زهرا رمضانی،روزنامه‌نگار: دانشگاه‌های علوم‌پزشکی این روزها بیشتر از دیگر دانشگاه‌ها از کرونا زخم خورده‌اند؛ مراکزی که نه‌تنها باید شیوه آموزش مجازی را برای دانشجویان خود پیاده کنند، بلکه به‌عنوان تامین‌کننده نیروی انسانی موردنیاز در میدان مبارزه با کروناویروس هم تلقی می‌شوند و همین کار را برای آنها دشوارتر کرده است. حضور موثر اعضای هیات‌علمی این دانشگاه‌ها در مباحث مربوط به واکسن این بیماری و بررسی اثرات این ویروس هم موضوعی نیست که بتوان به‌راحتی از کنار آن گذشت. به‌عبارت دقیق‌تر این مراکز علوم پزشکی هستند که بیشترین بار را در همه‌گیری کروناویروس به دوش می‌کشند تا بتوانند با رسیدن به یافته‌های علمی جدیدتر، هرچه زودتر پیروز میدان شوند و طبیعی است که در این میان نیروی انسانی آنها بیشترین نقش را در این مساله ایفا می‌کنند.
دانشگاه علوم پزشکی آزاد اسلامی تهران هم با در اختیار داشتن مراکز بیمارستانی متعدد آن هم در پایتخت کشور به‌عنوان یکی بازوان اصلی نظام سلامت کشور در مواجهه با شرایط کرونایی به شمار می‌رود. واحد دانشگاهی‌ای که درکنار دارا بودن سه بیمارستان و پلی‌کلینیک تخصصی به آموزش بیش از هزار دانشجو در هشت دانشکده خود می‌پردازد و حالا نه‌تنها کلاس‌های علمی و کارورزی خود را با رعایت پروتکل‌های بهداشتی در شرایط حضوری برگزار می‌کند، بلکه آموزش مجازی خود را هم دنبال می‌کند تا وقفه‌ای در این مهم ایجاد نشود. اما ویژگی مهم این دانشگاه را می‌توان مراکز تحقیقاتی آن دانست. این واحد علوم پزشکی دانشگاه آزاد اسلامی با در‌اختیار داشتن مراکز تحقیقاتی متعدد تلاش کرده نقش موثری در پیشبرد برنامه‌های علمی و پژوهشی مرتبط با کرونا داشته باشد و قطعا نتیجه‌بخشی آن سهم بسزایی در رسیدن این پیروزی خواهد داشت. از سوی دیگر حضور اعضای هیات‌علمی این دانشگاه در فعالیت‌های پژوهشی مرتبط با این حوزه که خارج از این واحد دانشگاهی دنبال می‌شود، باعث شده حیطه اقدامات این مرکز دانشگاهی، به خارج از جغرافیای فیزیکی آن معطوف شود.
در این گزارش به‌سراغ فرشاد هاشمیان، معاون پژوهشی دانشگاه علوم پزشکی آزاد اسلامی تهران رفتیم تا درکنار اطلاع از فعالیت‌های این معاونت، با توجه به تخصص داروسازی بالینی او، درباره اقدامات این واحد دانشگاهی در حوزه کرونا بپرسیم که در ادامه می‌خوانید.
دانشگاه علوم پزشکی آزاد اسلامی تهران 14 مرکز تحقیقاتی دارد که برخی از آنها به‌طور ویژه در حوزه پزشکی فعالیت می‌کنند، با توجه به شرایط کشور بعد از همه‌گیری کرونا چه تغییراتی در روند کاری این مراکز ایجاد شده است؟
در وهله اول درمورد پاسخ به این سوال باید بگویم تلاش‌مان در مجموعه این واحد دانشگاهی آن بوده که هیچ فعالیتی را به دلیل همه‌گیری کرونا متوقف نکنیم تا فعالیت این مراکز جهت‌گیری مناسب با نیازهای فعلی امروز جامعه را پیدا کند. همانطور که بحث آموزش ما تعطیل نشد و دروس عملی و کارورزی‌هایمان تداوم داشته، بسیاری از کارهای پژوهشی ما نیز تعطیل نشده و تنها دچار تغییر مسیر در روند کاری‌شان شده است. در آموزش باید متناسب با شرایط منعطف عمل کرده و تغییر حالت دهیم؛ بیشترین تلاش‌مان در این حوزه آن است که بالاترین دریافت علمی توسط دانشجو صورت بگیرد؛ چراکه علی‌رغم خاص‌بودن شرایط درحال حداکثرسازی توان مجموعه هستیم و در حیطه پژوهش هم همین روند حاکم است. درحالی‌که صرفا در دوران وضعیت قرمز کرونا آزمایشگاه‌های ما چندین هفته تعطیل می‌شدند و چاره‌ای هم جز آن نداشتیم، اما مابقی فعالیت‌های پژوهشی که در قالب پایان‌نامه‌های مراکز تحقیقاتی دنبال می‌شد، ادامه داشته و هیچ وقفه‌ای در آن ایجاد نشده است. همچنین آن دسته از مراکز تحقیقاتی‌مان که با شرایط کرونایی منطبق بودند به شکل اتوماتیک به این سمت رفتند تا بتوانند با فعالیت‌های خود تبعات این همه‌گیری را کاهش دهند.
