آیا درگیری‌های پراکنده و سطح پایین در شرق اوکراین بین نیروهای اوکراین و جدایی‌طلبان، می‌تواند به نبرد بزرگ‌تری که یک‌سوی آن فدراسیون روسیه و سوی دیگر ناتو قرار دارد، منجر شود؟ این‌بار نقض پیاپی آتش‌بس در شرق اوکراین، خطر جنگ را افزایش داده است. دولت مرکزی اوکراین مدعی است که پس از درگیری‌های پراکنده، روسیه مشغول جمع‌آوری نیرو در مناطق مرزی است، اما مسکو تأکید می‌کند که هیچ دلیلی برای نگرانی وجود ندارد، «ولی اگر قدرت‌های غربی بخواهند در اوکراین مداخله کنند، روسیه نیز پاسخ مناسب را خواهد داد.» آتش این جنگ با ابعاد نامشخص را شاید یک اشتباه محاسباتی ازسوی هریک از طرفین روشن کند. روسیه پنجشنبه هفته گذشته به کی‌یف هشدار داد که تشدید جدی درگیری در دونباس می‌تواند اوکراین را «نابود» کند. اوکراین و متحدانش، جابه‌جایی نیروهای مسلح روسیه در داخل خاک مسکو را تهدیدی علیه خود تلقی کرده‌اند و تلاش دارند آن را پیش‌زمینه اقدام احتمالی روس‌ها بخوانند و بر همین اساس با ابراز حمایت از حاکمیت اوکراین، از روسیه بخواهند به اقدامات خود که به‌زعم آنها «تهاجمی» است، پایان دهد.
همزمان با افزایش تنش‌ها در اواخر هفته گذشته، رئیس‌جمهور ایالات‌متحده جو بایدن اولین تماس طولانی‌مدت خود را با ولادیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهور اوکراین انجام داد و در آن از حمایت بی‌دریغ ایالات‌متحده از حاکمیت و تمامیت ارضی اوکراین دربرابر تجاوزات مداوم روسیه در دونباس و کریمه سخن گفت. در روزهای گذشته با تحرکات نیروهای روسیه، فرماندهی اروپایی ایالات‌متحده وضعیت هشدار خود را به بالاترین سطح افزایش داد. برخی از ناظران نظامی بر این باورند که کرملین برای ترساندن زلنسکی و آزمایش عزم دولت جدید بایدن، در حالت استراتژیک قرار دارد. طبیعتا روس‌ها از وضع فعلی در نزدیکی مرزهای خود با اوکراین راضی و به‌دنبال تثبیت چنین وضعی هستند تا دولت اوکراین توان اعمال حاکمیت بر مناطقی را که اعلام خودمختاری کرده‌اند نداشته باشد، اما زلنسکی باتوجه به تغییر و تحولات در کاخ‌سفید و برنامه‌‌ریزی بایدن برای تقابل هوشمندانه با روس‌ها، سعی دارد با کمک کشورهای غربی، تسلط خود بر تمام خاکش را دوباره بازیابد.
ریشه بحران کجاست؟
اگرچه غربی‌ها تلاش می‌کنند ناآرامی‌های اوکراین را به روسیه مربوط کنند، اما بررسی ریشه آنچه امروز در این کشور منجر به بحران شده، به غرب و به‌ویژه آمریکا بازمی‌گردد. سال 2014 و به‌دنبال مخالفت دولت ویکتور یانکوییچ، رئیس‌جمهور اوکراین با «روند فراهم‌سازی مقدمات امضای توافقنامه مربوط به اتحاد با اتحادیه اروپا» غربگرایان اوکراینی با حمایت اتحادیه اروپا و آمریکا در این کشور اعتراضات خیابانی و شورش به‌راه انداختند و موفق شدند با انجام یک شبه‌کودتا، قدرت را در کی‌یف در‌اختیار بگیرند. یانکوویچ به‌عنوان جایگزین افزایش ارتباطات با اروپا و پیوستن به ساختارهای این قاره خواهان پیوستن به ساختارهای اقتصادی روسیه بود، اما غربگرایان او را سرنگون کردند. پس از برکناری یانکوویچ، اهالی روس‌تبار بخش‌هایی از شرق اوکراین (دنباس و دونتسک) به‌دلیل بدبینی تاریخی‌شان به جهت‌گیری‌های سیاسی در غرب اوکراین و نیروهایی که در کی‌یف قدرت را به‌دست گرفته‌اند و نیز بر بستر برخی اشتباهات دولت جدید، با آن مخالفت و اعلام خودمختاری کردند. این رخداد برای روس‌ها که متحدشان تبدیل به دشمن‌شان شده بود، ارزشمند بود و بر همین اساس مسکو اقدام به حمایت از مخالفت‌ها در شرق اوکراین کرد تا منافع