پیش از این، در ستونی تحت‌عنوان «تاریخ علم در اسلام و ایران» به تبیین مباحث علمی و دقیق تاریخ این مبحث مهم و مطرح در مجامع علمی روز می‌پرداخت. بن‌مایه این رشته مقالات، اساسا مباحثی بود که دکتر علی‌اکبر ولایتی در برنامه تلویزیونی «ایران» از شبکه دوم سیما بیان کرده‌ و  سپس، بنا به درخواست‌های متعدد اساتید، پژوهشگران و دانشجویان، جهت تبیین دقیق‌تر مباحث و ارائه مستندات این مطالب، برای چاپ در روزنامه تنظیم کرده بودند. روزنامه «فرهیختگان» در پاسخ به درخواست‌های مکرر خوانندگان، مطابق گذشته به چاپ این مجموعه ادامه خواهد داد. البته به‌جهت اتصال و پیوستگی مباحث، پیش از شروع مباحث جدید، نگاه و مروری خواهیم داشت به مباحث گذشته که در همین ستون منتشر خواهد شد.

تقریبا به‌جز منجمان و پزشکان، دیگر دانشمندان، به‌ویژه محدثان و دانشمندان علوم نقلی، از صله ایلخانان بهره نمی‌یافتند و درنتیجه یا باید به هزینه شخصی و صرفا به شوق و شور درونی خویش به کار علمی مشغول می‌شدند یا در کنف حمایت وزرا و بزرگان ایرانی دربار ایلخانان، نظیر خواجه‌نصیرالدین طوسی و خواجه رشیدالدین فضل‌الله و خواجه شمس‌الدین صاحب‌دیوان، به تحقیق و تعلیم و تعلم می‌پرداختند. احترامی که ایلخانان برای عالمان دینی‌ای همچون علامه حلی و نجم‌الدین دبیران کاتبی قزوینی قائل بودند صرفا استثناهای انگشت‌شماری است که نمی‌توان آنها را در قاعده‌ای کلی برای دوران ایلخانان جای داد. به همین نسبت، یعنی علاقه و به‌تبع آن، گشاده‌دستیِ ایلخانان به اموری که نتیجه ملموسی در حیات دنیوی ایشان داشته باشد، آنان را بر آن می‌داشت که به پیشرفت‌های پزشکی شور و علاقه‌ای وصف‌ناپذیر نشان دهند؛ زیرا به‌سبب شیوه زندگی ناسالم‌شان، نظیر شُرب خَمر و تناول بیش از اندازه غذاها و فساد اخلاقی که خود زمینه‌ساز بسیاری از بیماری‌های مقاربتی بود و مهم‌تر از همه، برای درمان افسران، سرداران و سربازان زخمی به پزشکان نیاز داشتند. نمونه‌های بسیاری در منابع ذکر شده است که ارج و منزلت پزشکان را در پیش ایلخانان نشان می‌دهد. آنان مغلوبانی را که می‌توانستند افراد زخمی و مجروح را درمان و موجبات اعزام مجدد آنها به جبهه را فراهم کنند مورد تشویق قرار دادند و خیلی زود فرمان دادند که استادان و صنعتگران و پزشکان از قتل‌عام معاف و به نقاطی که خدمت‌شان ممکن است، موردنیاز باشد اعزام شوند به‌طوری که حتی پزشکان از پرداخت مالیات نیز معافیت یافتند.1 همچنین چنگیزخان پزشکی را که در حمله به سمرقند اسیر شده بود به خدمت برگزید تا او را از نوعی بیماری مزمن چشمی برهاند. چنگیز به سبب خدمات این پزشک توجه زیادی به او داشت. جانشینان چنگیز نیز بعضی از طبیبان را به وزارت خود برگزیدند. همین وزرای دانشمند ایرانیِ عهد ایلخانان می‌کوشیدند به علایق دنیایی ایلخانان را به چند شاخه مشخص علمی که جهتِ معنوی نیز داشت یا جامع‌الاطراف و چندوجهی بود سوق دهند و از این سلیقه خاص مغولان در مسیر درست شکوفایی علم و فرهنگ ایران بهره برند. این تدبیر بزرگان ایرانی موثر واقع شد و به پیشرفت علوم و صنایع مربوط به آنها در همه جوانب علمی و نه فقط در یک یا دو رشته علمی موردعلاقه مغولان منجر شد. بدیهی است پیشرفت در دانش پزشکی بدون پیشرفت در وجوه مختلف علمی و علوم گوناگون مرتبط غیرعملی است.

پی‌نوشت:
1-  الگود، سیریل لوید (1352). تاریخ پزشکی ایران، ترجمه محسن جاویدان، تهران، اقبال، صص 346 – 343.