ابوالقاسم رحمانی، روزنامه‌نگار: حتما یادتان هست که از همان سال گذشته و آغاز همه‌گیری و جولان کرونا در کشور تا همین چندوقت پیش و تعیین‌تکلیف ماجرای سفرهای نوروزی روی یک مساله پافشاری جدی و مکرر داشتیم و داریم و آن‌هم عدم تصمیم‌گیری واحد است. برای کوچک‌ترین کنش‌ها و اتفاقات با چندصدایی مواجهیم. مسئولان، در یک ستاد به‌نام ستاد ملی مقابله با کرونا، هرکدام یک چیزی می‌گویند و یک اعتقادی دارند و این را هم رسانه‌ای می‌کنند و ماحصلش هم می‌شود تشویش در جامعه و بین مردمی که نمی‌دانند به کدام ساز آنها برقصند. این چندصدایی و تصمیمات عجیب و یک‌شبه فقط هم مربوط به یک موضوع نیست؛ دامنه وسیعی از افعال و اتفاقات را دربر می‌گیرد؛ از کنکورهای سراسری و آزمون‌های تخصصی، تا مسافرت رفتن مردم در عید، تا مساله دورکاری، تا اجرای محدودیت‌های ترافیکی و... . با همه اینها اما ما در تمام این اتفاقات با یک مساله مواجهیم و می‌دانیم که هیچ‌کدام از آنها برآمده از نگاه کارشناسی نیستند. اینکه نگاه سیاسی، جریانی و یا هرچیز دیگری است را نمی‌دانم، اما مشخص است که به‌رغم تاکید متخصصان و کارشناسان برای ایجاد محدودیت‌های بیشتر، بازگشایی‌ها و ساده‌انگاری‌ها، بنیه و پیوست کارشناسی و علمی ندارد. در ادامه سعی می‌کنیم ناظر به دو اتفاق اخیر، یعنی تصمیم‌گیری در ارتباط با سفرهای نوروزی و چالش‌های بی‌شمار حول آن و تعویق آزمون وکالت سال 99، چند مساله را با هم مرور و بررسی کنیم تا شاید بالاخره یک جایی به تریج قبای برخی‌ها برخورد و از این چندصدایی و تصمیمات یک‌شبه و یهویی خارج شدیم.
دغدغه بقیه، دغدغه ما!
برای فهم وضع موجود و اینکه چرا می‌گویم صدا و تصمیم واحد در مدیریت همه‌گیری کرونا در کشور وجود ندارد، لازم نیست کار خاص و پیچیده‌ای انجام دهیم. یکی از راهکارها مثلا این است که ببینیم دیگر کشورها در این برهه خطیر و پرالتهاب همه‌گیری انواع و اقسام ویروس‌های عادی و جهش‌یافته کرونا چه می‌کنند و چه درگیری‌هایی دارند و ما چه می‌کنیم و چه مشغله‌هایی داریم! خب کمی رسانه‌ها را که مرور کنید، می‌بینید که کشورهای مختلف دنیا، همه درحال تهیه واکسن‌های مختلف کرونا از شرکت‌ها و کشورهای مختلف هستند و به‌سرعت برنامه واکسیناسیون‌شان را پیش می‌برند. میلیون میلیون دوز واکسن وارد می‌کنند و درحال رقابت با سایرین هستند تا بتوانند خیلی زود زنجیره شیوع این ویروس کشنده را در کشورشان قطع کنند. وضعیت ما در این بین چیست؟ چه دغدغه‌ای داریم؟ دغدغه ما این است که سفرهای نوروزی را چگونه مدیریت کنیم که خدایی‌نکرده خم به ابروی کسی نیاید و کسی ضرر نکند، یکی می‌گوید ممنوع و دیگری می‌گوید سفرها برقرار است. ما چند دوز واکسن وارد کرده‌ایم؟ به یک میلیون رسیده‌ایم؟ اما راهکار دیگر برای فهم بلبشوی مدیریتی کشور، از راهکار اول هم ساده‌تر و تاسف‌برانگیزتر است. کافی است اظهارنظرهای مختلف مسئولان، در ارتباط با موضوعات گوناگون را کمی با هم مرور کنیم؛ در همان دو موردی که بالاتر گفتم، یعنی سفرهای نوروزی و ماجرای برگزاری و عدم برگزاری آزمون وکالت!
