پیش از این، در ستونی تحت عنوان «تاریخ علم در اسلام و ایران» به تبیین مباحث علمی و دقیق تاریخ این مبحث مهم و مطرح در مجامع علمی روز می‌پرداخت. بن‌مایه این رشته مقالات، اساسا مباحثی بود که دکتر علی‌اکبر ولایتی در برنامه تلویزیونی «ایران» از شبکه دوم سیما بیان کرده ‌و سپس بنا به درخواست‌های متعدد اساتید، پژوهشگران و دانشجویان، جهت تبیین دقیق‌تر مباحث و ارائه مستندات این مطالب، برای چاپ در روزنامه، تنظیم کرده بودند. روزنامه «فرهیختگان» در پاسخ به درخواست‌های مکرر خوانندگان، مطابق گذشته به چاپ این مجموعه ادامه خواهد داد. البته به‌جهت اتصال و پیوستگی مباحث، پیش از شروع مباحث جدید، نگاه و مروری خواهیم داشت به مباحث گذشته که در همین ستون منتشر خواهد شد.

سیداسماعیل جرجانی، دانشمند بزرگ و نامی علم طب، بُنِ زبان را، گوشتی غُدَدی ذکر کرده که آب (ترشح آبکی) و لعاب ترشح می‌کند که امروزه با یاری میکروسکوپ نوری می‌دانیم که در این بخش جوانه‌های چشایی و غدد مترشح مواد آبکی1 (سیال) و مخاطی2 (لعابی) قرار دارند. جرجانی حتی نقش حنجره و زبان و بینی را در ادای سخن بیان کرده و مهم‌تر از همه اینکه یادآور شده که حنجره باید مرطوب باشد و غدد آن به‌طور مرتب ماده مخاطی (لعابی) ترشح کنند، وگرنه از حنجره خشک آوازی برنمی‌خیزد. جرجانی می‌نویسد که یک تکه گوشت بالای حنجره یعنی در حلق قرار دارد که در گرگان به آن ملازه (زبان کوچک) می‌گویند. او طرز قرار گرفتن مری و یا سرخ‌نای3 و خشک‌نای4 را نسبت به یکدیگر، و ساختمان نعل ‌اسبی غضروف‌های خشک‌نای را به‌درستی شرح داده است. وی حتی همراهی دو عصب را در طرفین مری ذکر کرده که امروزه آنها را به نام عصب مهاجر5 (ریوی معدی) می‌شناسیم. جرجانی همچنین به‌درستی، حرکت انقباضی و انبساطی قلب را توضیح داده است.6
جرجانی در کتاب ذخیره خوارزمشاهی خود، شرح مفصل و بسیار جالبی نیز درباره طرز تغذیه و شناخت مواد غذایی و سود و زبان هریک از آنها داده و حرکت و مقدار صرف غذا را برای تندرستی بسیار مهم دانسته است. امروزه هریک از این دو، یعنی ورزش و علم تغذیه، دو رشته جداگانه هستند. وی برای تقویت روانی بیماران نیز ارزش فراوانی قائل شده است7؛ چنانکه در کتاب سوم می‌نویسد: «و از تدبیرهای صواب که اندر نگاهداشتن قوت باید کرد شادداشتن بیمار است و مرادهای او دادن و رضای او جُستن و او را از هوایی به هوای موافق‌تر (آسایشگاه8) و از جایی به جای خوش آوردن و دوستان او را پیش او حاضر داشتن و به خبرهای خوش و امیدواری‌ها بشارت دادن تا قوت حیوانی و نفسانی بدان قوّت همی‌ گیرد.»  سیداسماعیل جرجانی در مجلد سوم کتاب ذخیره خوارزمشاهی (صص 153-142)، انواع داروهای قی‌آور و ملیّن، و خواص و زیان آنها، طرز تهیه آنها و نیز درمان اسهال و سپس به‌ترتیب حروف الفبای گیاهان دارویی و دیگر مواد شفابخش9 را ذکر کرده است. جرجانی درباره نبض همانند جالینوس و ابن‌سینا می‌نویسد: «نبض حرکت شریان‌ها را گویند و هر نبضی از دو حرکت است و از دو سکون، یک حرکت، حرکت انبساطی است و یک سکون، سکونی که از پس حرکت انبساط باشد و حرکت دوم حرکت انقباض است، و یک سکونْ سکونی که از پس حرکت انقباض باشد.» جالینوس انبساط شریان‌ها را همزمان با انبساط قلب دانسته است که نظریه اشتباهی است و انبساط شریان‌ها یعنی پرشدن آنها از خون و درنتیجه، افزایش قطر آنها، از پیِ انقباض قلب پدید می‌آید. جرجانی نیز همین نظریه را پذیرفته و در کتاب خویش آورده است. جرجانی روش گرفتن نبض در مچ دست را در طرف زندِ اعلی10 و به یاری چهار انگشت چنان دقیق نوشته است که امروز نیز پزشکان آزموده و مجرب به همان نحو عمل می‌کنند.11

پی‌نوشت:
1-   seros
2. mucose
3. Oesophagus
4. Trachea
5. N. vagus
6. خالدپور، سیروس (1377-پاییز). «پایه‌گذار نمودار تَب در جهان پزشکی: اخوینی بخاری»، ایران‌شناسی، سال دهم، ش 3، ص 513.
7. همان‌جا.
8. Sanatorium
9. Pharmacology
10. Radial
11. همان، ص 514.