ابوالقاسم رحمانی، دبیرگروه جامعه: انگار به روزهای اول شیوع کرونا در دنیا برگشته‌ایم. حتی فکر نمی‌کنم آن روزها هم وضعیت به وخامت حالا بود. انگار نه انگار که بیش از یک سال تجربه مواجهه با این ویروس را داریم و با آن سروکله زده‌ایم. مردم طاقت‌شان طاق شده و مسئولان هم که حداقل در ایران و برخی دیگر از کشورها، سردرگم‌تر از همه هستند و از مدیریت شرایط بازمانده‌اند. ویروس هم که لعنتی تا می‌تواند خودش را تجهیز می‌کند و تغییر داده و سرکش‌تر از قبل درحال درنوردیدن کشورها است؛ انگلیسی، برزیلی، آفریقای جنوبی و احتمالا ترکیه‌ای! بدتر از همه اینها اینکه هنوز مشخص نیست ما با چه پدیده‌ای مواجهیم، هنوز بر سر ماسک زدن و نزدن، شستن و نشستن و ضدعفونی کردن مدام دست‌ها و خیلی موضوعات دیگر‌ اجماعی به‌نظر نمی‌رسد و خلاصه اینکه در بد مخمصه‌ای گیر کرده‌ایم. این بین ماجرای واکسن هم که قصه پرغصه‌ای شده، نه عدالتی، نه توزیع مناسبی، نه اهتمامی و نه جدیتی در تامین و توزیع واکسن در تمام دنیا وجود ندارد و ایران هم که در این حوزه، چشم به تولید داخلی دارد و در واردات واکسن، بسیار بد و ضعیف عمل کرده است و قطره‌چکانی و اندک‌اندک از این طرف و آن طرف هر ازچندگاهی چند دوزی می‌رسد! حول محور کرونا و پیرو آخرین تحولات این ویروس در ایران، هم در ارتباط با شیوع آن و مرگ‌ومیر، هم در سیاستگذاری‌ها و هم در تولید واکسن چیزهایی می‌نویسم، نه برای تغییر در وضعیت موجود، چون وضع موجود با خواست و نوشته‌های ما تغییر نمی‌کند و اگر هم قرار بود تغییری کند، در این یک سال و اندی کرده بود؛ می‌نویسم تا حداقل خودمان بدانیم با اجرای سناریوی ایمنی توده‌ای، ارجح دانستن اقتصاد بر سلامت و خیلی دوگانگی‌ها و مشکلات اینچنینی با جان و سلامت مردم بازی شد و قرار هم نیست این بازی به پایان برسد.

دوباره رکوردشکن شدیم! حدود 21 هزار مبتلا به کرونا در 24 ساعت

«از 17 تا ۱۸ فروردین ۱۴۰۰ و براساس معیارهای قطعی تشخیصی، ۲۰ هزار و ۹۵۴ بیمار جدید مبتلا به کووید-۱۹ در کشور شناسایی شد که دو هزار و ۳۱۹ نفر از آنها بستری شدند. مجموع بیماران کووید-۱۹ در کشور به یک میلیون و ۹۸۴ هزار و ۳۴۸ نفر رسید. متاسفانه درطول ۲۴ ساعت گذشته، ۱۹۳ بیمار کووید-۱۹ جان خود را از دست دادند و مجموع جانباختگان این بیماری به ۶۳ هزار و ۶۹۹ نفر رسید. خوشبختانه تاکنون یک میلیون و ۶۷۵ هزار و ۸۹۱ نفر از بیماران، بهبود یافته  یا از بیمارستان‌ها ترخیص شده‌اند. چهار هزار و ۱۷۷ نفر از بیماران مبتلا به کووید-19 در بخش‌های مراقبت‌های ویژه بیمارستان‌ها تحت مراقبت قرار دارند. تاکنون ۱۳ میلیون و ۳۳۱ هزار و ۲۲۹ آزمایش تشخیص کووید-19 در کشور انجام شده است. درحال حاضر ۲۵۷ شهرستان قرمز و ۱۲۹ شهرستان نارنجی هستند و براساس مصوبات ستاد ملی مقابله با کرونا مسافرت «از» و «به» شهرهای با وضعیت قرمز و نارنجی ممنوع است. همچنین ۵۱ شهرستان در وضعیت زرد و فقط ۱۱ شهرستان در وضعیت آبی قرار دارند.»

