دنیایی که حسن روحانی در آن زندگی می‌کند، دنیای زیبایی است. در آنجا، صبح جمعه که از خواب بیدار می‌شوی، دیرتر از همه می‌فهمی دولتت، بنزین لیتری هزار تومان را به 3 هزار تومان رسانده؛ همه کارهایت از «صبح شنبه» آغاز می‌شود و برای اطلاع از وضعیت کشور هم کافی است سوار ماشینت شوی و چرخی در شهر بزنی تا با دیدن قیافه مردم، نظرسنجی روزانه کنی. جذابیت‌های دنیای او محدود به جغرافیای ایران نمی‌شود. این دنیای دست‌نیافتنی برای مردم، وسعتش نامعلوم است، اما حداقل به‌اندازه دنیای ما باید باشد. در دنیای روحانی، به‌راحتی در 100 روز اول می‌توانی با یک توافق همه تحریم‌ها را «بالمره لغو» کنی و وقتی اصلی‌ترین طرف توافق هسته‌ای از آن خارج می‌شود، ضمن اینکه به مردمت اطمینان می‌دهی که «نگران نباشند... آرامش و ثبات بازار ادامه خواهد داشت و ارز موردنیاز مردم را به‌خوبی تأمین خواهیم کرد»، ابراز خوشحالی کنی که «یک موجود مزاحم از برجام خارج شده است.» این دنیا به‌قدری زیباست که با افزایش 900 درصدی قیمت ارز و افزایش 600 درصدی قیمت مسکن و افزایش چند صد درصدی مایحتاج مردم، مدعی باشی که هم چرخ اقتصاد را چرخاندی و هم چرخ سانتریفیوژ را.
در دنیای روحانی همه‌چیز به آسانی امکان‌پذیر است؛ یعنی می‌توانی به کشوری که دشمنت به‌حساب می‌آید و برنامه‌ای جز تغییر نظامت را در دستورکار ندارد، پیشنهاد کنی که تحریم‌هایی که آن به‌اصطلاح مزاحم، علیه کشورت وضع کرده را با یک «اراده» و برداشتن یک «کاغذ» و «امضا» کردن رفع کند. در همین دنیاست که می‌توانی بدون نگاه کردن به سوابق مدیریت نزدیک به هشت‌ساله‌ات، بگویی «همان‌طور که تحریم را در 100 روز اول شکستیم، بگذارید در 100 روز آخر یک‌بار دیگر هم می‌شکنیم.»
به‌نظر می‌رسد دنیای روحانی، بی‌شباهت به «دنیای فردا»ی مرحوم هاشمی‌رفسنجانی نیست که آن «دنیای گفتمان‌ها» است «نه دنیای موشک‌ها.» هرچه باشد، به‌جز حسن روحانی و مرحوم هاشمی‌رفسنجانی، کسی چنین دنیای زیبایی را ندیده است. دنیایی که ما در آن دچاریم، زبانش «زبان قدرت» و زور است. هر کشوری که بتواند روی موشک‌هایش کلاهک هسته‌ای ببندد، دندان طمع دیگران به خودش را کشیده و حداقل از تجاوز نظامی در امان است. در این دنیا کشوری که قدرت دارد می‌تواند از یک توافق خارج شود و یک سنت هم برای آن هزینه ندهد، اما کشوری که در توافق باقی مانده، تا مرز فروپاشی اقتصادی پیش برود و ناچار شود بنزین و ارز را گران کند و هزینه این عهدشکنی را جان و مال مردم پرداخت کنند.
