پیش از این، در ستونی تحت عنوان «تاریخ علم در اسلام و ایران» به تبیین مباحث علمی و دقیق تاریخ این مبحث مهم و مطرح در مجامع علمی روز می‌پرداخت. بن‌مایه این رشته مقالات، اساسا مباحثی بود که دکتر علی‌اکبر ولایتی در برنامه تلویزیونی «ایران» از شبکه دوم سیما بیان کرده‌ و سپس بنا به درخواست‌های متعدد اساتید، پژوهشگران و دانشجویان، جهت تبیین دقیق‌تر مباحث و ارائه مستندات این مطالب، برای چاپ در روزنامه، تنظیم کرده بودند. روزنامه «فرهیختگان» در پاسخ به درخواست‌های مکرر خوانندگان، مطابق گذشته به چاپ این مجموعه ادامه خواهد داد. البته به‌جهت اتصال و پیوستگی مباحث، پیش از شروع مباحث جدید، نگاه و مروری خواهیم داشت به مباحث گذشته که در همین ستون منتشر خواهد شد.

جرجانی، همچون دیگر هم‌عصرانش، به شرح بیمار و چهار نشان مهم (IPPA) در معاینه بیمار یعنی مناظره بیمار1، لمس2، دَق3 و سمع4، که رازی در کتاب الحاوی خویش آورده، پایبند است. وی در کتاب دوم، گفتار دوم، درباره پیشگویی سیر بیماری مطالبی نوشته که امروزه نیز مورد قبول پزشکان است و در معاینه بیماران به‌کار برده می‌شوند. او از نظر تکمیل آزمایش‌های بالینی روش‌های پیراپزشکی مانند معاینه ادرار و مدفوع و نبض را شرح داده و روش شناخت بیماری را ازطریق این معاینات متذکر شده است.5 جرجانی می‌گوید اگر پزشکی بخواهد از علائم ظاهری به وضعبت درون بیمار پی ببرد، باید تشریح اندام‌ها6 و شرح کار آنها7 را بداند و به همین جهت خود او به شرح و تشریح و کالبدشناسی بدن انسان پرداخته است. او تعداد اعصاب مغز8 را هفت زوج، و اولین زوج را عصب بویایی و عصب بینایی9 که مجاور آن است ذکر کرده است. او عصب بینایی را عصب مجوف یا توخالی ذکر کرده است. گمان می‌رود علت مجوف نامیدن این عصب آن بوده است که چون در وسط این عصب به‌ویژه در شبکیه، شریان و سیاهرگ مرکزی شبکیه10 قرار دارند و پس از مرگ با خارج کردن چشم برای معاینه لایه‌های آن، آنها را بیرون می‌ریزد، این قسمت میانی تقریبا خالی به‌نظر می‌رسد؛ درحالی‌که آندِریاس وِزالیوس11، پدر کالبدشناسی در اروپا، حدود چهارصد سال بعد از جرجانی در کتاب مشهور خود به زبان لاتین، ساختمان بدن انسان12، نیز همانند جالینوس و جرجانی تعداد اعصاب مغز را هفت زوج ذکر کرده، بدون اینکه عصب اول، یعنی عصب بویایی را در جزء آنها به‌شمار آورده باشد. نام‌گذاری 12 زوج اعصاب مغزی در سال 1778م به‌وسیله یک دانشجوی آلمانی به‌نام فون زومِرینگ13 در پایان‌نامه پزشکی وی در دانشگاه گوتینگِن14 پیشنهاد شده است، ولی حتی در نخستین چاپ کتاب کالبدشناسی15 شماره اعصاب 9 زوج ذکر شده بوده است. جرجانی مغز را سرمنشأ حس و حرکت ارادی دانسته و پرده‌های مغز را دو نوع ذکر کرده است (امروزه سه پرده می‌شناسند): یکی غشاء رقیق (ظریف)16 که مماس با دماغ بر روی مغز قرار گرفته و دیگری غشاء صفیق (ضخیم)17 که مماس بر سطح درونی کاسه سر است که هر دو پرده مغز را در برابر ضربه‌ها یا فشار حفظ می‌کنند. نام این دو پرده در قدیم رواج یافت و آنها را پرده‌های مادر یا حافظ مغز (سخت‌شامه18 و نرم‌شامه19) نامیدند. پرده دیگری که بین این دو قرار گرفته و عنکبوتیه20 نام دارد، در قرن هفدهم میلادی معرفی شده است.21

پی‌نوشت:
1-  . Inspection
2. Papation
3. Percussion
4. Auscultation
5. خالدپور، سیروس (1377-پاییز). «پایه‌گذار نمودار تَب در جهان پزشکی: اخوینی بخاری»، ایران‌شناسی، سال دهم، ش 3، ص 511.
6. Anatomy
7. Physiology
8. Central Nervous System
9. N. Opticus
10. Central Retinal Artry and Vein or Vasa Central Retinae
11. Anderias Vesalius
12. Fabrica Corporis Humani
13. von Sommering
14. Gottingen
15. Gray’s Anatomy
16. Pia Mater
17. Dura Mater
18. Dura Mater
19. Pia Mater
20. Arachnoidea
21. خالدپور، سیروس (1377-پاییز). «پایه‌گذار نمودار تَب در جهان پزشکی: اخوینی بخاری»، ایران‌شناسی، سال دهم، ش 3، صص 513-511