به گزارش «فرهیختگان»، هنوز پیگیر ماجرای جنگل‌های آق‌مشهد در مازندران و وقف و فروش قله دماوند بودیم که مسائل دیگری در حوزه محیط‌زیست سر باز کردند؛ مسائلی که اغلب مدت‌هاست بین مسئولان، منتقدان و موافقان پاسکاری می‌شوند و سرآخر هم آرام‌آرام به نتیجه می‌رسند که نفع مردم خیلی در آنها دخیل نیست. نمی‌دانم ماجرای سد فینسک را تا به‌حال شنیده‌اید یا نه؟ نمی‌دانم مساله انتقال آب از دریای خزر به استان سمنان را پیگیری کرده‌اید یا اطلاعی از آن دارید یا نه؟ منتها این را می‌دانم خیلی از مردم کشورمان، در بسیاری از استان‌ها، خصوصا استان‌های برخوردار و سرشار از منابع آبی و... همواره متضرر از سدسازی و طرح‌های انتقال آب بوده‌اند. شخصا پروژه سدسازی خاصی را به یاد ندارم، حداقل در این چند سال اخیر که با موافقت مصلحان و دغدغه‌مندان محیط‌زیست به سرانجام رسیده باشد و یادم نمی‌آید پروژه‌های انتقال آب، انتفاعی را نصیب مردم منطقه‌ای کرده باشد که این انتقال از آنجا اتفاق افتاده است. نمونه‌اش هم که کم نیست، بزرگ‌ترین مثالش را می‌توان خوزستان زد. استان خوزستان با آن همه منابع آبی، با آن همه طرح انتقالی که از سرشاخه‌های رودهای بزرگ این استان ایجاد شد، خودش در احتیاجات ساده آبی مانده است و آب کثیف و کمبود آب عاید مردمش شده است. حالا این سنت نامبارک و این طرح‌های ویران‌کننده، استان به استان و شهر به شهر درحال انتشار هستند و یک روز چهارمحال‌وبختیاری، یک روز اصفهان و یک روز هم مازندران را درگیر خود می‌کنند. سد فینسک که از آن صحبت می‌کنیم، پروژه‌ای قدیمی است که دوباره این روزها زمزمه‌هایی مبنی‌بر شروع و اجرایی شدن آن به گوش می‌رسد. این سد به گواه بسیاری از کارشناسان یکی از بدترین پروژه‌های زیست‌محیطی طی چند سال اخیر است که می‌تواند به دو استان کشور یعنی مازندران با آن همه منابع و سمنان با آن ظرفیت بی‌بدیلش ضربه جدی وارد کند و عاقبت رودخانه‌های مازندران سرسبز را هم شبیه زاینده‌رود و... کند. اخیرا پیرو همین مساله جلسات متعددی از سوی نمایندگان مردم در مجلس شورای اسلامی و با حضور فعالان و پژوهشگران محیط‌زیست و برخی دیگر از مسئولان جریان دارد و امید می‌رود با تدابیر و اقداماتی جلوی این ماجرا گرفته شود و دوباره با طرح و پروژه‌های غیرکارشناسی و سیاسی تاب‌آوری زیست‌محیطی ایران بیش از این کاهش پیدا نکند.