تغییر مسیر فعالیت مراکز تحقیقاتی دانشگاه علوم‌پزشکی آزاد اسلامی تهران به دلیل کرونا
جایگاه مراکز تحقیقاتی این واحد دانشگاهی در دانشگاه آزاد اسلامی و کشور کجاست؟
برخی از این مراکز نه‌تنها در سطح دانشگاه آزاد اسلامی، بلکه در کشور دارای رتبه هستند. طبیعی است که ما در این واحد دانشگاهی مراکز تحقیقاتی بسیار فعال، متوسط و با فعالیت پایین را داریم و این مساله در همه‌جای کشور هم وجود دارد. در اصل توزیع مراکز ما در سطح دانشگاه نرمال است و تلاش این بوده که آنها در راستای اتفاقات مرتبط با کرونا و مبتنی‌بر ماموریت‌شان فعالیت کنند. با این حال باید به این مساله توجه شود که ماموریت برخی مراکز هم به هیچ عنوان با کرونا همخوانی نداشته و طبیعی است که این مراکز به فعالیت‌های خود ادامه داده‌اند. از طرف دیگر اثرگذاری کارهای پژوهشی زمانبر است و امیدواریم تا پایان سال نتایج برخی از این فعالیت‌ها منتشر شود که حتما اثرگذار خواهد بود. در بحث کرونا شاهد هستیم حوزه‌های بیمارستانی، کلینیک‌ها، ارائه خدمات پرستاری و آزمایشگاهی با این مقوله درگیر بوده و متاسفانه تعداد زیادی از همکاران ما هم دچار کرونا شده و حتی شهدای کادر سلامت را هم داشته‌ایم، با این حال هیچ‌گاه فعالیت‌های مرتبط با کرونا در دانشگاه علوم پزشکی متوقف شده است.
درحال برندسازی دانشگاه آزاد اسلامی با صنایع مرتبط با حوزه پزشکی هستیم
معاونت پژوهشی واحدهای مختلف به‌عنوان یکی از بازوان درآمدی محسوب می‌شود، واحد علوم پزشکی آزاد اسلامی تهران تا چه میزان توانسته از این ظرفیت برای کاهش اتکا به شهریه دانشجویی بهره ببرد؟
واقعیت این است که خلق درآمد از مسیر مراکز رشد و سرای نوآوری رخ می‌دهد و در این حوزه دانشگاه آزاد اسلامی مجموعه نسبتا جوانی است؛ با این حال در این واحد دانشگاهی در ارتباط با پارک علم و فناوری فعالیت‌های خوبی در ارتباط با کرونا انجام شده و بازوی مشورتی پروپوزال‌های مرتبط با این بیماری، تیم علوم پزشکی تهران دانشگاه آزاد اسلامی است. حتی در ایام تعطیلی نوروزی هم فعالیت مستمری را داشتیم و محصولات مرتبط با واحدهای مختلف را مورد بررسی قرار می‌دادیم. درباره درآمدزایی به شکل سودآوری برای دانشگاه هم باید بگویم ما آورده مالی داشته‌ایم، اما اصولا پژوهش را باید با نگاه سرمایه‌گذاری دید، از این‌رو هدف ما این است که امکانات بیشتری در‌اختیار مجموعه‌های مرکز رشد قرار بگیرد تا بعد از جوانه زدن، بتوانند به‌تدریج از بدنه اصلی جدا شوند. طبیعتا از کنار این اتفاق برای اینکه بتوانیم این مسیر را ادامه دهیم، باید برگشت مالی هم داشته باشیم و امروز این واحد دانشگاهی در همین راه حرکت می‌کند تا با سوددهی مراکزی که امروز مشغول کار هستند، بتوانیم آورده مالی داشته‌ایم. درآمد این مجموعه درحال حاضر بیشتر بر پایه عقد قراردادهای برون‌دانشگاهی استوار است و خوشبختانه ارتباط با صنعت را به خوبی برقرار کرده‌ایم تا بتوان در روند متعارفی برندسازی دانشگاه را انجام دهیم. امروز درحال ایجاد حسن شهرتی از دانشگاه آزاد اسلامی در میان صنایع مرتبط هستیم و خوشبختانه این روند وابسته به فرد نیست و می‌تواند به صورت ادامه‌وار، شاهد اختصاص طرح‌های برون‌دانشگاهی باشیم. درعین‌حال با حمایت از مراکز رشد و بسترسازی‌ای که از طریق کمیته تحقیقات دانشجویی و گسترش فضای فعالیت‌های مرتبط با محصولات و کارهای ایده‌محور صورت می‌گیرد، در آینده شاهد اتفاقات خوبی خواهیم بود.