از آزمون وکالت تا سفرهای نوروزی شاهدی بر مدیریت ناکارآمد کرونا
طبق روال هرساله که یک‌بار آزمون تخصصی وکالت برگزار می‌شود، امسال هم قرار بود این آزمون 28 آذرماه 99 برگزار و پرونده آن بسته شود. منتها شیوع ویروس کرونا و شرایط اضطراری کشور باعث شد این آزمون، همچون برخی دیگر از آزمون‌های اینچنینی به تعویق بیفتد. تاریخی هم که اعلام شده بود، 22 اسفندماه بود، یعنی دیروز! منتها این‌بار هم کمی مانده به روز آزمون، اخباری به گوش رسید که دوباره به همان علت قبلی یعنی شیوع کرونا و وضعیت حساس این همه‌گیری، آزمون وکالت برای بار دوم به تعویق افتاده است؛ ماجرایی که اصلا به مذاق حقوقی‌ها و مسئولان کانون وکالت دادگستری و... خوش نیامد و موضع‌گیری‌های بعضا تندی هم نسبت‌به آن انجام دادند. البته غرض، دفاع از کانون‌های وکالت دادگستری و دست‌اندرکاران برگزاری این آزمون‌ها نیست، بلکه یک معادله ساده ولی عجیب در ذهن ایجاد می‌شود که درصورتی‌که متخصصان مخالف برگزاری آزمون‌های مختلف و ایجاد تجمعات در مکان‌های سربسته و... هستند، چرا در یک بازه زمانی یک‌هفته‌ای و چندروزه، یک آزمون یعنی آزمون دکتری امکان برگزاری دارد، ولی آزمون وکالت نه؟ بهتر این نبود که آزمون دکتری با آن‌همه حاشیه و درخواست لغو برگزاری آن، مثل آزمون وکالت به تعویق می‌افتاد تا حالا هم این‌طور حقوقی‌ها منتقد سازمان سنجش به‌عنوان متولی اصلی برگزاری این آزمون نباشند؟ این اظهارات را بخوانید.
6 اسفند 99: جلیل مالکی، رئیس کانون وکلای دادگستری مرکز با اشاره به برگزاری آزمون در وضعیت شیوع بیماری کرونا گفت: «مقرر شده آزمون طی چندروز آینده برگزار شود، اما درباره لغو آن در شرایط کنونی شیوع بیماری کرونا هنوز تصمیم‌گیری نشده است. متولی امر برگزاری آزمون وکلا باتوجه به شیوع بیماری کرونا و تصمیم‌گیری نهایی، ستاد ملی مبارزه با بیماری کرونا است که هنوز این ستاد چیزی مبنی‌بر لغو آزمون ابلاغ نکرده است. ما هم نمی‌دانیم که این آزمون برگزار می‌شود یا خیر؛ اما سازمان سنجش آزمون را برگزار خواهد کرد و ستاد ملی مقابله با کرونا درباره برگزاری آن در شرایط کنونی تصمیم‌گیری می‌کند، درحال حاضر آزمون روز بیست‌ودوم اسفندماه برگزار خواهد شد.»
