زینب مرتضایی‌فرد، روزنامه‌نگار: ماه رمضان، ماه میهمانی خداست. ماهی که در بسیاری از کشورهای مسلمان آمدنش عید محسوب می‌شود و با شادی آغازش می‌کنند. خانواده‌ها به خرید ویژه ماه رمضان می‌روند و شهرداری و تلویزیون رسمی هم به دنبال ایجاد فضایی پرنشاط در سطح شهر هستند. این موضوع طی سال‌های گذشته برای بسیاری از ایرانیانی که ایام ماه مبارک رمضان به کشورهای مسلمان اطراف سفر کرده‌اند، سوالات بسیاری را ایجاد کرده است. اینکه چرا فعالیت‌های جمعی نشاط‌آور در دیگر کشورها به ماه رمضان چهره متفاوتی می‌دهد اما جایش در ایران خالی است.
جشن‌های جمعی از چه نوع؟
در بسیاری کشورهای اسلامی اصولا طی روز کارناوال‌ها به اجرای موسیقی در خیابان می‌پردازند و شاید با همین کار هم روحیه جامعه بالاتر رفته و تحمل گرسنگی و تشنگی ماه رمضان را برای روزه‌داران آسان‌تر می‌کنند. آنها پس از افطار هم حضور پررنگی در سطح شهر دارند و فضای واقعی یک جشن را به ماه مبارک رمضان و میهمانی خداوند می‌دهند. موسیقی‌هایی که اجرا می‌شود هم بسته به هر کشور تفاوت دارد، مثلا در برخی کشورهای عربی بیشتر موسیقی‌های آیینی خاص این ماه اجرا می‌شوند اما در کشوری مانند ترکیه که نگاه جامعه به مقوله موسیقی بازتر است، انواع موسیقی و گروه‌های موسیقی در خیابان‌ها حضور دارند و حال‌وهوایی زنده و شاد به محیط می‌دهند.
برگزاری مراسم‌های افطاری جمعی در گوشه و کنار شهرها هم خود اتفاق زیبای دیگری است که مومنان روزه‌دار را گوشه‌ای کنار هم می‌نشاند و تصویری نه پنهان پشت دیوارها، بلکه عیان از کنار هم نشستن و به ثمر رساندن یک عبادت جمعی را نشان می‌دهد. در کنار آن برنامههای شادی هم اجرا و مسابقه‌هایی برگزار می‌شود که فضایی صمیمی و شاد را ایجاد می‌کند.
این همه، تصور مردم و البته مهم‌تر از هر چیز نسل‌های جوان نسبت به ماه رمضان را می سازد که ماهی است پر از شادی و همان ماهی است که درهای رحمت خداوند، در آن باز است و قرار است در کنار این حال و هوای خوب تمرین کنند، انسان‌های بهتری باشند. حالا واقعا این اتفاق می‌افتد؟ مسلما نمی‌دانیم اما واضح است که هم تصویری که به دیگران از این ماه ارائه می‌کنند، نشاط‌بخش و مثبت است و هم در جامعه خودشان حس و حال بهتری به مردم می‌دهند. این دقیقا همان چیزی است که طی سال‌های گذشته کمبود آن در جامعه ایران بسیار احساس شده است. ایجاد یک نشاط معنوی که نسل‌های تازه را با خود همراه کند و ماه میهمانی خدا را از سال‌های کودکی برای آنها به خاطره‌ای خوش بدل کند.
به این موارد بیفزایید که رادیو و تلویزیون هم از ایجاد چنین فضایی در برنامههای خود بهره می‌برند و عید رمضان را به یک اتفاق شاد بدل می‌کنند و این همه اتفاقاتی است که ما در ایران کمتر شاهد آن هستیم.
برنامههای رمضانی در ایران
اگر برگردیم به زمانی حدود یک‌ونیم دهه پیش می‌توانیم بگوییم رادیو و تلویزیون و همین‌طور فرهنگسراها و دیگر متولیان فرهنگی برنامههای به مراتب شادتری داشتند، در میان سریال‌های رمضانی کمدی‌های خوب و جذابی وجود داشت و روی آنتن رفتن برنامه‌هایی چون جشن رمضان هم حال و هوای معنوی خوبی داشت و هم مردم را شریک کارهای خیر می‌کرد. همه کسانی که آن دوره را تجربه کرده‌اند حتما خاطرات بسیار خوبی دارند و می‌دانند خیلی‌ها از لحظه افطار برنامههای تلویزیون را دنبال می‌کردند تا سحر. منهای اینکه برنامه‌ها حتما شاد باشند و موجب خنده‌شان شوند، از آنها حال خوبی می‌‌گرفتند و همین حال خوب هم برای ترغیب‌شان به بودن پای تلویزیون کفایت می‌کرد. برنامههای جمع‌محور زیادی هم در فضاهای عمومی برگزار و گاهی هم از تلویزیون پخش می‌شدند. این روند اما رفته‌رفته تغییر کرد و سهم پخش برنامه‌هایی که به جای نشاط معنوی فضایی غم‌بار داشتند، روزبه‌روز بیشتر شد.
