به گزارش «فرهیختگان»، ایران غنی‌ترین کشور در تولید «گیاهان دارویی» است که کمتر از یک‌درصد (4/0درصد) از تجارت جهانی این صنعت را دراختیار دارد. این درحالی است که میزان تولید و مصرف گیاهان دارویی در جهان از 14میلیارد دلار در سال 2002 به 124میلیارد دلار در سال 2017 رسیده است و طبق پیش‌بینی سازمان بهداشت جهانی در سال 2050 به 5000 میلیارد دلار نیز خواهد رسید. این روزها کشورهای اروپایی به بزرگ‌ترین کشورهای تولید‌کننده و مصرف‌کننده گیاهان دارویی تبدیل شده و درحال رقابت با یکدیگر هستند. آنطور که سازمان بهداشت جهانی در سال 97 اعلام کرد میزان تجویز داروهای گیاهی در آلمان 77 درصد، در بلژیک و فرانسه 75 درصد و در انگلستان 75 درصد است. اما سهم ایران از تولید و مصرف گیاهان دارویی چقدر است؟ ایران با اقلیم خاص خود می‌تواند یکی از بهترین خاستگاه‌ها برای رشد و تکثیر گیاهان دارویی باشد اما آیا توانسته است از این ظرفیت خود استفاده کند؟ بسیاری از گیاهان دارویی تولیدی به‌صورت خام صادر می‌شود و تکنولوژی فرآوری آنها در داخل کشور محدود هستند. اما بحث فقط بر سر ضعف تولیدات و صادرات نیست؛ سهم مصرف گیاهان دارویی در ایران تنها سه درصد از کل داروهای تجویزشده است. میزان تجویز و مصرف داروهای شیمیایی یکی از مشکلات کشور در حوزه نظام سلامت است که علاوه‌بر تبعاتی که بر بدن انسان دارد، هزینه‌های مادی زیادی را نیز برای کشور ایجاد می‌کند. گیاهان دارویی در بسیاری از موارد به راحتی قابلیت جایگزینی با داروهای شیمیایی را دارند، ضمن آنکه تقریبا هیچ یک از مضرات و عوارض داروهایی شیمیایی را نداشته و در عین حال می‌توانند در درمان بسیاری از بیماری‌ها، موثرتر نیز عمل کنند. در چند سال اخیر سرعت بازگشت به آموزه‌های طب سنتی در سطح جهان تا جایی افزایش داشته که درحال حاضر حتی بسیاری از کشورهایی که از عقبه تاریخی در حوزه طب سنتی برخوردار نبوده‌اند به توانمندی‌های شگرف این طب پی برده‌اند و برنامه‌ریزی‌های دقیقی برای وارد کردن اصول و مبانی طب سنتی در سیستم سلامت کشورشان انجام داده‌اند.
از گیاهان دارویی تا داروهای گیاهی
اینکه چگونه باید از این دانش در ایران استفاده کرد تا هم بتوان سهم صادرات گیاهان دارویی و هم سهم مصرف گیاهان دارویی را افزایش داد و البته تبدیل آن به داروهایی گیاهی را نیز دنبال کرد، موضوعی است که مدتی است در دستورکار دانشگاه آزاد اسلامی قرار گرفته است. جرقه تولید داروهای گیاهی از روزهای پایانی خردادماه سال گذشته کلید خورد؛ یعنی همان زمانی که دکتر محمدمهدی طهرانچی رئیس دانشگاه آزاد اسلامی بر عبور از کشاورزی سنتی تاکید و اعلام کرد این دانشگاه باید پرچمدار تحول در کشاورزی باشد. حالا مدتی است یکی از اهداف دانشگاه آزاد اسلامی و یکی از سیاست‌های راهبردی معاونت علوم پزشکی این دانشگاه، فعالیت در عرصه گیاهان دارویی و تبدیل آنها به داروهای گیاهی براساس طب سنتی ایرانی- اسلامی است؛ درواقع می‌توان گفت «از گیاهان دارویی تا داروهای گیاهی» برنامه‌ای است که به‌عنوان یکی از شعارهای این دانشگاه مطرح شده و این چرخه نیز با هماهنگی بین حوزه پزشکی، داروسازی، کشاورزی، صنعت و بازار تکامل می‌شود. وجود مزارع و زمین‌های کشاورزی در واحدهای دانشگاهی، وجود اعضای هیات‌علمی توانمند و متخصص و گستره اقلیمی دانشگاه آزاد اسلامی در سراسر کشور، باعث شده این دانشگاه پتانسیل بسیار بالایی در حوزه تولید و فرآوری گیاهان دارویی داشته باشد. بنابراین با توجه به پتانسیل این دانشگاه در عرصه تولید گیاهان دارویی و البته تبدیل آن به داروهای گیاهی دور از ذهن نخواهد بود که در آینده‌ای نه‌چندان دور شاهد صادرات گیاهان دارویی در کشور و تولید داروهای موردنیاز و موثر مردم در این دانشگاه باشیم.