ژئواستراتژیک و ژئواکونومیکش به شکل حداقلی حفظ شود. گرچه نیروهای حاکم در کی‌یف قول‌هایی مبنی‌بر تغییر قانون اساسی و اعطای اختیارات بیشتر به مناطق، به‌ویژه شرق کشور را داده بودند، ولی این قول نه برای جدایی‌طلبان و نه برای روسیه حامی آنها کافی نبود. به‌خصوص که دولت مرکزی، شبه‌نظامیان مسلح در شرق اوکراین را «تروریست» می‌خواند، خواست‌های آنها و دولت روسیه را «باج‌گیری» دانسته و حل مساله را ازطریق نظامی دنبال می‌کرد. کی‌یف امیدوار بود که تحریم‌های غربی علیه روسیه به‌دلیل الحاق کریمه از اوکراین به روسیه، اثر کند و کرملین با قطع حمایت از شبه‌نظامیان طرح‌ها و قول‌های دولت مرکزی اوکراین را بپذیرد. اما این اتفاق نیفتاد و زبان دولت اوکراین و جدایی‌طلبان، زبان باروت شد. از آغاز درگیری‌ها در سال 2014 تاکنون بیش از ۲۹ بار بین طرفین آتش‌بس برقرار شده، اما هیچ‌یک از این آتش‌بس‌ها نتوانستند جلوی خشونت را بگیرند. موفق‌ترین تلاش برای متوقف کردن جنگ در سال ۲۰۱۶ بود که آتش‌بس برای 6 هفته پی‌درپی برقرار شد. آخرین آتش‌بس در ۲۷ جولای ۲۰۲۰ اجرا شد که بیش از یک‌ماه منجربه خسارات جنگی به اوکراین نشد، اما از چند روز پیش ارتش اوکراین با توپخانه، مواضع جدایی‌طلبان را هدف قرار داد تا بار دیگر خطر یک رویارویی دیگر بین طرفین بالا بگیرد.
بمباران با توپخانه
آتش‌بس در منطقه درگیری در دونباس که در جولای سال گذشته توسط گروه تماس برای استقرار در شرق اوکراین به توافق رسید، به‌طور متناوب شکسته شده است. یک نماینده شبه‌نظامیان جدایی‌طلبان جمعه گذشته گفت، نیروهای امنیتی اوکراین ۲۴ بار آتش‌بس را نقض کردند. سخنگوی این بخش گفت: «دشمن با استفاده از خمپاره‌های ۱۲۰ و ۸۲ میلی‌متری، انواع ماشین‌های جنگی و با مهمات مختلف آتش‌بس را نقض کرد.» به گزارش ایرنا، اداره شبه‌نظامیان مردمی جمهوری خودخوانده دونتسک همچنین گزارش داد که در هفته گذشته ۵۱ قبضه سلاح و تجهیزات نظامی مدرن واحدهای گروه عملیاتی-تاکتیکی اوکراین «وستوک» واقع در ۱۴ شهرک منطقه مرزی کشف شده است. تانک‌های T-64، BMP-1 و BPM-2، هویتزر ۱۲۲ میلی‌متری، سلاح‌های ضدتانک MT-12Rapira، سیستم‌های موشکی ضد هوایی Strela-10 ازجمله سلاح‌های به‌کاررفته توسط ارتش اوکراین در دونباس است. تجهیزات نظامی در نزدیکی ساختمان‌های مسکونی و امکانات شهری در قلمرو تحت کنترل اوکراین مستقر شده است. یاکوف اوسادچی، نماینده رسمی شبه‌نظامیان مردمی گفت: «برای اولین‌بار از جولای سال گذشته، نیروهای امنیتی اوکراین از توپ‌های ۱۲۲ میلی‌متری که براساس توافق‌نامه‌های مینسک ممنوع شد در بمباران جمهوری خودخوانده دونتسک از آن استفاده کردند.» نیروهای مسلح اوکراین همچنین روستای «کالیناوا ورشچسوات» (Kalinovo-Borshchevate) را بمباران کردند. مناطق شهرک‌های لوزووئه، گولووبوسکوئه و زولوتو -۵ با استفاده از خمپاره‌های ۸۲ میلی‌متری و انواع نارنجک‌اندازها در قلمرو جمهوری خودخوانده دونتسک توسط ارتش اوکراین بمباران شد. در عین حال دنیس پوشیلین، رئیس‌جمهور خودخوانده منطقه دونتسک در شرق اوکراین ادعا کرد که دولت اوکراین برای جنگ تمام‌عیار و حمله به منطقه دونباس آماده می‌شود. پوشیلین به شبکه تلویزیونی روسیه۲۴ گفت: «احتمال آغاز جنگ ازسوی اوکراین علیه مناطق دونتسک و لوگانسک بعید نیست. همه شرایط برای جنگ تمام‌عیار فراهم شده است.» به‌گفته رئیس‌جمهور منطقه خودخوانده دونتسک، کی‌یف تجهیزات نظامی و تسلیحات سنگین و نیروهای تازه‌نفس به خطوط حائل در دونباس منتقل می‌کند.