روحانی چه گفت؟
دیروز حسن روحانی، رئیس‌جمهور کشورمان در آخرین ماه‌های دولت دوازدهم، وعده داد که می‌تواند وعده‌ای را که در ابتدای دولت یازدهم یعنی حدود هشت سال قبل داده بود، در آخر دولت دوازدهم محقق کند. او تقریبا مثل همیشه با اشاره به «بعضی‌ها» که هنوز کسی نمی‌داند آن بعضی‌ها چه کسانی هستند گفت: «باید دست ظالمی که زندگی مردم را حتی در تهیه واکسن و مواد غذایی به گروگان گرفته، قطع کنیم. بعضی‌ها می‌گویند دست ظالم باید قطع شود، منتها مثلا خوب نیست در اردیبهشت و خرداد انجام شود، و اگر مثلا به تیرماه برسیم ایرادی ندارد. درحالی‌که باید دست ظالم را فورا قطع کرد و اگر یک ساعت هم زودتر بتوانیم این کار را بکنیم، باید این کار را انجام دهیم.»
روحانی با اشاره به اینکه «با مذاکره مشکل نداریم و با منطق خودمان مذاکره می‌کنیم» خطاب به همان «بعضی‌ها» گفته: «بنابراین از مذاکره وین نترسید. بعضی‌ها می‌ترسند، نگران هستند که مثلا این مذاکره زود به نتیجه برسد و فوری تحریم برداشته شود، مثلا در انتخابات مشکل پیدا کنند این‌طوری هم که نیست، مذاکره پیچیدگی‌های خودش را دارد، اینقدر نگران نباشیم.»
رئیس‌جمهور با تاکید بر اینکه «به‌محض اینکه آمریکا [توافق را] اجرا کرد و مشاهده کردیم که درست است و عملیاتی است، ما هم بلافاصله به همه تعهدات خود برمی‌گردیم.» گفت: «هر زمان که طرف مقابل به تعهدات خود برگردد، همان روز به عین برجام برمی‌گردیم.» او البته این شرط را گذاشته که «درعمل ببینیم که عمل به این تعهدات واقعی است و آن را راستی‌آزمایی کنیم.»
روحانی درباره راستی‌آزمایی هم روایت قابل‌توجهی ارائه کرده است. او مثل گذشته که به هشدارهای خیرخواهان کشور درباره مذاکره با طرف آمریکایی توجهی نمی‌کرد و درعوض آنها را متهم می‌کرد که زبان دنیا را بلد نیستند، گفته که راستی‌آزمایی زمانی نمی‌برد و «چون بعضی‌ها بلد نیستند، حرف‌هایی می‌زنند.»
او از «طراحی شرایط راستی‌آزمایی» خبر داده و گفته که «می‌دانیم که زمان زیادی نمی‌برد.» روحانی توضیحات بیشتری درباره این طراحی نداده، اما گفته است: «اینکه وزیر نفت اعلام کند می‌تواند نفت را بفروشد و رئیس بانک مرکزی بگوید که قادر است جابه‌جایی پول را به‌راحتی انجام دهد، زمان زیادی نمی‌برد.»
رئیس‌جمهور همچون هشت سال قبل یعنی زمانی که کاندیدای ریاست‌جمهوری بود و به مردم وعده می‌داد در دولتش تحریم‌ها را به‌سرعت لغو خواهد کرد، گفته: «همان‌طور که در ماه اول عمل کردیم، در ماه آخر هم عمل می‌کنیم. تحریم را در 100 روز اول شکستیم، بگذارید در 100 روز آخر یک‌بار دیگر هم می‌شکنیم، دست ما را باز بگذارید مشکلی نداریم و این کار را انجام می‌دهیم.»
چه کسی راست می‌گوید؟
روحانی در سخنانش زمان لازم برای راستی‌آزمایی به سبک خودش و با معیار وزیر نفت و رئیس‌کل بانک مرکزی را مشخص نکرده، ولی کسانی که بازه‌ای را اعلام کرده‌اند را متهم کرده که «بلد نیستند.» تعیین زمان برای راستی‌آزمایی پس از آن موردتوجه قرار گرفت که ایران، راستی‌آزمایی را پیش‌شرط بازگشت به برجام اعلام کرد.