به‌عنوان محور مباحث کرونایی در دانشگاه آزاد اسلامی مطرح هستیم
باید به این مساله توجه شود که صرفا نباید به تولید محصول بسنده کرد؛ چراکه گاهی فروش دانش فنی و حل مسائل کشور که با تسهیل یک روند محقق می‌شود، ارزشمند است که در این‌گونه فعالیت‌ها هم با همکاری وزارت بهداشت، اقدامات خوبی صورت گرفته و درحال حرکت در این مسیر هستیم. در داخل دانشگاه علوم پزشکی آزاد اسلامی تهران با اولویت دادن به مقوله اخلاق حرکت‌های مرتبط با کرونا و دیگر حوزه‌ها را دنبال می‌کنیم و به نوعی به‌عنوان محور مباحث کرونایی در دانشگاه آزاد اسلامی مطرح هستیم.
این واحد دانشگاهی در حوزه تولید واکسن کرونا هم فعالیتی داشته است؟
خیر. ما به شکل مستقیم در لیست شرکت‌هایی که در حوزه تولید واکسن فعالیت می‌کنند که اسامی آنها هم در‌اختیار وزارت بهداشت است، حضور نداریم اما اعضای هیات‌علمی ما در این زمینه به ارائه خدمات علمی می‌پردازند و معتقدیم باید در کارهایی که از لحاظ علمی در آنها تخصص داریم، وارد عمل شویم که این کار را هم دنبال می‌کنیم.
بد نیست در اینجا به این مقوله اشاره کنم متاسفانه در جامعه ما بیشتر نگاه درمانی به حوزه علوم پزشکی وجود دارد، درحالی که تلاش می‌کنیم علاوه‌بر مباحث درمانی، نگاه سلامت‌محور را داشته باشیم تا بتوان سلامت جامعه را از لحاظ جسمی و روانی ارتقا داد؛ در همین راستا رشته‌های مرتبط با سلامت جسم و روان را با نگاه چندرشته‌ای دنبال می‌کنیم. ما جزء معدود مراکزی هستیم که رشته‌های مرتبط با هردو وزارتخانه را در اختیار داریم و ارتباط بسیار عمیقی با دیگر واحدها نیز داریم و طبیعتا از این ارتباطات می‌توان برای رشته‌های بین‌رشته‌ای استفاده کرده و پژوهش‌ها را از حوزه نقطه‌ای به صورت ادامه‌دار و مساله‌محور دنبال کرد.
کرونا مانند سونامی باعث تغییر مسیر پژوهش‌های پزشکی در دنیا شده است
کرونا در حوزه پژوهش‌های پزشکی چه تغییراتی را ایجاد کرده است؟
در مسیر حرکت‌های پژوهشی در حوزه‌های درمانی، آموزشی و پزشکی مسیر متعارفی وجود دارد که حدودا بخش‌هایی را در آینده قابل پیش‌بینی می‌کند. به‌عبارت دیگر کشورهای مختلف برنامه‌های چند ماهه، یک‌ساله، سه‌ساله و پنج‌ساله در این خصوص اجرایی می‌کنند و فعالیت‌هایشان نیز طبق همین برنامه‌ریزی‌هاست. در مسیری تعیین‌شده به‌طور مثال نگاه می‌شود که جایگاه داروهایی مانند مونوکلونال آنتی‌بادی در پنج‌سال آینده کجا خواهد بود یا وضعیت آموزشی ما در حوزه علوم پزشکی در پنج‌سال آینده باید در کدام نقطه قرار بگیرد و این یک روند متعارفی است که در دنیا دنبال می‌شود. گاهی برنامه استراتژیک تعیین‌شده درصدی را هم برای بحث‌های پیش‌بینی‌نشده در نظر می‌گیرند، مثلا انتظار دارند سلول‌های بنیادین در درمان سلول‌های سرطانی به سطح مشخصی برسد، اما یک‌باره یک محقق یک اقدام نوآورانه انجام می‌دهد که سه‌سال به یک‌سال کاهش می‌یابد و طبیعتا پروتکل‌های درمانی نیز به همان میزان تغییر می‌کند.
