسته تهران این است که تمام تحریم‌هایی که دولت اوباما، کنگره و دولت ترامپ علیه ایران از روز اجرای برجام اعمال کرده و همچنین برخی عناوین تحریمی نیز که با برچسب‌گذاری جدید علیه ایران اعمال شدند، برداشته شود. این موضع را محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه در توئیتی نوشت که به دبیرکل سازمان ملل نوشته: «اگر ایالات‌متحده خواهان جلوگیری از پیامدهای این قمار احمقانه است، باید از استفاده از تروریسم اقتصادی که ازسوی ترامپ اجرا شد یا تروریسم هسته‌ای اخیر به‌عنوان اهرم مذاکراتی دست بکشد و تمامی تحریم‌های اعمال‌شده، مجددا اعمال شده و تغییرنام یافته از زمان اجرای برجام را لغو کند.»
درباره تعداد تحریم‌ها، عدد دقیقی ذکر نشده است؛ عباس عراقچی، معاون سیاسی وزیر امور خارجه آن را بیش از 1500 تحریم شامل تحریم‌های موضوعی، افراد و موسسات اعلام کرده، اما بررسی‌های دقیق‌تر نشان می‌دهد حدود 1650 تحریم باید لغو شوند. از حیث تعداد تحریم‌ها در لیست آمریکا و ایران، تفاوت‌هایی وجود دارد، اما گفته شده این دو لیست تا حدود زیادی با یکدیگر همسویی دارند، ولی به‌طور حتم لیست آمریکایی‌ها کامل نیست. در مذاکرات طرف آمریکایی عنوان کرده است که روی بعضی موضوعات حاضر نیستند تحریم‌ها را بردارند. آنها مدعی هستند برخی از تحریم‌ها ربطی به برجام ندارد و همین نیز یکی از موارد اختلافی است. باوجود این و باتوجه به پیشرفت‌های شکل‌گرفته، طرفین در وین توانسته‌اند تاحدود زیادی جلو بروند و بر همین اساس هم تصمیم گرفتند متن بنویسند.
اقدامات هسته‌ای
دومین موضوع مورد بررسی، اقدامات هسته‌ای ایران است. برخلاف بخش نخست، در این بخش بین طرفین بحث خیلی جدی‌ای وجود ندارد؛ چراکه برجام با جزئیات مشخص کرده که ایران باید چه کاری را انجام دهد؟ در وین مباحث در این زمینه نیز جلو رفته است، اما اختلافاتی نیز وجود دارد. ایران بعد از گام‌های کاهش تعهدات، اقداماتی انجام نداده است که طبق برجام اجازه انجام آن را نداشته است. به‌عنوان مثال ایران باید پس از مدتی به تحقیق و توسعه روی ماشین‌های سانتریفیوژ IR6 می‌پرداخت، اما الان تقریبا با همین ماشین‌ها درحال تولید نیمه‌صنعتی است. آمریکایی‌ها خواهان بازگشت ایران به برجام هستند.براساس توافق برجام، ایران اجازه انبار کردن این نسل از ماشین‌ها را ندارد و باید آنها را از بین ببرد. ایران اما راضی به نابود کردن دستگاه‌هایی که تاکنون ساخته نیست و اعلام کرده ممکن است به تعهدات بازگردیم، اما دستگاه IR6 را در خودکن نمی‌اندازد و از بین نمی‌برد. همین اختلاف هم این موضوع را با پیچیدگی همراه کرده است.