با کمی صرفه‌جویی می‌توان 2 برابر آب این سد را در سمنان زنده کرد
برای روشن‌شدن مساله می‌توان به منابع و اخبار و اطلاعات زیادی که در رابطه با این ماجرا در رسانه‌های مختلف منتشر شده است، اشاره کرد. منتها بد نیست آخرین موضوعات را از زبان محمد درویش، فعال و پژوهشگر محیط‌زیست بشنویم. درویش در رابطه با ماجرای سد فینسک به «فرهیختگان» گفت: «این ماجرا نزدیک به دو دهه سابقه دارد و یکی از درخواست‌های استان سمنان بود برای اینکه روی یکی از سرشاخه‌های رودخانه تجن این سد احداث شود و انگیزه تامین آب شرب بود. به خاطر این یک دهه پیش تقسیمات سیاسی استان مازندران را به شکلی تغییر دادند که این سرشاخه رودخانه تجن در قلمروی استان سمنان افتاد. درنتیجه این سد به نام فینسک که در منطقه‌ای به همین نام است، در استان سمنان است ولی یکی از سرشاخه‌های رودخانه تجن است که در پایین‌دست آن سد شهید رجایی را ساختند که این سد هم به‌عنوان تامین انرژی و تامین آب شرب و کشاورزی منطقه شرق مازندران است. آنجا هم به‌شدت با کمبود آب مواجه است و به جز یکی، دو سالی که ترسالی داشتیم در اغلب سال‌ها مشکلات جدی وجود دارد و این پرآب‌ترین سرشاخه رودخانه تجن است که اینها روی آن این سد را می‌خواهند احداث کنند. درواقع نگرانی مردم مازندران این است که سد جدید سبب می‌شود تنش‌های جدی‌تری در پایین‌دست ایجاد شود و می‌تواند مشکلات جدی‌تری را ایجاد کند. منتها حرف ما به‌عنوان یک کنشگر محیط‌زیست این است که اصولا چرا باید در استانی که نزدیک به 88 درصد آب قابل‌استحصال آن در کشاورزی مصرف می‌شود و خودشان اعلام می‌کنند هدررفت آب در بخش کشاورزی در استان سمنان بسیار بالاست به‌خاطر اینکه تبخیر در این استان بالاست ومتوسط دما در این استان بسیار بالاست، وابستگی معیشتی به منابع آب و خاک را در آنجا افزایش دهیم که مزیت نسبی آن کشاورزی نیست. به‌عبارت دیگر کافی است 10درصد در نرخ محصولات کشاورزی در استان سمنان تغییر ایجاد کنیم و پنج درصد ضایعات را در بخش کشاورزی در استان سمنان کاهش دهیم و حدود 20میلیون مترمکعب آب را بتوانیم صرفه‌جویی کنیم، یعنی دوبرابر آبی که قرار است از سد فینسک به سمنان برگردد. با آن هزینه‌های گزاف که چون تغییر ارتفاع هزار متری هم دارد، فوق‌العاده انرژی‌بر است و سرمایه زیادی باید برای ساخت آن مصرف شود.»
گزارش ارزیابی طرح حتی در اختیار نمایندگان مجلس هم قرار نمی‌گیرد
درویش ادامه داد: «نکته دیگر این است که مخزن سد فینسک در منطقه‌ای استراتژیک و حفاظت شده است. این یکی از مهم‌ترین مناطق چهارگانه حفاظت محیط‌زیست است و اگر این سد ساخته شود آنجا با پدیده‌ای به نام گسست اکولوژیک مواجه می‌شویم. یعنی زیستگاه حیات‌وحش از هم جدا می‌شود و حیات‌وحش نیم‌بندی که الان برای ما باقی مانده باز هم آسیب جدی می‌بیند و واقعا این سوال جدی مطرح است که سازمان حفاظت محیط‌زیست براساس چه معیاری ارزیابی محیط‌زیستی این سد را مثبت اعلام کرده است و اگر واقعا مثبت اعلام شده و سال 90 مجوز محیط‌زیستی دادند چرا این گزارش محیط‌زیست به‌رغم تاکیداتی که رئیس سازمان داشته که محرمانه نداریم و گزارش‌های ارزیابی را روی سایت منتشر می‌کنیم، در دسترس نیست. جالب است در جلسه کمیسیون کشاورزی خود اعضای کمیسیون هم این گزارش را ندارند. گزارش ارزیابی محیط‌زیستی را با اینکه سه‌بار نامه نوشتند یعنی رئیس کمیسیون درخواست کرده، ندادند. این امر عجیبی است. در جامعه‌ای که مدیران ارشد آن نامحرم نسبت به آمار و اطلاعات هستند، چگونه انتظار داریم از طبقه کارشناسی و دانشگاهی که بتواند تحلیل‌های دقیق و غیرجانبدارانه اعلام کند تا بتواند کمک‌حال کلان‌نگران و برنامه‌ریزان کشور باشد. به هرحال جمع‌بندی ماجرا این بود که آقای ساداتی‌نژاد، رئیس کمیسیون کشاورزی مجلس خواست هر نوع عملیاتی را فعلا متوقف کنند تا بتوانند براساس گزارش‌هایی که یک هفته فرصت داده شد تا در اختیار آنها قرار گیرد، نظر کارشناسی خود را اعلام کنند. این قول را قبلا داده بودند. روز یکشنبه چند صد درخت را قطع کردند و آنجا یکی از رویشگاه‌های ارزشمند ماست و یکی از کهنسال‌ترین درختان آنجاست. جالب است رئیس فراکسیون محیط‌زیست مجلس نسبت به اینکه چرا نماینده سازمان محیط‌زیست حضور ندارد و چرا گزارش ارزیابی را ارائه نکردند، سوال مطرح می‌کرد و از این بابت گله‌مند بود. وقتی سوالات نمایندگان جواب داده نمی‌شود نشان‌دهنده نگرانی بزرگ‌تر است که داریم.»