این آخرین وضعیت شیوع کرونا، آخرین رکوردشکنی‌ها و آخرین فاجعه‌ای است که ذیل مدیریت این بیماری در کشور اتفاق افتاده و سیماسادات لاری، سخنگوی وزارت بهداشت آن را اعلام کرد. طبق عادت این یک سال و اندی درگیری با این بیماری و نوشتن از آن، سری به یکی از سایت‌های مرجع اعلام آمار ابتلا و مرگ‌ومیر کرونایی‌ها در جهان زدم و نگاهی به نمودار کرونا در ایران انداختم و بیش از همیشه به این یقین رسیدم که ایران، مسیری جز ایجاد ایمنی جمعی ناشی‌از عفونت طبیعی نمی‌رود. ما در پیک‌های قبلی، نهایتا تا 14-13 هزار مورد ابتلا پیش رفته بودیم و حالا به لطف اجرای ایمنی توده‌ای، آمار ابتلا در موج چهارم کرونا، به حدود 21 هزار نفر در روز رسیده است! نقشه کشور هم که کران به کران قرمز! چند اظهارنظر را هم اگر بخواهیم مرور کنیم، می‌توانیم به سخنان مسئولان اشاره کنیم که برخی از آنها حرف‌شان با ما یکی است، جایگاه‌شان اما نه، اینکه چرا کاری نمی‌کنند و نمی‌گویند چه کسی مانع حفظ سلامتی مردم است؛ مثل ایرج حریرچی که پاسخ می‌دهد: «نمی‌توانم بگویم!»

راهکارهای برون‌رفت از وضع فعلی همان‌هایی است که بود و عمل نشد

از آنجاکه دوباره به همان وضعیتی رسیدیم که پیش‌تر هم البته در گستره کوچک‌تری تجربه‌اش کرده بودیم، یعنی با تکیه بر تجربه پیک‌های اول و دوم و سوم، حالا هم توصیه‌ها همان‌ها است. فرصت طلایی عید را مفت‌مفت از دست دادیم و نه‌تنها ذره‌ای از آن برای نجات کشور از این وضعیت کرونایی بهره‌ای نبردیم، بلکه همان فرصت را تبدیل به تهدیدی کردیم که نتیجه‌اش شعله‌های هولناک کرونا در سراسر کشور شد. ادارات و سازمان‌ها هم که انگار به خط پایان کرونا رسیده‌اند، یکی درمیان که می‌پرسیم و مراجعه می‌کنیم، با حضور حداکثری کارکنان فعال هستند و خبری از دورکاری و حضور یک‌سومی نیست. از خیابان‌ها هم چیزی نگویم بهتر است. یک ممنوعیت نیم‌بند‌ را برای آخر شب گذاشته‌اند، اما روز را نمی‌بینند، شلوغی مترو و اتوبوس را نمی‌بینند و این یعنی بعد از چندین‌ماه مبارزه و مواجهه با کرونا، هنوز نمی‌دانیم و مسئولان نمی‌دانند که چطور باید به جنگ با کرونا رفت. آن‌قدر وضعیت واضح است و نوع مواجهه عیان، که واقعا نیازی به تکرارش نمی‌بینم، منتها چه کنیم که ما از همان ابتدا هم در بدیهیات مانده‌ایم. دورکاری حداکثر و حضور حداقلی کارکنان در محل کار، توسعه خطوط یا افزایش تعداد قطارهای مترو و اتوبوس برای کاهش حجم و تراکم مسافرانی که از وسایل حمل‌ونقل عمومی استفاده می‌کنند، برداشتن طرح ترافیک، عدم برگزاری مجامع، کنکورها، ممانعت از انجام مسافرت‌ها و... همه توصیه‌ها و راهکارهایی است که برای برون‌رفت از وضعیت فعلی درکنار برخی دیگر از راهکارهای فوریتی مثل تعطیلی، قرنطینه و لاک‌دان کردن کامل برخی شهرها ازجمله تهران توصیه می‌شود. منتها می‌دانیم اینها هم خیلی امکان بروز و اجرا ندارند، حداقل با آن شمایلی که باید باشد و شبیه به ماجرای پروازها به کشورهای خارجی ازجمله ترکیه که باید ممنوع می‌شد و نشد، نباشد.