راستی‌آزمایی
موضوع سوم راستی‌آزمایی است. راستی‌آزمایی اقدامات ایران مشخص است. این کار توسط آژانس بین‌المللی انرژی اتمی انجام می‌پذیرد. اما در طرف مقابل این راستی‌آزمایی وجود ندارد. ایران بر همین مبنا و باتوجه به سابقه بدعهدی آمریکا در برجام چه در دوره اوباما و چه ترامپ، خواهان راستی‌آزمایی تعهدات طرف مقابل شده است. درمورد این موضوع علاوه‌بر آمریکا، یک درگیری داخلی درباره اینکه راستی‌آزمایی چقدر طول می‌کشد، وجود دارد. درحالی‌که ارزیابی‌ها در ایران ازجمله پژوهشی که مرکز پژوهش‌های مجلس منتشر کرد و در آن، زمان حداقلی برای راستی‌آزمایی در حوزه‌های مختلف را بین 3 تا 6 ماه ارزیابی کرده بود، حسن روحانی هفته گذشته در جلسه هیات دولت مدعی شد که راستی‌آزمایی زمانی نمی‌برد و «چون بعضی‌ها بلد نیستند، حرف‌هایی می‌زنند.» او به‌جای یک الگوی قابل‌دسترس درباره چگونگی راستی‌آزمایی از «طراحی شرایط راستی‌آزمایی» خبر داد و گفت: «اینکه وزیر نفت اعلام کند می‌تواند نفت را بفروشد و رئیس بانک مرکزی بگوید قادر است جابه‌جایی پول را به‌راحتی انجام دهد، زمان زیادی نمی‌برد.» جدا از مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، دبیرخانه شورای‌عالی امنیت ملی نیز زمانی در حدود 3 تا 6 ماه را برای راستی‌آزمایی تعیین کرده است. با این‌حال دولت آن را به 2 یا 3 تراکنش مالی و فروش چند کشتی نفت تقلیل داده است. این مدل ساده‌سازی شده درباره راستی‌آزمایی طرف غربی، تبعات نگران‌کننده‌ای به‌دنبال خواهد داشت. صرف پهلو گرفتن یک نفتکش در اسکله ایران، نمی‌توان راستی‌آزمایی کرد؛ چراکه راستی‌آزمایی باید واقعی، موثر و همه‌جانبه باشد. باتوجه به بدعهدی طرف غربی این امکان وجود دارد که او یک مجوز محدود برای همکاری با ایران صادر کرده باشد و پس از تایید راستی‌آزمایی آن‌هم توسط یک وزیر یا رئیس کل بانک مرکزی، این مجوز ملغی شود.
واقعیت این است که ابعاد و زیرساخت‌های تحریم‌های آمریکا تنها حقوقی نیست و تنها شامل دستور اجرایی یا قوانین کنگره نمی‌شود. به‌عنوان نمونه باید برای تعامل با ایران شرکت‌های خارجی از اجازه‌نامه کتبی اوفک اصطلاحا یعنی OFAC license از اداره خزانه‌داری فدرال آمریکا دریافت کنند. علاوه‌بر این باید به بعد روانی تحریم‌ها هم توجه کرد. در دوره برجام شرکت‌های خارجی با این توجیه به ایران آمدند که با برجام، آنها تا سال‌ها امکان فعالیت اقتصادی در ایران را دارند، اما با خروج آسان آمریکا از این توافق، آنها حداقل می‌دانند که در بهترین حالت چیزی حدود دو سال برای فعالیت در ایران زمان دارند. با آغاز رقابت‌های درون حزبی برای ریاست‌جمهوری 2024 و خط و نشان کشیدن احتمالی یک جمهوری‌خواه برای برجام، آنها باید به فکر خروج از ایران باشند و اساسا بازار ایران آنقدر بزرگ نیست که ارزش چنین ریسکی را داشته باشد.
توالی (ترتیب بازگشت)
آخرین موضوع مورد اختلاف طرفین، توالی بازگشت است. در مذاکرات وین بر سر اینکه کمیته‌ای برای ترتیب اقدامات تشکیل دهند، توافق شده است. شاید پس از تحریم‌ها سخت‌ترین موضوع، توالی و چگونگی بازگشت‌پذیری هر یک از دو طرفین است. ایران در این زمینه ملاحظات قابل‌توجهی دارد. مشخص است که اقدامات طرف مقابل در برجام، عمدتا کاغذی است و روی یک کاغذ نوشته و امضا می‌شود، اما اقدامات ایران عملی است و باید تعداد بسیاری از سانتریفیوژها جمع شود؛ غنی‌سازی اورانیوم 60 درصد متوقف شود و اورانیوم 20 درصد به زیر 5 درصد برسد. این اقدامات زمان‌بر است و شاید حدود 2 تا 3 ماه طول بکشد. ایران به‌صورت رسمی اعلام کرده است که اقداماتش نباید پیش از راستی‌آزمایی طرف مقابل انجام شود. ایران برای این موضوع استدلالی نیز دارد.