14 اسفند 99: جعفر کوشا، رئیس اتحادیه سراسری کانون‌های وکلای دادگستری درباره دغدغه هفته‌های اخیر داوطلبان مبنی‌بر تعویق یا برگزاری آزمون وکالت در موعد مقررشده گفت: «به دلایل مختلفی این آزمون به‌ناچار در زمان تعیین‌شده برگزار خواهد شد. مطابق قانون کانون‌های وکلا مکلفند حداقل یک‌بار درسال نسبت‌به پذیرش متقاضیان پروانه کارآموزی وکالت ازطریق آزمون اقدام کنند که آزمون سال‌جاری به‌دلیل شرایط ناشی‌از شیوع کرونا در آذرماه برگزار نشد و نهایتا در توافق با سازمان سنجش آموزش کشور، روز ۲۲ اسفند به‌عنوان زمان جدید آزمون تعیین شد. سازمان سنجش نشان داده که امکان برگزاری آزمون‌ها با رعایت پروتکل‌های بهداشتی را دارد و ازسوی دیگر باتوجه به شلوغ بودن برنامه این سازمان و نیز نامشخص بودن شرایط آینده، امکان تعویق مجدد آزمون وجود نخواهد داشت.»
19 اسفند 99: سازمان سنجش آموزش کشور در اطلاعیه‌ای اعلام کرد آزمون وکالت ۹۹ روز جمعه برگزار نمی‌شود و زمان جدید آزمون روز ۳۰ اردیبهشت تعیین شده است. اما دقایقی بعد این اطلاعیه بدون هیچ توضیحی از خروجی سایت سازمان حذف شد. نکته عجیب دیگر اینکه کارت ورود به جلسه آزمون نیز از سایت سازمان سنجش برداشته شده است.
19 اسفند 99: سخنگوی سازمان سنجش در مصاحبه با ایرنا گفت آزمون وکالت به تعویق افتاده، اما تاریخ جدید برگزاری بعدا اعلام می‌شود.
19 اسفند 99: جلیل مالکی، رئیس کانون وکلای دادگستری مرکز گفت: «لغو آزمون وکالت دو روز قبل از برگزاری فاقد وجاهت است. در شرایطی که آزمون دکتری چندروز پیش با ۱۸۰ هزار نفر برگزار شد و آزمون امور استخدامی چندی پیش با ۵۰۰ هزار نفر برگزار شد، دلیلی ندارد که آزمون کانون وکلا با ۸۰ هزار نفر شرکت‌کننده لغو شود.»
19 اسفند 99: کیانوش جهانپور، رئیس مرکز روابط عمومی و اطلاع‌رسانی وزارت بهداشت اعلام کرد: «در این آزمون بیش از ۸۱ هزار و ۵۰۸ داوطلب در ۳۱ حوزه امتحانی متمرکز در مراکز استان‌ها باید شرکت کنند که مطابق نظر کارشناسی معاونت بهداشت وزارت بهداشت در سطح ارزیابی ریسک فعلی همه‌گیری کرونا در اغلب استان‌ها این تردد و تراکم در حوزه‌های امتحانی در استان‌ها با رعایت شیوه‌نامه‌های بهداشتی تناسبی ندارد و مشکل‌ساز خواهد بود، لذا موضوع به سازمان سنجش کشور اعلام شده و آزمون مذکور به تعویق خواهد افتاد.» می‌بینید چه دور آشنا و چه جریان ثابتی است؟ قشنگ مشت نمونه خروار همین است! این مدل مواجهه، این مدل مدیریت را قبل‌تر، در ایجاد محدودیت‌های ترافیکی، در اعلام دورکاری کارکنان، در برگزاری آزمون‌های قبلی و این اواخر در ماجرای سفرهای نوروزی هم دیدیم. یادتان هست؟ اگر نیست، یک‌بار دیگر صحبت‌های وزیر بهداشت را به‌عنوان نفر اول جبهه مقابله با کرونا به یادتان بیاورید تا باهم مرور کنیم. با هم صحبت‌های سعید نمکی را مرور کنیم که زورش به وزارت کشور و تمام آن ستاد ملی عریض و طویل کرونا نرسید که سفر رفتن را برای عید نوروز ممنوع کنند و سر آخر هم مردم را به حضرت‌عباس قسم داد و گفت: «ما التماس کردیم که سفر نباشد. وزیر بهداشت در جمهوری اسلامی ایران همیشه باید خواهش کند، تمنا کند، دست ببوسد و پا ببوسد تا بلکه بتواند یک قدم بردارد. درحالی‌که در جاهای دیگر دنیا وقتی وزیر بهداشت بنویسد که فلان چیز آره یا خیر، دیگر تمام است. تقاضا می‌کنم که حتی اگر همه دروازه‌ها باز شد، حضرت‌عباسی سفر نروید. رفتن همانا و گرفتار شدن در این دام هم همان. نگذاریم خوزستان‌های دیگری ایجاد شود. من التماس کردم که پروازها از منطقه آلوده به غیرآلوده را قطع کنیم، مگر در موارد ضروری که با تشخیص کمیته استانی با تست‌های قبلی انجام شود. نمی‌شود که از یک کانون جدید آلوده هر روز چرخش این ویروس را به جاهای مختلف نظاره کنیم. خطرناک‌ترین عامل در چرخش ویروس موتاسیون‌یافته سفر است. حتی اگر بلیت و هتل مجانی هم برایتان فرستادند، این را بدانید که دارند برایتان ویزای بیماری و مرگ می‌فرستند.»
این قطعات پازل را کنار هم بچینید، ماجرای برگزاری آزمون‌های مختلف و حواشی پس و پیش از آنها را، ماجرای سفرهای نوروزی و محدودیت‌های ترافیکی، دورکاری، ایمنی جمعی، تست‌های کرونا، این وضعیت واکسیناسیون و... آن‌وقت حتما به همان نتیجه‌ای می‌رسید که ما رسیدیم؛ به یک بلبشوی مدیریتی، یک چندصدایی و یک مدل آزمون و خطایی که برای کشوری که مسئولانش ادعای موفقیت در مدیریت کرونا را جار می‌زنند! خوب نیست.
چرا بقیه آزمون‌ها برگزار شد؟
تجمعات و عدم رعایت پروتکل‌های بهداشتی، همچنان اصلی‌ترین عامل شیوع کرونا است. عدم رعایت فاصله مناسب بین افراد و برگزاری تجمعات گوناگون، از اصلی‌ترین نگرانی‌هایی بود که از همان ابتدای شیوع کرونا منع و نفی می‌شد. آزمون‌های سراسری و آزمون‌های تخصصی، مراسمات مذهبی، مسافرت‌ها و دید و بازدیدها و میهمانی‌ها و... هم به‌خاطر ایجاد همین ماجرای هولناک، یعنی برقراری تجمعات، همواره محل نقد و منع متخصصان و کارشناسان بوده و هست. احتمالا هنوز یادتان نرفته است، قصه دنباله‌دار آزمون‌های سراسری و لغو و تعویق‌های پیاپی و نقد و تاییدهایی که در ارتباط با آن صورت می‌گرفت؛ ماجرایی‌که باوجود تمام انتقادات و هشدارهایی که متخصصان داده بودند، برگزار شد و به‌دنبال آن یکی‌یکی آزمون‌های مختلف دیگر هم دومینووار پیش رفتند. مثلا همین هفته گذشته، به‌رغم تمام انتقادات و درخواست‌هایی که بعد از ورود کرونای انگلیسی به کشور وجود داشت و خواسته شد تا این آزمون با تاخیر برگزار شود، اما مثل آزمون سراسری و خیلی دیگر از آزمون‌های دیگر انجام شد و در این بین یک آزمون بیش از بقیه حاشیه‌ساز شد و باوجود یک‌بار تعویقی که چندماه گذشته داشت، دوباره و در دقیقه90 جلوی برگزاری‌اش گرفته شد؛ آزمون وکالت 99!