نخستین اظهارنظر در این‌باره را یک منبع نزدیک به تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای دولت روحانی در وین اعلام کرده. این منبع نزدیک به تیم مذاکره‌کننده به پرس تی‌وی گفته که «کمترین زمان موردنیاز برای راستی‌آزمایی لغو تحریم‌ها، سه تا 6ماه است و رفع تحریم به‌صورت موقت یا نیازمند به تمدید برداشته شدن موسوم به waiver موردقبول ایران نیست.» علاوه‌بر این منبع نزدیک به تیم مذاکره‌کننده، گفتوگوی عباس عراقچی معاون سیاسی وزیر امور خارجه نیز در تعارض با آن‌چیزی است که روحانی گفته است. عراقچی گفته: «برای ما مهم است که وقتی این تحریم‌ها برداشته می‌شود، آثار آن را درعمل ببینیم. اگر تحریم نفتی برداشته می‌شود، اینکه یک دستوری امضا شود کفایت نمی‌کند و باید نفت درعمل هم فروش برود و خریداران نفت ایران بدون هیچ مشکلی بتوانند نفت را بخرند. راستی‌آزمایی یعنی دیدن رفع تحریم در عمل و برای ما باید مسجل شود که این تحریم برداشته می‌شود.»
فارغ از تعارض راستی‌آزمایی در سخنان روحانی با تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای، اخیرا مرکز پژوهش‌های مجلس نیز «شاخصهای راستی‌آزمایی رفع تحریم‌ها در حوزه انرژی، صنعت و فناوری هوایی» را منتشر کرده که بررسی جزئیات این پژوهش نشان می‌دهد در حداقلی‌ترین حالت، راستی‌آزمایی چندماه زمان خواهد برد. برخلاف روحانی که هیچ شاخصهای از آنچه طراحی کرده، بروز نداده، در این پژوهش آمده که «پس از توافق برجام و رفع برخی از تحریم‌ها، باوجود آنکه در ابعاد گوناگون با شرکت‌های خارجی قراردادهای مختلفی منعقد شد، اما هیچ‌گونه گشایشی در تبادلات بانکی صورت نگرفت و درواقع رفع تحریمی در مبادلات بانکی انجام نشد، لذا می‌توان سایر گشایش‌های ناشی‌از رفع تحریم‌ها بدون رفع گره‌های تبادلات بانکی را بی‌اثر یا کم‌اثر دانست.»
مرکز پژوهش‌های مجلس بهترین راستی‌آزمایی را «رفع تحریم‌های حوزه بانکی و انجام تبادلات پولی» دانسته و پیشنهاد کرده: «برای حصول اطمینان از عدم بازگشت آمریکا به رویه قبلی لازم است همان‌طور که بخشنامه‌هایی برای ممنوعیت همکاری شرکت‌ها با ایران صادر شده است، اکنون بخشنامه‌هایی برای لغو بخشنامه‌های قبلی تصویب شده و اجازه همکاری در این بخشنامه‌ها آورده شود و تضامینی به‌صورت آشکار جهت رفع نگرانی شرکت‌ها از سرمایه‌گذاری در کشور ایران منعقد شود.»
این پژوهش می‌افزاید: «باتوجه به طولانی بودن روندهای ثبت سفارش و تجارت بین‌المللی محصولات معدن و صنایع معدنی حداقل بازه یک تا سه‌ماهه به‌منظور راستی‌آزمایی در زمینه تسهیل نقل‌وانتقال بدون واسطه پول، تمایل شرکت‌های خارجی به انجام مراودات مالی و تجاری با شرکت‌های ایرانی و تسهیل حمل‌ونقل دریایی با مبدأ ایران و با اعلام رسمی موردنیاز است و در بازه کمتر از یک‌ماه امکان این راستی‌آزمایی وجود ندارد.» در موضوع فروش نفت نیز «اطمینان از صادرات پایدار نفت با انعقاد قرارداد دارای تضمین، انتقال بدون مشکل نفت با نفتکش‌های دارای بیمه‌های سه‌گانه (نفتکش، محموله، اتکایی)، عبور و مرور آزادانه نفتکش‌ها در بنادر بین‌المللی و بانکرینگ آنها و انتقال مالی از مجاری رسمی بانک‌های بین‌المللی و بانک‌های مرکزی ایران و موسسات مالی حاصل می‌شود. پس از لغو تحریم‌ها، تامین مواد و تجهیزات نفت و گاز و صنعت برق با عادی شدن اتصال بانک‌های ایران به بانک‌های بین‌المللی آغاز خواهد شد که در این راستا نیز باید تمام مراحل باز شدن LC، انعقاد قرارداد و ثبت سفارش، بیمه و تضامین مالی و تحویل کالا از مبادی رسمی و انتقال پول راستی‌آزمایی شود. همچنین قراردادهای سرمایه‌گذاری در صنایع نفت و گاز باید با تضامینی بسته شود که خروج طرف مقابل از قرارداد منعقده به‌راحتی و سهولت امکان‌پذیر نباشد. همان‌طور که در متن به تفصیل آمده، زمان راستی‌آزمایی هریک از موارد فوق متفاوت است و بسته به مورد بین ۱ تا ۶ ماه زمان نیاز دارد تا برای ایران این اطمینان حاصل شود که تحریم‌ها کاملا لغو شده و سپس اقدامات متقابل برجام را اجرا کند.»