کرونا در دنیا مانند یک سونامی باعث تغییر در این مسیر شد. ما در علوم پزشکی بحث پیش‌بینی را داریم که براساس اطلاعات ورودی و روش‌های محاسباتی و اپیدولوموژیک، تصویری از آینده را به ما می‌دهد. به‌طوری‌که در چند سال گذشته براساس داده‌ها این پیش‌بینی را داشتیم که احتمالا در آینده یک همه‌گیری اتفاق می‌افتد که ابعاد وسیعی هم دارد، اما اینکه این همه‌گیری در چه زمانی و در چه ابعادی رخ می‌دهد، با دانش فعلی چندان دقیق نمی‌توان آن را برآورد کرد و درنهایت این پیش‌بینی بسیار بزرگ‌تر از آنچه تصور می‌شد، اتفاق افتاد، به‌طوری‌که دیدیم کرونا درنهایت باعث شد روندها در حیطه آموزش، پژوهش و ارائه خدمات بالینی دچار تحولات جدی شود. در حوزه آموزش پزشکی می‌بینیم آموزش مجازی را داریم، هرچند قبلا هم پیش‌بینی شده بود در کشور ما تا دوسال آینده 20 درصد آموزش‌ها به شکل مجازی دنبال شود، اما به دلیل کرونا در تمام دنیا نزدیک به اکثریت آموزش‌ها به جز دروس عملی و کارورزی‌ها تحت‌تاثیر قرار گرفت. در حوزه پژوهش و خدمات بالینی حجم بالایی از کارها به همین سمت حرکت کرد. به‌طور مثال در حوزه اختصاص بودجه به برنامه‌های پژوهشی در حوزه بیماری‌های واگیر و غیرواگیردار برنامه‌ریزی‌ها به‌هم خورد و حجم بزرگی از پژوهش و تولید علم به کرونا معطوف شد.
این را در نظر بگیرید که وقتی حجم بزرگی از پژوهش‌ها به یک سمت خاصی حرکت می‌کند با توجه به اینکه منابع‌ها چه از لحاظ مالی و چه دانشی و انسانی به یک حیطه معطوف می‌شود، طبیعی است که مجبوریم در حوزه‌های دیگر مانند بیماری‌های غیرواگیر فعالیت کمتری را دنبال کنیم و چاره‌ای نیز جز این کار وجود ندارد؛ چراکه کرونا روی تمامی ابعاد زندگی انسان اثرگذار بوده است. امیدواریم در چند ماه آینده و شاید تا پایان سال میلادی کرونا از بحران به یک اتفاق قابل‌مدیریت در سطح جهانی تبدیل شود.
اتفاقات یک‌سال گذشته تغییرات مهمی را در حیطه پزشکی دنیا ایجاد کرده است
پیش‌بینی‌های علم پزشکی از دوران پس از همه‌گیری کرونا چگونه است؟
از لحاظ پزشکی تبعات ناشی از این اتفاق روی سیستم اعصاب مرکزی، تنفسی، قلبی و عروقی به‌زودی برطرف نمی‌شود و سال‌ها نیاز به کار علمی دارد. درحال حاضر نیز مقالات زیادی چه در داخل و چه خارج از کشور در این مهم داریم و ممکن است تا سال‌ها نیز این بحث ادامه داشته باشد، حتی احتمال دارد روی ژنتیک افراد هم اثرگذار باشد که این حوزه هنوز ناشناخته است. به‌هرحال مسیر اتفاقاتی که یک‌سال گذشته رخ داده، تغییرات زیادی در حیطه جهانی به‌ویژه علوم پزشکی ایجاد کرده است، البته پیشرفت‌های زیادی هم در بحث بیماری‌های واگیردار داشته‌ایم، با این حال احتمال دارد پیشرفت‌ها در دیگر مسیرهای پزشکی را به تعویق انداخته باشد.