وزارت بهداشت هم بی‌نقص نیست، اما حرفش هم خریدار ندارد
در ارتباط با همین مدل مدیریتی و چالش‌هایی که با آن مواجهیم، با سیدعلیرضا ناجی، رئیس مرکز ویروس‌شناسی بیمارستان مسیح دانشوری، عضو کمیته علمی ستاد ملی مقابله با کرونا و عضو کمیته ملی واکسن کووید گفت‌وگویی انجام دادیم و او نیز ضمن گلایه از وضعیت مدیریت کرونا در کشور به «فرهیختگان» گفت: «واقعیت این است که من فکر می‌کنم در این شرایط اپیدمی، بیش از اینکه نظام سلامت بخواهد پاسخگو باشد باید نظام مدیریت اپیدمی پاسخگو باشد. وزارت بهداشت به تنهایی نمی‌تواند و قادر نخواهد بود که بیشتر اعمال قدرت کند، به‌نحوی اصلا در حوزه مدیریت اپیدمی قدرت اجرایی ندارد. در کشور ما و در ماجرای مدیریت همه‌گیری از نماینده مجلس، وزارتخانه‌های مختلف، نهادهای اقتصادی، شخص رئیس‌جمهور، سخنگوی دولت و... وقتی دخالت می‌کنند و به چندصدایی‌شدن فضا دامن می‌زنند باید در این زمینه پاسخگو باشند. الان به‌نظر من اپیدمی بسیار تحریک‌کننده است. مدیریت آن تنها توسط وزارت بهداشت کاملا غیرممکن است. البته نمی‌گویم وزارت بهداشت عاری از نقص است و نمی‌گویم وزارت بهداشت خطا ندارد ولی درحال‌حاضر خروج از خوزستان محدود نمی‌شود، این تقصیر وزارت بهداشت است؟ چند مدت است این حرف‌ها را در وزارت بهداشت بیان می‌کنیم؟ چرا سفرهای نوروزی محدود و یا ملغی نمی‌شود؟ فقط این موضوع نیست. در طرح شهید سلیمانی ما پشتوانه مالی نداریم و پشتوانه مالی از این طرح نشده است و درمورد واکسیناسیون بسیار عقب هستیم. مسائل مختلفی است که اتفاق می‌افتد. درمورد مدیریتی که در زمینه کرونا باید شود، تمام این مسائل را در این مدت داریم. مگر قرار نشده بود در سیستم حمل‌ونقل ما تعداد اتوبوس‌ها، واگن‌ها، ترن‌های مترو اضافه شود؟ اتفاق افتاد؟ این موضوع را باید وزارت بهداشت انجام دهد؟ بستن راه‌ها را باید وزارت بهداشت انجام دهد؟ دستور قاطع را باید چه کسی بدهد؟ ستاد اجرایی کرونا باید این موضوع را دستور دهد. متاسفانه این امر وجود ندارد. الان مدیریت کرونا مدیریت بسیار چالش‌برانگیزی شده است و مدیریت آن اصلا به‌دست وزارت بهداشت نیست. به‌رغم تمام اشکالاتی که وزارت بهداشت دارد و بدان نقدهایی می‌توان کرد ولی واقعیت این است که الان این چیزی که ما می‌بینیم اصلا و ابدا مربوط به وزارت بهداشت نیست. مبادی بالادستی بسیار در این زمینه اهمیت دارند و به نحوی گل بخودی می‌زنند.»