ساخت سد فینسک مصداق بارز بی‌عدالتی است
این فعال محیط‌زیست با تاکید بر این نکته که اجرای این طرح مصداق بی‌عدالتی است، گفت: «میانگین آبی که الان در اختیار استان سمنان قرار دارد از متوسط سرانه آبی که هر شهروند ایرانی در اختیار دارد، بیشتر است. با توجه به اینکه یکی از کم‌تراکم‌ترین استان‌های کشور است به هیچ عنوان با پدیده‌ای به نام مهاجرت ناشی از کمبود آب روبه‌رو نیست. ما با ساخت این سد و طرح آب انتقال خزر به سمنان جایزه به کسانی می‌دهیم که قدر آب را کمتر می‌دانند و این امر مصداق بارز بی‌عدالتی است. ما به‌راحتی در استان سمنان می‌توانیم با کاهش هدررفت از شبکه شرب که حدود 30درصد است و کاهش ضایعات بخش کشاورزی و تبدیل آبیاری‌های غرقابی به آبیاری تحت‌فشار و متوقف کردن کاشت محصولات پرمصرف مثل خربزه و هندوانه و طالبی و جالیزی که به هیچ عنوان در استانی همانند سمنان توصیه نمی‌شود، این کمبود آب را جبران کنیم. چرا باید ثروت ملی ما برای جایزه دادن به کسانی که پرمصرف هستند، اختصاص یابد؟ کار درست و اصولی این است که در هر استانی بر مبنای توانمندی‌های اکولوژیکی که وجود دارد ما چیدمان توصیه را طراحی کنیم.»
سد فینسک باعث ایجاد لواسان دوم در کشور می‌شود
درویش با اشاره به این نکته که ساخت این سد در آن منطقه خوش آب‌وهوا به‌معنی ایجاد لواسان دوم در کشور است، افزود: «بحث این است آبی که هر مترمکعب آن چهاردلار هزینه داشته باشد با آن خربزه و هنداونه بکارید یا در صنعت و کشاورزی استفاده کنید با چنین هزینه آبی‌ای سودده است؟ جز این است که در کنار سد فینسک لواسان2 را طراحی می‌کنند، یعنی شهرک ویلایی فوق‌العاده لاکچری طراحی می‌شود. همین الان زمین‌ها خریداری می‌شوند و سود آنها را پرداخت می‌کنند. در همین کمیسیون هم مطرح شد. آقایان سوداگر و زمین‌خوار فقط به بهانه اینکه چشم‌اندازی برای زمین خود ایجاد کنند عین کاری که در سد طالقان کردیم و بعدا شهرک هنرمندان ساخته‌اند و ویلاهای لاکچری که چشم‌انداز به مخزن سد دارد. می‌توانستند این را چندبرابر قیمت بفروشند. الان هم ماجرا اینچنین است. هزینه این طرح‌های انتقال آب و هزینه این سدسازی‌ها از محل تفاوت قیمت زمین بعد از احداث این سازه‌ها به‌دست می‌آیند که یکباره قیمت زمین چندین برابر می‌شود و دوستانی که زمین‌ها را آنجا هکتاری خریده‌اند و متری می‌فروشند، حاضرند این هزینه‌ها را بپردازند ولی کسی متوجه نمی‌شود که درنهایت این امر سبب می‌شود تاب‌آوری مملکت را با مشکل روبه‌رو کنند. اینجا باید نهادهای نظارتی به‌میدان بیایند و نقش کلیدی خود را ایفا کنند.»