برخی از تحلیلگران نظامی می‌گویند، اگر نیروهای مسلح اوکراین عملیاتی دیگر علیه جدایی‌طلبان دونباس و دونتسک انجام دهند، ممکن است روسیه وارد درگیری شود و از این مردم حمایت کند. روسیه نمی‌تواند به تحولات دونباس بی‌توجه باشد، زیرا اگر در این وضعیت دخالت نکند، کریمه می‌تواند به مقصد بعدی تبدیل شود. از دست دادن دونباس می‌تواند خسارات سیاسی سنگینی برای روسیه به‌همراه داشته باشد. آنها با این حال می‌گویند گفتن آنچه در آینده رخ خواهد داد بسیار دشوار است، اما اینکه ایالات‌متحده قبلا حمایت نظامی خود از اوکراین را اعلام کرده است، این درگیری می‌تواند یک جنگ گسترده را شکل دهد. به اعتقاد تحلیلگران، هنوز این احتمال وجود دارد که این مشکل ازطریق مذاکره حل شود، اما متأسفانه امید چندانی برای این امر وجود ندارد.
زلنسکی و رویای ناتویی‌شدن
جو بایدن برخلاف دونالد ترامپ رئیس‌جمهور سابق آمریکا، تمرکز ویژه‌ای روی اوکراین و تحولات آن دارد. پیش از او دونالد ترامپ با هدف استفاده انتخاباتی از پرونده‌ای که می‌گفت در آن ردپای فساد پسر بایدن مشهود است، مانع انتقال کمک‌های نظامی به اوکراین شده بود. این کارشکنی باعث شد دموکرات‌ها که نگران تحرکات روسیه بودند، ترامپ را به‌پای میز محاکمه بکشانند. انتصاب ویکتوریا نولاند در دولت بایدن به‌عنوان معاون وزیر امور خارجه، تا حدودی نشان‌دهنده مواجهه بایدن با روسیه بود. نولاند در دولت اوباما مدیریت اعمال تحریم‌های سنگین علیه روسیه را برعهده داشت تا مسکو ناچار به واگذاری کریمه شود. هرچند این اتفاق نیفتاد اما با روی کار آمدن نولاند و توجه بایدن به روسیه، به‌نظر می‌رسد مسکو باید خود را برای یک تقابل مدیریت‌شده آماده کند. در این منازعه، اوکراین چه برای روسیه و چه آمریکا از اهمیت زیادی برخوردار است و همین مساله نیز باعث شده زلنسکی تلاش کند به هر بهانه‌ای، بیشترین امتیاز را از طرف غربی بگیرد. یکی از این امتیازات، عضویت کی‌یف در ائتلاف ناتو است. درحالی‌که روسیه دست به ساماندهی نیروهای نظامی‌اش در داخل خاکش زده، رئیس‌جمهور اوکراین از ناتو و کشورهای مهم عضو خواسته تا عضویت کشورش در اتحاد نظامی غرب را تسریع کنند. زلنسکی سه‌شنبه با دبیرکل ناتو، ینس استولتنبرگ صحبت کرد و خواستار قرار گرفتن اوکراین در مسیر عضویت در آینده برای متوقف کردن درگیری طولانی‌مدت در منطقه دونباس شرقی شد. در بیانیه منتشرشده توسط ریاست‌جمهوری اوکراین پس از این تماس آمده است «فوری‌ترین مساله» در رابطه با ناتو «امکان دستیابی به برنامه اقدام عضویت در ناتو» است که به‌عنوان راهی برای عضویت در آینده تلقی می‌شود. او در گفت‌وگو با بوریس جانسون، نخست‌وزیر انگلیس و جاستین ترودو، نخست‌وزیر کانادا نیز چنین درخواستی داشته است. در پاسخ به این درخواست‌ها دبیرکل ناتو در توئیترش نوشته که این اتحاد [ناتو] «به‌طور قاطع از حاکمیت و تمامیت ارضی اوکراین حمایت می‌کند.» منابع ناتو گفتند اعضای اتحاد پنجشنبه گذشته همچنان از نزدیک اوضاع را رصد کردند؛ مقامات همچنین گفتند اوکراین باید «بر اصلاحات داخلی تمرکز کند» و «توانایی‌های دفاعی خود را مطابق با استانداردهای ناتو توسعه دهد» تا برای عضویت درنظر گرفته شود. در همین حال برخی رسانه‌های روسی ازجمله شبکه تلویزیونی «ار.