وضعیت واکسیناسیون، ایمنی‌توده‌ای و... نشان از مدیریت غیرعلمی ما دارد
ناجی در ادامه به برخی اتفاقات جاری این اواخر اشاره کرد و گفت: «الان درمورد آزمون‌ها همچون آزمون وکالت که عقب افتاد، خیلی کار خوبی بود، اما آزمون دکتری چرا باید اجرا می‌شد؟ مگر این مسائل گفته نشد؟ ما چندین‌بار با وزارتخانه صحبت کردیم و وزارتخانه هم نظر به این امر داشت ولی چرا باید مدیریت ما چندصدایی باشد؟ چرا مدیریت ما باید این‌گونه باشد؟ کسانی که امتحان دکتری دادند به‌رغم تمام مواردی که بود، در شرایط سختی که وجود داشت همانند استان خوزستان، اجرا کردن امتحانات کار اشتباهی بود. همانند بقیه امتحانات که به بهار افتاد تا در شرایط بهتری بتوان برگزار کرد، چرا این کار انجام نشد؟ این نشان می‌دهد در کشور ما مدیریت ما واحد نیست و یک‌صدایی وجود ندارد و استانداردهای دوگانه وجود دارد و هرکسی هرکاری بخواهد انجام می‌دهد. این خلاصه مطلبی است که می‌توان بیان کرد و از همین افرادی که ذکر کردم باید در این زمینه پاسخگو باشند باید بپرسید. اگر مرجع علمی مربوط به کنترل کووید در ایران، وزارت بهداشت است باید نظرات آن شنیده و اجرا شود و خیلی روشن و واضح بگوییم که این موضوع اتفاق نمی‌افتد و سفرهای نوروزی جابنداز و راه‌بنداز شده است. یعنی بلیت‌ها فروخته شده و الان می‌خواهیم برای آن شرایطی قرار دهیم که آنها را محدود کنیم و نمی‌توانیم این کار را انجام دهیم. اینها نقض‌غرض است. واقعیت این است که وقتی این موارد را می‌شنویم به‌نظر می‌رسد سیستم تفکر کشور هنوز به‌سمت ایمنی جمعی با استفاده عفونت طبیعی است و یا اینکه برخی متوجه نیستند چه اتفاقی می‌افتد. شاید ذهنیت علمی در این حد هم نداشته باشند ولی متوجه نباشند در کرونا چه اتفاقی می‌افتد و دود تمام این مسائل به چشم مردم می‌رود، البته دولت هم چکیده‌ای از مردم است و اتفاق بد برای مردم بیفتد مطمئنا از اطرافیان و آشنایان دولتمردان هم درگیر می‌شوند. خیلی باید روشن‌تر، علمی‌تر، واضح‌تر درباره این موضوع حرکت کنیم. فایده‌دار بودن واکسیناسیون را درنظر بگیریم، اشکالات علمی ایمنی با عفونت طبیعی را درنظر بگیریم. اصلا نگاه نکنیم سکونی نسبی برقرار شده است، الان باید نگاه کرد با ورود یک واریانت چه اتفاقی در خوزستان افتاده است. اصلا این استان را محدود نمی‌کنیم و به‌جای دیگر منتقل می‌کنیم. من می‌ترسم با این وضعیت اتفاقی بیفتد و به‌نظر من موجب سرخوردگی جامعه می‌شود و من نمی‌دانم کسانی که طرفدار ایمنی جمعی حاصل از عفونت طبیعی هستند با مسائل فلان مقاله و... واقعیت‌های دیگری که در کنار آن هست را نمی‌بینند؟ چیزهایی که در ایران اتفاق می‌افتد نمی‌بینند؟ متاسفانه در ایران پایگاه اطلاعاتی مناسب نداریم، درمورد خیلی از مسائل اینچنین است، چه کسانی که بگویند عفونت مجدد زیاد داریم و چه کسانی که می‌گویند نادر است هر دو اشتباه می‌کنند چون بر اساس مشاهدات بیان می‌کنند. کدام پایگاه داده علمی در کشور وجود دارد و ثبت کند که چقدر کار آزمایشگاهی روی این مساله انجام می‌شود. اگر مطالعات علمی صورت نمی‌گیرد چرا به تجربیات دیگران توجه نمی‌کنیم. اگر این توضیحات را بیان می‌کنم فقط به‌خاطر این است که ایمنی جمعی حاصل از عفونت طبیعی طرفداران جدی دارد و ما به‌سمت آن می‌رویم. قطره‌چکانی واکسن وارد کردن به هیچ جایی نمی‌رسد. مقاله جدید و اخیر بیان کرده باید واکسیناسیون بسیار سریع صورت گیرد و در حجم بالا و در کمترین زمان باشد تا از ایجاد موتاسیون‌هایی که می‌توانند برنامه‌های واکسیناسیون و درمانی ما را به‌هم بریزند، جلوگیری شود. از آنجایی که یک‌سری از داروهای آنتی‌بادی است که خیلی موثر هستند و صددرصد این واریانت‌ها نسبت به آن نیز مقاومت ایجاد می‌کنند و اطلاعات نشان داده که واریانت‌های جدید خیلی بیشتر از آن چیزی که شرکت‌های ساخت واکسیناسیون صحبت می‌کنند، مقاومت بالایی نسبت به واکسن دارند و به‌نظر می‌رسد آنها قدری لاپوشانی می‌کنند. تمام این مسائل به ما نشان می‌دهد که چقدر کند و غیرعلمی عمل می‌کنیم.»