دولت بحران‌سازی می‌کند تا تصمیمات دیگری را عملی کند
سمیه رفیعی، نماینده مردم تهران و رئیس فراکسیون محیط‌زیست مجلس شورای اسلامی در رابطه با ساخت سد فینسک در استان سمنان به «فرهیختگان» گفت: «واقعیت این است که سمنان مشکل آب شرب ندارد. چیزی که موافقان ساخت سد تضمین می‌کنند این است که تخمین‌های پیمانکاری که ازطرف وزارت نیرو اعلام شده، دلیل احداث سد شده است و می‌گوید طی سه، چهار دهه دیگر مردم در سمنان دچار مشکل آب شرب خواهند شد اما یک اصل کلی‌تر را بیان کنم که اصولا چون در اجراییات در کشور آمایش سرزمین را در نظر نمی‌گیریم دچار این مشکلات هستیم. آمایش سرزمین بیش از اینکه یک واژه شعاری و لوکس و فانتزی باشد یک راهبرد اجرایی برای پیشرفت کشور است ولیکن نگاه ما به این امر این چنین نیست و تنها شعار آن را می‌دهیم. لذا مثلا صنایع آب و کشاورزی‌هایی را که متناسب با اقلیم نیست در مناطقی پایه‌گذاری می‌کنیم که به‌لحاظ تامین منابع اولیه دچار مشکل هستند، مثلا الگوی کشت سمنان باید متناسب با اقلیم سمنان تعریف شود، نه اینکه کاشت محصولات جالیزی باشد، چون روسای جمهور معمولا از آن خطه هستند، شهرک‌های صنعتی مختلف و متنوعی را در آنجا احداث کرده‌اند، درصورتی که باید توان اکولوژیک منطقه درنظر گرفته می‌شد. من اعتقاد دارم در مساله سمنان و البته می‌توان به‌جاهای دیگر تعمیم داد، دولت معمولا بحرانی‌سازی می‌کند که بابت آن بخواهد اتفاقات دیگر را رقم بزند، به‌عبارت دیگر برای تصمیم‌هایی که در آینده می‌گیرد وجاهت درست می‌کند و لذا آن تصمیمات عوض اینکه راهکار پایدار و متناسبی برای این اتفاق پیش آمده باشند، خودشان مخرب می‌شوند. از این دست مسائل کم نداریم ولیکن شرایط فعلی کشور چیست؟ مردم الان به این مسائل آگاه و مشرف هستند. مردم می‌دانند اگر سدی در فلان جا احداث شود تبعات آن چیست، بنابراین چون خود مردم پای کار هستند شاید یک دهه قبل یا پنج سال قبل مسائل محیط‌زیستی این میزان نبود که با زندگی مردم ملموس باشد و مورد مطالبه دقیق مردم نبود اما الان وجود دارد، چون روزگار این را به مردم نشان داده است که اگر فلان تصمیم اشتباه گرفته شود باز این عوارض را خود مردم شاهد هستند و از مسئولان مطالبه می‌کنند. به نظر من چرا باید لقمه‌ای را که می‌توان راحت در دهان گذاشت دور سر بپیچانیم و در دهان بگذاریم. مدیر آبفای سمنان می‌گوید ما می‌توانیم با نوسازی شبکه‌های آبرسانی که فرسوده هستند، 51 درصد مشکل خود را حل کنیم. این امر می‌تواند باعث تغییر الگوی کشت شود. کشاورزی غرقابی چرا باید در سمنان باشد. اکولوژی منطقه نمی‌تواند این را بپذیرد. الگوی کشت می‌تواند تغییر کند لذا تدابیری می‌طلبد که این نوع مسائل را حل کند و نیازی نیست این میزان صرف بودجه و سرمایه اجتماعی را به مردم ناراضی کشور تحمیل کنیم.»