نمونه‌های فقط ما بلدیم
هشت سال از آن روزی که حسن روحانی در پایان گفتوگوی ویژه خبری از لباس خود کلید عجیبی درآورد و گفت که «همه‌چیز با کلید تدبیر» حل می‌شود، گذشته و از تدبیر(!) او، یک کارنامه عینی در برابر ملت قرار دارد. سال 1400 همانند سال 1392 و یا 96 نیست که روحانی بتواند به منتقدانش حمله کند که شما بلدید مذاکره کنید؟ شما زبان دنیا را بلدید؟ باوجود این، روحانی به نظر می‌رسد در سال 92 فریز شده و از شکست ایده اصلی دولتش یعنی مذاکره برای لغو تحریم‌ها خبر ندارد. او همچنان باورمند است که توانایی مذاکره با دنیا را دارد و می‌تواند از حقوق ملت ایران دفاع کند اما حداقل افکار عمومی نمی‌توانند به روحانی و دولتش درباره تحریم‌ها اعتماد کنند. رفتار او در چند سال گذشته به‌ویژه در چند ماه گذشته و پس از نتایج انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا نشان می‌دهد که روحانی ساده‌انگارانه به تحولات می‌نگرد و در این مدت هم تلاش کرده با ساده‌سازی، طرف غربی را به برجام بازگرداند. واقعیت این است که حسن روحانی در سال 1394 توافقی را به ایران تحمیل کرد که بیش از آنکه توافقی بین ایران و 1+5 و یا ایران و آمریکا باشد، توافق ایران و حزب دموکرات آمریکا بود. همین مساله نیز باعث شد با تغییر دولت، طرف آمریکایی به‌سادگی از توافق خارج شود. حتی اگر دولت دموکرات آمریکا به برجام بازگردد، 3 سال دیگر، اگر یک جمهوری‌خواه رئیس‌جمهور شود، به آسانی از توافق خارج می‌شود. نکته غمبار ماجرا اینجاست که حتی خود دموکرات‌ها هم به این توافق پایبندی حداقلی داشته‌اند و با تحریم‌هایی که علیه ایران اعمال داشته‌اند، برجام را نحیف‌تر از اندازه واقعی‌اش کرده‌اند. باوجود این، حسن روحانی معتقد است که او و دولتش زبان دنیا را بلدند و می‌توانند تحریم‌ها را در 100 روز برطرف کنند. در ادامه به برخی نمونه‌های بلدی دولت اشاره شده است.