آقای روحانی، شما باید برای خیلی چیزها عذرخواهی کنید

همه اینها را گفتیم و قبلا هم گفتیم و با این فرمان مدیریتی بعدا هم خواهیم گفت، منتها درست است که حریرچی در پاسخ به این سوال که چه کسانی مانع استفاده از فرصت‌های طلایی همچون عید و... برای مهار کرونا در ایران است گفت نمی‌توانم بگویم، اما این افراد خارج از دایره وزارت بهداشت و ستاد ملی مقابله با کرونا به ریاست روحانی نیستند. هرچیزی هم که باشد، هرچقدر هم که نمکی و برخی دیگر از مدیران نظام سلامت و بهداشت کشور گلایه و از مسئولیت‌های خود شانه خالی کنند، همه یک جا و در یک دولت هستند و رئیس این دولت هم حسن روحانی است.

رئیس‌جمهور روز گذشته و درحالی‌که رکورد ابتلا به کرونا از ابتدای شیوع این بیماری در کشور تا امروز شکسته شد، در جلسه هیات دولت مثل همه این حدود هشت سال ریاست‌جمهوری درباره آمریکا و برجام و... سخن گفت و خاطرنشان کرد: «هیچ‌وقت در تاریخ ایران توانمندی فناوری هسته‌ای ما مثل امروز نبوده است، هیچ‌وقت. از روز اول، قبل از انقلاب، بعد از انقلاب هر زمانی در هر دولتی که بوده، قوی‌ترین فناوری را امروز به نمایش جهانیان گذاشتیم، پس دروغ به مردم گفتید که رفتید برجام را امضا کردید تا قدرت هسته‌ای کشور را از بین ببرید. حالا اعتراف کنید و بیایید دربرابر دروغ خودتان عذرخواهی کنید.» من نمی‌دانم و نمی‌خواهم بحث را سیاسی کنم، ولی در باب عذرخواهی کردن و بالاتر از آن پاسخگو بودن و حتی محاکمه شدن، هیچ‌کس را مستحق‌تر از خود رئیس‌جمهور نمی‌دانم. روحانی به‌عنوان رئیس ستاد ملی مقابله با کرونا و رئیس دولت همین دیروز و به‌رغم اصرار مقامات و متخصصان نظام سلامت کشور مبنی‌بر لغو پروازها بین ایران و ترکیه، با این خواسته مخالفت کرد!

روحانی چند وقت پیش و نمی‌دانم بر پایه چه استدلالی خبر از پایان پیک کرونا داد و او تصمیم‌گیرنده نهایی در ارتباط با ایجاد ممنوعیت‌ها، محدودیت‌ها در ارتباط با سفرهای نوروزی مردم بود. سیاست‌هایی که در ستاد تحت ریاست روحانی اتخاذ و اجرایی شد، همه باعث شد تا ما بعد از بیش از یک‌سال گلاویز شدن با کرونا، ازسر گذراندن تجربیات بسیار، دوباره در دام این بیماری بیفتیم و این‌طور همه‌جای کشور وضعیت قرمز را تجربه کنند. تعداد تلفات افزایش پیدا کند و به گفته پیام طبرسی، رئیس بخش عفونی بیمارستان مسیح دانشوری روزهای سخت‌تری را درپیش داشته باشیم و دوباره به آمار 500-400 کشته در روز و بیشتر نزدیک شویم و حتی آن را رد کنیم! ایمنی توده‌ای یعنی بازی با جان مردم و این سناریویی بود و هست که ستاد ملی مقابله با کرونا انگار قصد دست برداشتن از آن را ندارد. تاخیر در ورود ایران به پروسه واکسن‌سازی، عدم ایجاد زیرساخت‌های مناسب خصوصا در حوزه حمل‌ونقل عمومی و شهری، عدم اجرای قرنطینه کامل و... همه بخشی از سیاست‌ها و کم‌کاری‌هایی است که دولت و ستاد ملی مقابله با کرونا درپیش گرفتند. من فکر می‌کنم آن کسی که باید پیش از همه برای همه‌چیز از همه عذرخواهی کند خود آقای روحانی است و مضاف بر این باید نسبت‌به این مساله پاسخگو هم باشد.