واکسیناسیون در ایران با این برنامه، شکست خورده است
عضو کمیته علمی ستاد ملی مقابله با کرونا گفت: «اینکه سفر نوروزی را چطور داشته باشیم که نه سیخ بسوزد و نه کباب و من به شما می‌گویم هم سیخ می‌سوزد و هم کباب! این مدل عمل‌کردن اصلا درست نیست و واقعا برای من تعجب‌آور است که نمی‌دانیم چه اصطلاحی برای آن به‌کار ببریم. در هر صورت به‌نظرم می‌رسد مشاوره خوبی کسانی که در راس هستند، نمی‌گیرند. یک روزی می‌گفتند فلان درصد جامعه به کرونا مبتلا شده‌اند و... الان جامعه را نگاه کنید. الان در خوزستان چه خبر است؟ مگر خوزستان جزء همان استان‌هایی نیست که می‌گوییم درگیر هستیم؟ مگر در مازندران هر بار نمی‌گوییم این استان قرمز یا نارنجی است؟ چرا این وضعیت ادامه‌دار است؟ مگر خیلی‌ها نگرفته بودند و قرار نبود ایمنی داشته باشند و دیگر مبتلا نشوند؟ باید روی اینها فکر کرد. درواقع همان حالت‌هایی است که در جاهای دیگر می‌بینیم یعنی معادلات مربوط به ایمنی جمعی با عفونت طبیعی با یک‌سری از المان‌ها می‌توانند شکست بخورند؛ با ورود واریانت‌های جدید، با تغییراتی که ویروس می‌کند، با تفاوت ظرفیت‌های ایمونولوژیکی که از فردی به فرد دیگر متفاوت است. وقتی مقاله‌ای می‌آوریم و می‌گوییم ایمنی می‌تواند تا 9-8 ماه باقی بماند چرا آن مقاله علمی دیگر را نمی‌بینیم که در آن آمده است کسانی که کارمندان سیستم بهداشتی هستند، کار کردند و دیدند آنتی‌بادی‌های نامیزان بعد از یک یا دو ماه به‌سرعت کاهش می‌یابد؟ چرا این میزان تفاوت و گوناگونی را نمی‌بینیم تا یک‌بار تصمیم بگیریم؟ چرا یک‌بار مطالعه را با واقعیت انجام نمی‌دهیم که هزینه اثربخشی واکسیناسیون را ببینیم. الان همین تعدادی که به‌صورت قطره‌چکانی وارد می‌شود، من نمی‌دانم تا کجا می‌خواهیم برویم. به‌عنوان کسی که در آزمایشگاه ویروس‌شناسی کار می‌کنم، هنوز به من واکسن نرسیده است و در بیمارستان مسیح دانشوری هستم و هر بار خودم نمونه می‌گیرم. این یعنی ما به‌میزان مناسب نتوانستیم واکسن را وارد کنیم و واقعا این برنامه شکست خورده است.»