چه کسی تحریم‌ها را اجرا می‌کند؟
12 مرداد 94 یعنی کمتر از یک ماه پس از انعقاد برجام، شورای راهبردی روابط خارجی جلسه‌ای با موضوع «تبیین برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) و بررسی الزامات پیش‌رو» با حضور اساتید علوم سیاسی، روابط بین‌الملل و حقوق بین‌الملل برگزار کرد. در این جلسه فواد ایزدی، استاد روابط بین‌الملل از جواد ظریف، وزیر امورخارجه پرسید که اکثر کاندیداهای ریاست‌جمهوری در آمریکا اعلام کردند در اولین یا دومین روز ریاست‌جمهوری‌شان این توافق را نقض می‌کنند. در پاسخ به این سوال، وزیر امورخارجه می‌گوید: «رئیس‌جمهور بعدی آمریکا می‌خواهد تحریم را با یک امضا برگرداند؟ خب، برگرداند؛ چه کسی در دنیا آن را اجرا می‌کند؟ اگر شما می‌گویید آمریکا یک‌شبه توان بازگشت دارد، ما هم می‌توانیم یک‌شبه بازگشت انجام بدهیم، اما اگر می‌گویید اثر بازگشت آن یک‌شبه صورت می‌گیرد، به شما می‌گویم که اثر بازگشت ما سریع‌تر از بازگشت آنهاست، به‌خاطر اینکه بازگشت ما با یک‌سری پیچ و مهره است ولی بازگشت‌پذیری آنها مخصوصا اگر براساس بهانه‌جویی باشد، [بسیار بیشتر طول می‌کشد] ما که قرار نیست نقض‌عهد کنیم، او می‌خواهد با بهانه تحریم‌ها را برگرداند. شما یقین بدانید سال‌ها طول می‌کشد.»
امضایی که تضمین بود!
آذرماه 94، به‌دنبال اعتراض ظریف [به قانون محدودیت ویزا که نقض برجام ازسوی آمریکا بود] جان کری، وزیر امور خارجه آمریکا در نامه‌ای خطاب به ظریف نوشت: «تغییرات جدید برای کسب روادید که در کنگره تصویب شده است و دولت اختیار توقف اجرای آن را دارد، به‌هیچ‌وجه مانع ما نمی‌شود که تعهدات خود را طبق برجام اجرا کنیم.» چند روز بعد سیدعباس عراقچی در سی‌ام آذرماه تلاش کرد به این نامه یک جنبه ماورایی دهد.
او تاکید کرد این نامه، امضای وزیر امور خارجه آمریکا را دارد و اجرای موفق برجام را تضمین کرده است. وی تاکید کرد: «آنچه برای ما مهم است اینکه برجام در مرحله اجرا با هیچ‌گونه خدشه و صدمه‌ای مواجه نشود، آقای کری این تضمین را به‌عنوان وزیر امور خارجه آمریکا به‌صورت کتبی با امضای رسمی داده است.» او گفت: «این یک نامه معمولی نیست. در روابط بین‌الملل، نامه دو نفر تعهدآور است که یکی نامه رئیس دولت است و دیگری نامه وزیر امور خارجه. این نامه، امضای وزیر امور خارجه آمریکا را دارد و اجرای موفق برجام را تضمین کرده است.»
لغو بالمره همه تحریم‌ها
پس از انعقاد برجام در تیرماه 94، حسن روحانی در گفتوگوی زنده تلویزیونی به مناسبت امضای برجام، مدعی شد تمام تحریم‌های تسلیحاتی، موشکی و هسته‌ای لغو خواهد شد: «عیدانه فراوان شد، تا باد چنین بادا... امروز به ملت شریف ایران اعلام می‌کنم که طبق این توافق، در روز اجرای توافق (دی‌ماه ۹۴) تمامی تحریم‌ها، حتی تحریم‌های تسلیحاتی، موشکی هم به‌صورتی‌که در قطعنامه بوده، لغو خواهد شد. تمام تحریم‌های اقتصادی شامل مالی، بانکی، بیمه، حمل‌ونقل، پتروشیمی و فلزات گرانبها بالمره (یکباره) لغو خواهد شد و نه تعلیق.» رئیس‌جمهور در ادامه گفت: «امروز روزی است که قدرت‌های بزرگ اعلام کرده‌اند همه تحریم‌ها برداشته و همه قطعنامه‌های ظالمانه لغو و شرایط عادی و معمولی در روابط با ایران آغاز خواهد شد. امروز یک پایان و آغاز است؛ پایانی برای ظلم‌ها و اتهام‌های غلط و نابجا نسبت به ملت بزرگ ایران و آغازی برای روند جدید در شروع همکاری‌های جدید در جهان. نقد دلسوزانه آزاد است، اما اجازه نمی‌دهم کسی بخواهد با دروغی و اتهامی و سخن ناروایی به امید مردم برای آینده درخشان این کشور، امید مردم برای رونق اقتصادی و امید مردم برای صلح و امنیت در کشور ما و منطقه و به اعتمادشان صدمه بزند.»