ب.کا» به‌نقل از الکسی آرستوویچ، نماینده اوکراین در مذاکرات سه‌جانبه برای حل مساله دونباس موسوم به مذاکرات مینسک اعلام کردند اوکراین رزمایشی با عنوان Defender Europe 2021 با مشارکت ناتو برای آماده‌شدن برای جنگ با روسیه برگزار می‌کند. به گزارش شبکه «رن.تی.وی» روسیه، این رزمایش در ماه‌های می و ژوئن برگزار می‌شود و بزرگ‌ترین رزمایش ناتو پس از پایان جنگ سرد است و در آن سناریوی برخورد با روسیه از دریای بالتیک تا دریای سیاه و منطقه کریمه تمرین می‌شود. روسیه که پیوستن اوکراین به ناتو را به‌معنای تقابل ناتو علیه خود می‌داند، به این رایزنی‌ها واکنش نشان داده است. دیمیتری پسکوف، سخنگوی کرملین گفته پیوستن این کشور [اوکراین] به سازمان پیمان آتلانتیک شمالی (ناتو) تنها اوضاع این کشور را وخیم‌تر می‌کند. وی گفت: «اگر نظر چندین‌میلیون نفر از مردم در جمهوری‌های خودخوانده را هم جویا شوید، در این صورت خواهید فهمید که عضویت در ناتو برای این جمهوری‌ها قابل اجرا نیست.»
سرگئی ریابکوف، معاون وزیر امور خارجه روسیه نیز از گفت‌وگوی مقام‌های این کشور و آمریکا درباره بحران اوکراین که در آستانه آغاز جنگ قرار گرفته است، خبر داد. به گفته ریابکوف، در این منطقه اوکراین، اقدامات تحریک‌آمیز از طرف کی‌یف و شرکای غربی این کشور و در رأس آنها آمریکا جریان دارد. وی خاطرنشان کرد: «واشنگتن باید مراقب پیامدهای این سیاست هماهنگ‌شده با کی‌یف باشد.» کاخ‌سفید روز جمعه در بیانیه‌ای اعلام کرد جو بایدن در گفت‌وگوی تلفنی با ولادیمیر زلنسکی بر حمایت ناگسستنی آمریکا از حاکمیت و تمامیت ارضی اوکراین در مواجهه با تهاجم مداوم روسیه در دانباس و کریمه تاکید کرد.
رزمایش روسی با افزایش تنش‌ها
تشدید تنش‌ها میان روسیه و ناتو و متشنج‌شدن اوضاع اوکراین که به اعتقاد ناظران، احتمال دخالت ناتو در حوادث این کشور را تقویت کرده، باعث شده وزیر دفاع روسیه هم دستور آغاز آزمایش آمادگی رزمی نیروهای مسلح این کشور را صادر کند. سرگئی شایگو، وزیر دفاع روسیه دستور آغاز آزمایش آمادگی رزمی ارتش روسیه را صادر کرد که تا پایان ماه آوریل جاری (۱۰اردیبهشت) ادامه خواهد داشت. در چارچوب این برنامه نظامی گسترده، همه نیروهای مسلح روسیه مستقر در خاور دور، جزیره ساخالین و شبه‌جزیره کامچاتکا تا منطقه کالینین‌گراد در غرب روسیه و منطقه قفقازشمالی و کریمه این کشور شرکت می‌کنند. درمجموع قرار است چهار رزمایش بزرگ در این ماه در روسیه برگزار شود. وزیر دفاع روسیه دستور داده است در این رزمایش‌ها، امنیت و شرایط تحرکات نظامی با کیفیت خوب کاروان‌های تسلیحات سنگین و تجهیزات نظامی ارتش روسیه تامین شود. در بیانیه وزارت دفاع روسیه به تعداد نیروهای نظامی شرکت‌کننده در رزمایش‌ها اشاره نشده است، اما با توجه به اینکه گفته شده همه نیروهای ارتش روسیه در آن شرکت می‌کنند احتمالا ۹۰۰هزار نیرو در این برنامه‌ها شرکت دارند.