در این زمینه هم طنز و لطیفه‌های بسیار در فضای مجازی پخش شده و هنوز هم بسیاری با این رویکرد شوخی می‌کنند. این شوخی‌ها به برنامه‌هایی چون «ماه عسل» پرداخته و بارها روند آن را نقد کرده بودند، برنامه‌ای که البته شروعی خوب و مثبت داشت اما رفته‌رفته بار غم در آن آنقدر زیاد شد که برخی مخاطبان را به سمت ساختن لطیفه برای آن سوق داد.
جای خالی موسیقی
برگزاری برنامه‌هایی چون کنسرت موسیقی که خوانندگان بسیاری هم از آن استقبال می‌کردند ازجمله اتفاقات مثبتی بود که شکل گرفت اما عمر کوتاهی داشت و ادامه پیدا نکرد. مدیران فرهنگی گویا برای برگزاری برنامههای شاد در این ماه نگاهی نگران دارند و حس می‌کنند قرار است روی لبه تیغ راه بروند. همین هم موجب می‌شود، از خیر این اتفاق خوب دشوار بگذرند و عطای آن را به لقایش ببخشند، هرچند باید بیش از هر نهادی صداوسیما را در این زمینه مقصر دانست که امسال هم مانند چند سال گذشته یک سریال طنز حتی ندارد و این روزهای سخت کرونا و کم‌روحیه شدن جامعه هم حتی موجب نشده مسیرش را تغییر دهد.
حسام‌الدین سراج، خواننده موسیقی ایرانی درباره برنامههای ایام ماه رمضان در ایران می‌گوید: «چیزی که در رادیو و تلویزیون ما معمول شده، پخش کارهای مناسبتی است. مثلا به مناسبت عید فطر یک اثری تولید، پخش و سپس بایگانی می‌شود و شاید سال‌های بعد هم پخش نشود. به همین دلیل بیشتر هنرمندان پرهیز می‌کنند که آثار مناسبتی ارائه دهند چون می‌دانند ممکن است دیگر در رادیو و تلویزیون پخش نشود.»
او همچنین درباره جای خالی برنامههای شاد در ماه رمضان می‌گوید: «موسیقی رمضان باید شاد باشد و ما متاسفانه مدتی است شادی را فراموش کرده‌ایم. مثلا برای ماه محرم برنامه‌ریزی زیاد داریم اما برای ماه رمضان نه. از موسیقی به‌عنوان یک هنر که شادی‌آور است باید استفاده کنیم، همان‌طور که دیگر کشورهای مسلمان از این هنر برای شادی جامعه در ماه رمضان استفاده می‌کنند و این ماه را ماه شادی می‌دانند. ما هم باید در این ماه مبارک از موسیقی شاد استفاده کنیم. موسیقی معنوی با مضامین عارفانه.»
شادی زنده می‌شود؟
هرچند امسال و سال گذشته رمضان‌هایی بودند که شیوع ویروس کرونا نگذاشت با حال و هوای قبل برگزار شوند، اما باز هم روحیه شادی در اغلب کشورهای مسلمان اطراف‌مان حاکم بود و به اندازه نهادهای فرهنگی ما منفعل عمل نکردند. آنچه طی سال‌های گذشته در ایران رخ داده، این فکر را ایجاد می‌کند که ظاهرا سنت اسلامی شادی در ماه رمضان در ایران به کلی فراموش شده است. شاید یک دلیل این اتفاق دشوار بودن ساخت برنامههای نشاط‌بخش معنوی در ماه رمضان است، اما راه‌حل این دشواری نادیده گرفتن نیست، وقتی جامعه‌ای نتواند به نسل جوان خود نشاط بدهد مسلما آنها شادی را در ریتم‌های سخیف ساسی مانکن و موارد مشابه آن پیدا می‌کنند. وقتی نهادهای فرهنگی نتوانند یک خلأ را پر کنند، طبیعتا هرکسی به شیوه خود آن را پر می‌کند و جامعه به همان مسیری که نباید می‌رود.