یادم هست چندماه پیش و بعد از یکی از پیک‌های قبلی کرونا در ایران در گفت‌وگو با رسول کوهپایه‌زاده، حقوقدان و وکیل پایه یک دادگستری، این مدل حکمرانی و سیاست‌ورزی در ارتباط با کرونا در ایران و نوع مواجهه مدیران با نظرات کارشناسان و متخصصان برای اتخاذ تصمیماتی برای عبور از وضعیت نابسامان کرونایی را بررسی کردیم و او به «فرهیختگان» گفت: «در باب مسئولیت کیفری دولت درخصوص مقابله با کرونا و تخلفات و کوتاهی و تقصیر و قصور احتمالی باید گفت مطابق بند پ ماده 291 قانون مجازات اسلامی برخی از اقدامات درصورت حصول شرایط قانونی حتی می‌تواند عنوان جنایت شبه‌عمدی را داشته باشد. بند پ ماده 291 قانون مجازات اسلامی می‌گوید هر‌گاه جنایت به سبب تقصیر مرتکب واقع شود، مشروط بر اینکه جنایت واقع‌شده یا نظیر آن مشمول تعریف جنایت عمدی نباشد به‌عنوان جنایت شبه‌عمد یا قتل شبه‌عمد مطرح می‌شود. اینکه در ماده گفته شده هر‌گاه جنایت به سبب تقصیر واقع شود منظور از تقصیر چیست؟ مطابق تبصره ماده 145 قانون مجازات اسلامی تقصیر اعم است از بی‌احتیاطی و بی‌مبالاتی است. مسامحه، غفلت، عدم‌مهارت، عدم‌رعایت نظامات دولتی از مصادیق بی‌احتیاطی و بی‌مبالاتی است. با عنایت به وضعیت موجود به‌نظر می‌رسد برخی از افعال یا حتی ترک فعل مسئولان دولتی مستقر در ستاد ملی کرونا می‌تواند مصداق فعل مجرمانه قتل شبه‌عمد باشد. هیچ توجیه و ملاحظه‌ای تحت عنوان ملاحظات اقتصادی و حتی سیاسی و امنیتی به‌عنوان عذر موجه این تاخیر و تعلل و مسامحه و غفلت در اعلام تعطیلی (درصورت درخواست و نیاز به انجام این کار) محسوب نخواهد شد و قطعا رافع مسئولیت هم نخواهد بود. حفظ جان از اوجب واجبات است. بر اساس مضامین فقهی و شرعی ما هم حتی بیم کوچک‌ترین خلل در سلامت و حفظ جان اشخاص می‌تواند باعث شود انجام واجبات و ترک محرمات هم در بازه زمانی معلق بماند. پس این لجاجت در‌مقابل نظر کارشناسان و مقاومت در‌برابر نظر اهل فن و متخصصان امر درواقع از مصادیق همان غفلت و مسامحه و بی‌احتیاطی و بی‌مبالاتی است که می‌تواند از عناصر سازنده بزه قتل شبه‌عمد و دارای وصف کیفری باشد. حتی رهبرمعظم‌انقلاب هم در اموری از این دست فرمودند من امر را به کارشناسان واگذار می‌کنم و همه باید تابع نظر کارشناسان باشیم، ولی متاسفانه اینکه دولت نظر کارشناسان امر را مورد توجه قرار نمی‌دهد و مورد نظر قرار نمی‌گیرد این امر هم باعث تعجب و هم مایه تاسف است و قطعاً مسئولیت‌آفرین خواهد بود.»

اینجا بد نیست از نقش مجلس هم حرفی بزنیم، به‌هرحال نهاد قانونگذار می‌تواند در حد سوال از رئیس‌جمهور، وزیر بهداشت و... برای پیشگیری از این وضعیت و سوءمدیریت ایفای نقش کند و تکانی به خودش بدهد. اتفاقی که مدت‌هاست نیفتاده و صرفا در حد چند اظهارنظر جسته و گریخته اقدام خاصی در حوزه مدیریت کرونا از مجلس شاهد نبودیم، پس چیز خاصی هم نمی‌توانیم بنویسیم!