تصمیمات غلط مسئولان باعث منازعات قومی و منطقه‌ای می‌شود
رفیعی در ادامه با نقد سازمان حفاظت از محیط‌زیست گفت: «ضمن اینکه معلوم نیست گزارش ارزیابی دقیق این طرح کجاست، چه کسی انجام داده، چطور تایید شده است. اینها علامت سوال‌های بزرگی است که طبق قانون سازمان حفاظت محیط‌زیست موظف است تمام گزارش‌ها را به‌صورت شفاف در سایت خود اعلام کند، مگر اینکه گزارش‌های جزئی و به‌ندرت پروژه‌هایی که با بحث امنیت ملی تداخل دارد، اعلام نشود ولیکن مدل سد فینسک باید گزارش داده شود. مجمع نمایندگان مازندران بارها و بارها این را مطالبه کردند تا سازمان محیط‌زیست به آنها اعلام کند ولی هیچ‌نتیجه‌ای نگرفتند. اولین اعتراضی که من به رئیس کمیسیون داشتم این بود که چرا نماینده سازمان حضور ندارد و باید سازمان محیط‌زیست پاسخگو باشد و این خیلی واضح است که نقش سازمان چیست؟ هدف و ماموریت و اقدامات وزارت نیرو مشخص است. تامین آب شرب را برعهده دارد لذا درحوزه وظیفه و ماموریت خود فنی و تکنیکال صحبت می‌کند و همان بخش را می‌بیند. در اینجا چه کسی باید بحث همه‌جانبه‌نگری را مطرح کند؟ سازمان محیط‌زیست وظیفه دارد و همواره مسئول این‌گونه تصمیمات در کشور است. صحت‌سنجی اقدامات و تحقیقات پیمانکار باید انجام می‌شد که آن صحت‌سنجی و اعتبارسنجی وجود ندارد.» رئیس فراکسیون محیط‌زیست مجلس شورای اسلامی در ادامه با اشاره به اثرگذاری اجرای این طرح بر قیمت زمین‌های آن منطقه و صرفه اقتصادی آن برای عده‌ای سرمایه‌دار گفت: «شک نکنید این اتفاق رخ می‌دهد. خیلی از این طرح‌های عمرانی در انتها به انواع زمین‌خواری‌ها و ویژه‌خوار کردن عده‌ای ختم می‌شود. یک بخشی از زمین‌ها و اراضی کشاورزی مردم زیر آب می‌رود و از سوی دیگر پایین دست سد اتفاقات دیگری می‌افتد که ویژه‌خواری‌ها را دامن می‌زند. فکر کنید مردم بومی منطقه که باید بیشترین سود را از قبل این منابع طبیعی و پیرامونی خود ببرند از این اتفاقات متضررترین می‌شوند و به‌خاطر تصمیمات غلط ما این وضعیت ایجاد می‌شود. تصمیمات غلط ما باعث می‌شود مردم را خود دعوت به منازعه کنیم. درحالی‌که مردم اگر درکنار هم باشند رشد کشور رخ می‌دهد. مسئولان کاری می‌کنند که مردم به منازعه دعوت شوند و این اصلا اتفاق خوبی نیست و در سایه بی‌تدبیری مسئولان اتفاق می‌افتد.»