ترامپ؛ مزاحم برجام
یک‌سال پس از وعده انتخاباتی حسن روحانی برای لغو سایر تحریم‌ها، دونالد ترامپ رئیس‌جمهور آمریکا 18اردیبهشت 97 آمریکا را از برجام خارج کرد. دقایقی پس از اعلام رسمی خروج از برجام، حسن روحانی در یک گفتوگوی زنده تلویزیونی با مردم درحالی‌که تیم دولت نیز درکنار او ایستاده بودند، اظهاراتی را بیان کرد که مرور آن بسیار تعجب‌برانگیز است. او گفت: «اگر به این نتیجه رسیدیم که با همکاری 5کشور می‌توانیم همه آنچه در برجام خواست ملت ایران بوده به‌دست آوریم، علی‌رغم میل آمریکا و رژیم‌صهیونیستی و تلاش‌های آنها و حرف‌های بی‌نزاکت امشب ترامپ، برجام پایدار خواهد ماند و ما می‌توانیم به‌نفع صلح و امنیت منطقه و جهان قدم‌های خودمان را برداریم.» او با تاکید بر اینکه مردم نباید هیچ‌گونه نگرانی برای آینده کشور داشته باشند، گفت: «از هفته‌ها و ماه‌ها پیش به این نتیجه رسیده بودیم که ترامپ به تعهدات بین‌المللی و ازجمله برجام وفادار نخواهد بود و بر این مبنا تصمیمات لازم را برای مسائل اقتصادی کشور اتخاذ کردیم و تصمیمی که نسبت به مسائل ارزی اتخاذ شد بر همین مبنا بود.» روحانی افزود: «ما با برجام بدون آمریکا مواجه هستیم و مردم شاهد خواهند بود که رشد اقتصادی و آرامش و ثبات بازار ادامه خواهد یافت.» رئیس‌جمهور با اشاره به اینکه ارز مورد نیاز کشور را در شرایط آینده به‌خوبی تامین خواهیم کرد، خاطرنشان کرد: «در کالاهای اساسی و کالاهای مورد نیاز مردم هیچ‌گونه نگرانی نباید وجود داشته باشد.» او در پایان از خوشحالی خود بابت خروج «یک موجود مزاحم از برجام» سخن گفت.
آمریکا قول داده
حسن روحانی در مهرماه سال95 پس از بازگشت از سفر نیویورک در جمع خبرنگاران گفت: «آمریکا قول داده است به تعهدات خود عمل کند!» رئیس‌جمهور به این نکته هیچ اشاره‌ای نکرد که آمریکا که به تعهدات مکتوب و وعده‌های امضاشده خود عمل نکرده است، براساس کدامین معیار و مبنا و الزامی به قول شفاهی خود پایبند خواهد بود!»
وعده لغو تحریم‌ها
22 اردیبهشت 96 و در جریان مناظرات انتخاباتی، حسن روحانی در جمع‌بندی مناظره سوم خود گفت: «مردم ایران ما با هم عهدی بستیم، مقابل تحریم‌ها ایستادگی کردیم، بهانه‌ای را که می‌توانست برای ما جنگ درست کند، از بین بردیم.» او تاکید کرد درصورت انتخاب شدن مجدد به مقام ریاست‌جمهوری، «آمادگی دارم در چهار سال بعد غیر از تحریم‌های هسته‌ای، بقیه تحریم‌ها را هم بردارم و عزت و منفعت ایران را برگردانم.»