امیدی به تهیه واکسن از خارج نیست، آخرین جزئیات از وضعیت واکسن‌های داخلی

این وضعیت قرمزی که تمام ایران را فراگرفته، ماحصل وضعیت قرمز مدیریتی در کشور است. فرقی هم نمی‌کند، در حوزه بهداشت و درمان باشد، اقتصاد باشد یا هرجای دیگر! منتها چه کنیم که فعلا مجبور و محکوم به تحمل این وضعیتیم و ما هم می‌خواهیم که مردم خودشان حواس‌شان به سلامت‌شان باشد. سوای این جبر، چشم‌انتظار واکسن هم هستیم. دیگر تنها راهکار فقط مراقبت‌های شخصی نیست و دنیا درحال تولید و تزریق واکسن کروناست. بعضی کشورها به‌حد قابل‌قبولی در پروسه تزریق پیش رفته‌اند و بعضی دیگر اما همچون ایران اندر خم یک کوچه‌اند؛ حداقل در حوزه واردات واکسن! تولید داخلی‌مان اما علی‌رغم اینکه خیلی دیر قدم در حوزه تولید واکسن کرونا گذاشت، اما بد پیش نمی‌رود. حتما، فقط واکسن داخلی کافی نیست، اما در جهانی که عدالت نه در تولید این واکسن‌ها وجود دارد و نه توزیع و نه تزریق‌، باید چشم به تولید داخلی خودمان داشته باشیم. بد ندیدم بعد از شرح وضع موجود اشاره‌ای هم به آخرین وضعیت واکسن‌های تولید داخل داشته باشم.