اگر مافیای دولتی و سدسازی نفوذ نکنند این طرح متوقف خواهد شد
علی بابایی‌کارنامی، نماینده مردم ساری در مجلس شورای اسلامی و از مخالفان ساخت سد فینسک به «فرهیختگان» گفت: «در زمان مسئولان و نمایندگان وقت در سال 89 و 90 این کار استارت خورد و مطالعات آن انجام شد. مجوزهای لازم گرفته شد تا جایی که مجلس در سال 96، 97 و 98 ردیف ملی به آن اختصاص داده شد، برای اجرا هم 98 و هم 99 بودجه داشت. درصورتی‌که خیلی از اخبار نشان می‌دهد مسئولان محیط‌زیست معترضند و آمار و ارقام مندرج در مطالعات سد شهید رجایی نشان می‌دهد این سد اصلا جایگاه فنی و حقوقی ندارد. بحث دیگر این است که اذعان می‌شود پنج میلیون مترمکعب آب برای آب شرب می‌بریم. آخرین مرحله اگر نشد از سد شهید رجایی آب پمپاژ کنند. اگر می‌خواستند منطقی فکر کنند و رعایت مسائل مختلف را داشته باشند این راه منطقی‌تر بود و این نشان می‌دهد دنبال تامین آب شرب نیستند. کار به موجب قانون انجام می‌شود و در این مجلس جدید به‌شدت معترضند؛ من سه بار در مجلس تذکر دادم و نطق داشتم. 22 نماینده کشور ازجمله نمایندگان مازندران نامه را امضا کردند و موضوع در کمیسیون مطرح شد و وزیر هم تمکین کرد و کمیسیون پذیرفت که این پرونده به کمیته آب و خاک کمیسیون کشاورزی برود. در آنجا هم جلسه داشتیم و الحمدلله استدلال ما و کارشناسان شنیده شد. پیش‌بینی ما این است اگر رانت‌ها و مافیای دولتی در این امر نفوذ نکنند، احتمال توقف آن زیاد است.»
بابایی دررابطه با احتمال وجود شبهات اقتصادی و سیاسی در اجرایی شدن این طرح هم گفت: «استدلالی است که در کمیسیون داشتم و اینکه آنجا لواسان دوم می‌شود. این منطقه استراتژیک است. در مردادماه هوا زیر پنج‌درجه است. منطقه خوش آب‌وهوایی است که برای تهرانی‌ها و کسانی که خوشگذران هستند، منفعت خوبی دارد. مردم 30 روستای منطقه نیز معترضند. مردم سمنان همه معترضند. نمی‌دانم چه استدلالی پشت این طرح است. منطقه پارک ملی که جزء محدود حیات وحش پارک ملی ماست و درمعرض آسیب هستند. ورودی سد شهیدرجائی مورد خطر است و تقریبا 110 روستا در محل خطر قرار دارند. هزاران دلیل در این زمینه وجود دارد که این سد احداث نشود. امیدواریم با فشارهایی که ما وارد کردیم، به نتایجی برسد. ای کاش همان زمان مسئولان وقت، این تلاش‌های امروز ما را بعد از قانونی شدن احداث سد انجام می‌دادند تا به‌سادگی این کار انجام نشود. ما الان باید قانون را بشکنیم. در هرصورت پیگیری می‌کنیم و امیدواریم این سد احداث نشود، این برای دفاع از منافع ملی است و در آنجا بحث منافع مازندران مطرح نیست. استان سمنان از کشور ایران نیست و همشهریان ما آنجا زندگی می‌کنند.»
فینسک کجاست؟
فینسک یکی از روستاهای مازندران از توابع بخش شهمیرزاد شهرستان مهدیشهر استان سمنان است که به لحاظ اقلیم، نیمه‌خشک و سرد بوده و جنگل‌های آن در ۵۵ کیلومتری شمال‌شرق سمنان، در شیب شمال و جنوبی ارتفاعات البرز و در ارتفاع ۱۴۰۰ تا ۲۷۰۰ متر از سطح دریا قرار گرفته‌اند. پروژه سد فینسک که یک سد مخزنی سنگ‌ریزه‌ای با هسته رسی، طول تاج ۴۳۳ متری و حجم مخزنی 11.78 میلیون مترمکعب بوده، از سال ۸۹ روی سرشاخه‌های رودخانه تجن واقع در منطقه جغرافیایی استان سمنان توانست در دولت دهم بودجه مطالعاتی دریافت کند.
* نویسنده: ابوالقاسم رحمانی، دبیرگروه جامعه