سنت شادی در ماه رمضان البته نه مختص کشورهای عربی است و نه مختص امروز و دیروز است و تقریبا در کل سرزمین‌های اسلامی این سنت از دیرباز تاکنون پابرجا بوده و با تعالیم و آموزه‌های اسلام هم در تطابق است. هرچند طبیعی است که در ایران به‌عنوان یک کشور شیعه، نیمه‌دوم ماه رمضان تحت‌تاثیر شهادت حضرت علی(ع) بنا به شادی نباشد. همچنین برگزاری شب‌های قدر و حال و هوای معنوی خاص آنها طبیعتا فضایی متفاوت دارد اما یک برنامه‌ریزی درست فرهنگی می‌تواند از نیمه اول ماه رمضان که به ولادت امام حسن(ع) هم ختم می‌شود فضایی معنوی و شاد بیافریند و برای نیمه دوم هم حال و هوایی متفاوت و درخور رقم بزند.
حالا در ایام شیوع کرونا انتظار می‌رود مسئولان از همین امروز هم که شده روند متفاوتی را در پیش گرفته و حواس‌شان باشد جامعه در چه شرایط حساسی است، شرایطی که مردم بیشتر باید در خانه باشند، هیچ سرگرمی‌ای ندارند و نیاز به اتفاقاتی حتی در قالب برنامههای آنلاین دارند تا حال‌شان را بهتر کند. راستی به نظر شما صدا و سیما امسال چه می‌کند؟ آیا می‌تواند لحظه‌هایی شاد و معنوی برای مردم رقم بزند و ماه رمضانی بسازد که مردم پای تلویزیون و رادیو، لبخندهایی پررنگ‌تر از سال‌های قبل بزنند و حال بهتری داشته باشند؟
ماه رمضان، همین نزدیکی‌ها
نگاهی به برنامههای شادی‌آور کشورهای دیگر در ماه رمضان نشان می‌دهد آنها با آیین‌های رمضانی‌شان مهربان‌تر بوده‌اند و حفظ‌شان کرده‌اند. دورهمی‌ها و جمع‌هایی که در کوچه و خیابان با برنامه‌ریزی بیشتری برگزار شده و حس جشن بودن رمضان ماه خداوند را بیشتر در آنها زنده می‌کند. قصد این مطلب به هیچ‌وجه داشتن نگاه منفی به کشور نیست، اما هدف این است که مسئولان یادشان بیاید در برنامه‌ریزی‌های ویژه این ماه بیشتر دقت کنند به اینکه ماه میهمانی خدا باید با لبخندهای پررنگ‌تر و حال بهتر جامعه نسل جدید را به حفظ آیین‌های دینی و تلاش برای انجام آنها جذب کند. در ادامه نگاهی می‌اندازیم به چند اتفاق کوچک تازه در دیگر کشورهای مسلمان.
آذربایجان
در این کشور مسلمانان یک هفته قبل از حلول ماه مبارک به تدارک جشن می‌پردازند و این ماه را «ماه عروج» می‌نامند. در این کشور با حلول این ماه مسابقه اسب‌سواری و جشن‌های ملی برگزار می‌شود.
نیجریه
با ثبوت هلال، مردم در این کشور جشن های باشکوهی برگزار می‌کنند و با زدن طبل در خیابان ها می چرخند و سرود میخوانند. افطاری‌ها را در سینی‌ها و طبق‌هایی در نزدیک مساجد قرار داده و پس از ادای نماز مغرب با یکدیگر مشغول افطاری خوردن می‌شوند، مردم این کشور افطاری را با همسایگان خود تناول می‌کنند.
لبنان
در ماه مبارک رمضان در لبنان، خیمه‌های رمضانی رواج زیادی دارند. این خیمه‌ها که در محلات شهر برپا می‌شوند، محل برگزاری برنامههای متنوع شهروندی هستند که تا صبح ادامه دارند. در برخی از این خیمه‌ها کمک‌های مردمی برای نیازمندان جمع‌آوری می‌شود.
مصر
مسلمانان مصر خیابان ها، کوچه ها و محله ها را با چراغ های رنگی، فانوس ها و پارچه هایی که روی آن «رمضان کریم» و «شهر رمضان الذی انزل فیه القرآن» نوشته شده است، آذین می بندند. اگرچه اکنون شهرهای مصر برق دارند، اما همچنان فانوس های رنگی نماد رمضان است. بازار این فانوس ها در ماه رمضان داغ است و مردم از آنها برای تزئین خانه ها و کوچه ها بهره می گیرند. کودکان مصری هم با در دست داشتن این فانوس ها، سرودها و شعرهای معروف این ماه را می خوانند.
امارات
مراسم افطار در خاک دولت امارات تابع شرایط خاصی است. مردم در زمان افطار با هر وسیله‌ای که دارند در سواحل دریا حاضر می‌شوند و با برپایی چادر، در کنار خانواده‌های دیگر به خوردن افطار مشغول می‌شوند. در این میان مردم اقدام به تبادل غذای افطار با یکدیگر می‌کنند و به این وسیله محبت و فرهنگ نوع‌دوستی میان آنها افزایش می‌یابد.