در همین رابطه با محمدحسین یزدی، رئیس مرکز تحقیقات واکسن دانشگاه علوم پزشکی تهران گفت‌وگویی انجام دادیم و او به «فرهیختگان» گفت: «فعلا فاز دوم و سوم با کووایران و برکت انجام می‌شود، درواقع این فاز تعیین‌کننده است که می‌توانیم این واکسن را به تولید انبوه برسانیم یا خیر. تا اینجا هم جلو رفته و آخرین اخباری که دیروز گرفتم از کسی که حتی دو بار تزریق را در فاز دو انجام داده، هنوز عوارض جدی نداریم که باعث شود ادامه کار متوقف شود. دوز و هفته‌ای که مناسب است به‌دست آمده و مشخص شده است که فاصله بین دو دوز باید سه هفته باشد. این واکسن تا اواخر اردیبهشت و اوایل خرداد‌ماه تعیین‌تکلیف می‌شود که در تولید انبوه قرار گیرد. زیرساخت هم فراهم است. اینکه تا چه حد ایمنی ایجاد می‌کند زمان می‌برد تا مشخص شود. الان چون شرایط اورژانسی است فعلا میزان ایمنی سه‌ماهه هم برای ما مناسب است. اگر قرار باشد با این شرایط، متمرکز روی این شویم که ایمنی را طولانی‌مدت کنیم و مطالعه را ادامه دهیم تا به یک دوز یا فرمولی که طولانی‌مدت‌تر اثر داشته باشد برسیم، فشار بیش از حد ویروس اذیت می‌کند و باید جلوی این انتشار را بگیریم. برای این کار فعلا حتی اگر سه ماه هم ایمنی بدهد باید افراد در معرض خطر را واکسینه کرد. ظرفیت تولید انبوه هم قبلا فراهم شد. تولید 8 میلیون دوز را قبلا آماده کردیم تا در تولید انبوه استفاده شود. به‌محض اینکه این فاز تمام شود وارد تولید انبوه می‌شود و امید است تا آخر تابستان 1400 افراد در معرض خطر اولویت یک و دو واکسینه شوند. این فقط با واکسن داخلی امکان‌پذیر است چون در تامین واکسن خارجی نه‌تنها ایران نقطه‌ضعف‌های خود را دارد، بلکه دنیا هم دچار مشکل است. در تمام دنیا بحث واکسن مافیایی‌شده و خارج از کنترل سازمان بهداشت جهانی است. واکسن کووکس برای هیچ کشوری به اندازه کافی تامین‌کننده نبوده است. کووایران ابتدا روی ویروس جهش‌یافته تست شد و پاسخ داد و آنتی‌بادی‌ای که علیه ویروس داده بود توانسته بود ویروس جهش‌یافته را نیز خنثی کند. این تنها امیدی است که شاید حتی این واکسن بتواند ما را از این شرایط کنونی خارج کند. برای همین می‌گویم اگر سه ماه هم ایمنی بدهد ما حداقل می‌توانیم با این ابزاری که  داریم جلوی انتشار را بگیریم. اگر بتوانیم جلوی انتشار را بگیریم جلو می‌افتیم تا بخواهیم روند واکسن را طولانی‌مدت کنیم و بگوییم دنبال فرمولاسیونی باشیم که در درازمدت اثر بگذارد. مراحل دو و سه کارآزمایی این واکسن تلفیق شده است. آخرین گزارش‌ها در این شرایط به دست کمیته علمی می‌رسد و در آنجا بررسی می‌شود و اگر تایید نهایی گرفته شود در تولید انبوه می‌رود. واکسن‌های رایج در دنیا هم مجوز استفاده اضطراری دارند، نه اینکه مجوز نهایی را داشته باشند. این واکسن ما هم همین‌طور است. درنهایت مجوز مصرف اضطراری را می‌دهد و باید در شرایط کنونی فقط به افراد در معرض خطر تزریق کرد تا انتشار ویروس در این افراد کمتر شود. یک واکسن دیگر تولیدشده برای شرکت رازی است که مطالعه آن انجام می‌شود. متاسفانه درباره پاستور اخبار مشخصی از شروع مرحله سه واکسن با کوبا نداریم و این را هم پیگیر شده‌ام و خیلی اخبار مشخصی ندارد که چرا شروع نمی‌شود و چرا در شروع فاز سوم تعلل کردند. واکسن دیگر برای صنایع دفاع است که در مرحله فاز یک است. الان تنها امیدی که درحال‌حاضر داریم واکسن کووایران برکت است که از همه واکسن‌ها جلوتر است. امیدی که برای رسیدن به واکسیناسیون کشوری وجود دارد درباره کووبرکت است. چون هر یک از اینها به نتیجه برسند باید در زیرساخت تولید انبوه بروند. هر یک زودتر برسد بهتر است. ‌اگر کووایران برکت تایید نهایی شود واکسن‌های دیگر کار خود را انجام می‌دهند ولی این در تولید انبوه قرار می‌گیرد و سعی می‌کنند با این واکسن واکسیناسیون عمومی را هرچه سریع‌تر جلو ببرند. درباره میزان ایمنی‌ای که این واکسن ایجاد می‌کند بازهم می‌گویم، این معیار و عدد در جمعیت فعلی مشخص نمی‌شود. در فاز دو و سه جمعیت محدود است و عدد چند هزار نفری با جمعیت چند میلیونی قابل مقایسه  نیست. قاعدتا کاهشی خواهد داشت ولی نکته‌ای که بدان تاکید می‌کنم این است که برای جلوگیری از انتشار حتی اگر بیش از 70 درصد هم بتوانیم واکسن موثر داشته باشیم باید کار را جلو ببریم تا انتشار قطع شود. هدف خاموش‌کردن شعله آتش است، شعله‌ای که الان کشور را کامل قرمز کرده باید مهار شود. ‌ فارغ از سیاست‌هایی که به غلط بوده و تاکنون بدان دامن زده شده ولی در سطح واکسن یکی از ویژگی‌ها این است که واکسن ‌ حداقل 70-60 درصد ایمنی داشته باشد. حواشی‌ای پیرامون برخی واکسن‌های خارجی خصوصا واکسن آسترازنیکا ایجاد شده است. قدری حواشی در دانمارک، نروژ و... داشت و برای چند تن از کادر درمان عوارضی ایجاد کرد و کشورهای اروپایی قدری نسبت به آن بدبین شدند ولی سازمان بهداشت جهانی تایید کرد که واکسیناسیون را متوقف نکنید، به‌جهت اینکه آنها نگران هستند با توقف یک واکسن و خارج‌شدن از چرخه تزریق، ویروس کنترل نشود. تعداد عوارض آسترازنیکا خیلی بالا نیست اما وقتی مرگ‌ومیر در مقابل یک واکسن داشته باشید‌ به‌چشم می‌آید حتی اگر این مرگ‌ومیر به اندازه 10 نفر در یک کشور باشد. مرگ‌ومیر با عوارض فرق می‌کند. مرگ‌ومیر یعنی فرد سالمی که هیچ مشکلی نداشته و واکسن را دریافت کرده و فوت شده، جدی‌تر از این است که فردی واکسن را تزریق کرده و بدن‌درد داشته است. در کل برای ایران می‌توان به واکسن کووایران برکت امیدوار بود و به‌لحاظ علمی‌مورد تایید و قابل قبول‌ است؛ یعنی تکنولوژی این واکسن تکنولوژی قابل قبولی است به‌خصوص که علیه‌ ویروس جهش‌یافته انگلیسی هم آنتی‌بادی خنثی‌کننده که داشته به‌نظر می‌رسد گزینه مناسبی باشد و امیدواریم هرچه زودتر نتایج نهایی به اتمام برسد و وارد تولید انبوه شود. اگر بتوانیم هرچه سریع‌تر تولید انبوه داشته باشیم می‌توان برنامه واکسیناسیون سراسری را پیش ببریم. درحال حاضر هیچ امیدی نیست که بتوانیم واکسن خاصی را به اندازه کافی از خارج وارد کنیم.»