تهران می‌گوید که پس از خروج آمریکا از برجام، یک‌سال صبر کرده تا اروپایی‌ها کاری انجام دهند و بعد از آن نیز 2 ماه مهلت داد و پس از این تاریخ، اولین گام کاهش تعهدات برجامی‌اش را برداشت. گام‌های بعدی را به‌فاصله 2 ماه به 2 ماه برداشت و در پنجمین گام نیز متوقف شد. پس از گام پنجم تا قانون اقدام راهبردی که مجلس آن را تصویب کرد، ایران هیچ اقدامی در زمینه کاهش بیشتر تعهداتش انجام نداد، اما در 3 سال گذشته آمریکایی‌ها هفته‌به‌هفته تحریم روی تحریم گذاشتند و سایر بازیگران برجام هم نظاره‌گر این وضع بودند. پس از قانون اقدام راهبردی که آن‌هم مرحله‌به‌مرحله و گام‌به‌گام بود، اقدامات ایران جدی‌تر شد. براساس این قانون ایران اورانیوم 20 درصد را در دستورکار قرار داد؛ استفاده از نسل سانتریفیوژ IR2m و پس از آن تعلیق اجرای پروتکل الحاقی در دستورکار قرار گرفت. گام بعدی بحث کارخانه اورانیوم فلزی است که تا 2 هفته آینده راه‌اندازی خواهد شد. خرابکاری تاسیسات هسته‌ای نطنز اما این روند را شدت بخشید و ایران غنی‌سازی اورانیوم 60 درصد را هم آغاز کرد. ایران این اقدامات را در یک بازه نسبتا طولانی انجام داد و بر همین اساس هم انتظار دارد طرف مقابل پس از بازگشت به برجام، برای راستی‌آزمایی صبر داشته باشد. برخی منابع می‌گویند: «ایران و آمریکا درحال تعیین نقطه‌ای هستند که در یک روز طرفین باید به آن نقطه برسند. ممکن است ایران با یک فاصله به این نقطه برسد و طرف غربی با یک فاصله کوتاه و حداکثر یک‌هفته‌ای به این نقطه برسد. با این حال باید ترتیب اقدامات طرفین مشخص شود که چه‌کسی گام نخست را انجام دهد تا طرف مقابل با اطمینان اقداماتش را شروع کند. در این موضوع هنوز پیشرفتی صورت نگرفته و جلو نرفته است.»درمجموع باید گفت بین طرف ایرانی و آمریکایی در این 4 موضوع اختلاف‌نظر وجود دارد؛ اختلاف‌نظرهایی که در بهترین حالت، مماس با خط‌قرمزهایی است که نظام تعیین کرده است. در موضوع تحریم‌ها، ایران به‌دنبال لغو تمامی تحریم‌ها است، اما طرف غربی این را نمی‌پذیرد و می‌خواهد به‌جای لغو، تحریم‌ها را تعلیق کند. در اقدامات هسته‌ای، ایران به‌دنبال نابودکردن ساخته‌هایش نیست و در راستی‌آزمایی هم شرایط زمانی را تعیین کرده و درمورد آخر نیز بارها اعلام کرده که باید نخست آمریکا به برجام بازگردد.
سخن گفتن درباره جزئیات مذاکرات امری تقریبا غیرممکن است؛ چراکه تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای، پیش‌نویسی از آنچه در مذاکرات وین صورت گرفته را نه به مجلس شورای اسلامی و نه هیچ نهاد و مجموعه دیگری نداده است.