پیش از این، در ستونی تحت عنوان «تاریخ علم در اسلام و ایران» به تبیین مباحث علمی و دقیق تاریخ این مبحث مهم و مطرح در مجامع علمی روز می‌پرداخت. بن‌مایه این رشته مقالات، اساسا مباحثی بود که دکتر علی‌اکبر ولایتی در برنامه تلویزیونی «ایران» از شبکه دوم سیما بیان کرده و سپس، بنا به درخواست‌های متعدد اساتید، پژوهشگران و دانشجویان، جهت تبیین دقیق‌تر مباحث و ارائه مستندات این مطالب، برای چاپ در روزنامه، تنظیم کرده بودند. روزنامه «فرهیختگان» در پاسخ به درخواست‌های مکرر خوانندگان، مطابق گذشته به چاپ این مجموعه ادامه خواهد داد. البته به‌جهت اتصال و پیوستگی مباحث، پیش از شروع مباحث جدید، نگاه و مروری خواهیم داشت به مباحث گذشته که در همین ستون منتشر خواهد شد.
ذخیره خوارزمشاهی به‌واقع، نخستین دایره‌المعارف طبی به زبان فارسی است. در این کتاب مباحث طبی، بهداشتی، دارویی، شناخت و روش معالجه امراض و مانند آنها با تفکیک امراض به بیماری‌های انسان، شامل مردان و زنان و کودکان، و امراض ویژه حیوانات و نیز، بیماری‌های مشترک میان انسان و حیوان و همچنین انواع و علل تَب، معالجات شکستگی‌ها، زهرها و پادزهرها، اغذیه، داروها، مایعات و بیماری‌های آشکار و پنهان، امراض ویژه اعضا، همراه با طرح‌های آناتومی انسان آمده است.1
آشنایی اروپاییان با کتاب ذخیره خوارزمشاهی حاصل سفر آنجلوس دو سَن ژوزف، کشیش و محقق فرانسوی، بود. آنجلوس در سال 1664 م در اصفهان و نزد کشیشان، زبان فارسی را آموخت و به گنجینه غنی ادبیات فارسی راه یافت. آشنایی او با ذخیره حاصل خواندن کتاب طب شفایی اثر حکیم مظفر بن محمد شفاهی (-963 ق) بود. در کتاب طب شفاهی چندین‌بار از ذخیره خوارزمشاهی سخن به میان آمده است. آنجلوس کتاب داروشناسی فارسی را بر‌اساس طب شفاهی نگاشت. او در سال 1681 م، فرهنگ فارسی-ایتالیایی-لاتین-فرانسه را با نام Gazophylacium Linguae Persarum نوشت و آن را در سال 1683 م در آمستردام منتشر کرد. در این دایره‌المعارف طبی او کتاب‌های ذخیره خوارزمشاهی و کفایه منصوری را رایج‌ترین کتاب‌های پزشکی در ایران آن زمان دانسته است.2
ذخیره خوارزمشاهی از جهت موضوعی مشتمل بر بسیاری مضامین طبی و افزون بر آن، ملاحظات بهداشتی، است. سیداسماعیل جرجانی کتاب ذخیره خوارزمشاهی را به ابواب و بخش‌های مفصل تقسیم کرده و هر فصل و باب را به‌نوعی از بیماری‌های انسان و امراض اعضا اختصاص داده، به‌تفصیل و با توجه ویژه به بیماری‌های چشم، درباره علائم هر بیماری، امراض آشکار و پنهان در انسان، تاثیرات متقابل انواع بیماری، علائم و نشانه‌های امراض، به‌ویژه در مواد دفعی و توجه به علائم ظاهری‌شان در تشخیص امراض، انواع زخم‌ها و شیوه مداوای آنها، شناخت انواع داروها و توجه به ترکیبات دارویی و تاثیرات و کاربرد آنها در مداوای بیماران، انواع شکستگی‌های اعضا، آلودگی آب و هوا و تاثیراتش، زهرها و پادزهرها و مقابله با سموم حیوانات موذی، اغذیه و مایعات و تاثیرات آنها در اندام‌های انسانی و مقابله با امراض و خواص آنان و بالاخره «اندر علاج بیماری‌ها از فرق تا ناخن پای» بحث می‌کند. مراجعه به فهرست مطالب و ملاحظه عناوین و مضامین ذخیره مبین اتکای جرجانی به اصول طب بالینی و تجربی و احاطه او به طب فراتر از زمان خویش و مبین توسعه مبانی علمی و توجه به کلیه جوانب علوم طبی و نقش جرجانی در این شاخه از علوم است که می‌توان تاثیر آن را در اطبا و منابع طبی قرون بعد دید.3
در ذخیره خوارزمشاهی گزیده‌هایی از آثار دیگر دانشمندان نیز دیده می‌شود که از آن جمله‌اند: جالینوس، افلاطون، بقراط، اَسکلِپیادِس، ارکاغالیس، دیوسکوریدِس، ابن‌ماسویه، ابن‌قریش، مسیح، محمد زکریای رازی، ابوعلی سینا، علی بن عیسی، علی بن رَبَّن طبری، و اخوینی.
پی‌نوشت:
1- عزیززاده، فرزان (1389-آذر). «ذخیره خوارزمشاهی: معرفی نسخه‌های خطی»، کتاب ماه اطلاعات و ارتباطات و دانش‌شناسی، ش 156، ص 92؛ اسماعیل‌نسب، عبدالحسین (1390). «اخوینی بخاری»، دایره‌المعارف پزشکی اسلام و ایران، زیرنظر علی‌اکبر ولایتی، تهران، فرهنگستان علوم پزشکی، ص 42.
2- امینی، فرشید (1388-تیر). «ذخیره خوارزمشاهی»، کتاب ماه علوم و فنون، دوره دوم، ش 115، ص 22.
3- عزیززاده، فرزان (1389-آذر). «ذخیره خوارزمشاهی: معرفی نسخه‌های خطی»، کتاب ماه اطلاعات و ارتباطات و دانش‌شناسی، ش 156،ص 93.
نویسنده: حسن نعمتی، خبرنگار