پتانسیل‌های گسترده دانشگاه آزاد اسلامی برای تولید داروهای گیاهی
این دانشگاه به دلیل وجود رشته‌های دانشگاهی متعدد، پتانسیل بسیار خوبی در تولید و فروش داروهای گیاهی نیز دارد. رسیدن به داروهای گیاهی از طریق تولید گیاهان دارویی یک چرخه دارد؛ این چرخه از تولید و کشت بذر و گیاه توسط متخصصان کشاورزی و در زمین‌های زراعی موجود در واحدهای دانشگاهی منتخب و مستعد شروع می‌شود و با استخراج مواد موثره دارویی، بررسی اثرات فارماکولوژیکی و سمیت گیاه و نیز فرمولاسیون داروهای گیاهی منتخب توسط متخصصان داروسازی در برخی دیگر از واحدهای دانشگاهی ادامه پیدا می‌کند. درنهایت بررسی آزمایش‌های بالینی داروهای گیاهی فرموله‌شده توسط پزشکان متخصص و نحوه اخذ مجوزهای قانونی، بازاریابی و فروش آنها نیز توسط متخصصان اقتصادی و بازاریابی در سایر واحدهای دانشگاهی بهمنظور ارائه به بازار مصرف تکمیل می‌شود. مراکز تحقیقاتی و سراهای نوآوری گیاهان دارویی در دانشگاه آزاد اسلامی بحث تولید گیاهان دارویی را دنبال می‌کنند و استفاده از مزیت‌های تمام مناطق کشور در مطالعه و بهره‌برداری از داروهای گیاهی از برنامه‌های تعدادی از واحدهای دانشگاه آزاد اسلامی است.
معرفی 20 گونه گیاهان دارویی برای کشت داروی گیاهی در استان‌ها
آبان ماه سال گذشته بود که معاون علوم پزشکی دانشگاه آزاد اسلامی از تعیین 32 گیاه دارویی اولویت‌دار جهت تولید داروهای گیاهی در دانشگاه خبر داد. این 32 گیاه دارویی از بین 350 گونه گیاه دارویی که در معاونت علمی وفناوری ریاست‌جمهوری با اولویت بالا شناسایی شده‌اند، انتخاب شده بودند. 18 شاخص هم برای انتخاب این گیاهان در نظر گرفته شده بود و با در نظر گرفتن شرایط اقلیمی استان‌ها، در اسفند ماه 98 طی ماموریت ابلاغی، 20 گونه گیاهان دارویی جهت کشت، فرآوری و تولید داروی گیاهی به استان‌ها اعلام شد. ملاک انتخاب این گیاهان با توجه به شاخص‌های مختلفی ازقبیل میزان کاربردهای دارویی، غذایی، آرایشی بهداشتی، تهیه مکمل‌ها، اثرات جانبی، نیاز بازار، امکان تجویز توسط پزشکان متخصص، امکان کشت گیاه در داخل کشور (مخصوصا در واحدهای دانشگاهی) و نیز میزان سرمایه‌گذاری برای تولید در مقیاس انبوه بود.
9 مرکز تحقیقاتی فعال در عرصه گیاهان دارویی
درحال حاضر اکثر واحدهای دانشگاهی در این حوزه به صورت جدی وارد شده‌اند؛ 9 مرکز تحقیقات در واحدهای دانشگاه آزاد اسلامی مشغول فعالیت هستند که به صورت مستقیم در بحث گیاهان دارویی فعالند. مرکز تحقیقات گیاهان دارویی، سلامت و امنیت غذایی واحد بروجرود، مرکز تحقیقات اکوفیزیولوژی گیاهان زراعی و دارویی واحد نیشابور، مرکز تحقیقات کشاورزی، گیاهان دارویی و علوم دامی واحد بیرجند، مرکز تحقیقات گیاهان دارویی و محصولات ارگانیک واحد میانه، مرکز تحقیقات گیاهان دارویی واحد شهر قدس، مرکز تحقیقات گیاهان دارویی واحد اردبیل، مرکز تحقیقات گیاهان دارویی واحد گرگان، مرکز تحقیقات کشاورزی و گیاهان دارویی واحد زاهدان و مرکز تحقیقات اکوفیزیولوژی گیاهان زراعی و دارویی واحد یادگار امام 9 مرکزی هستند که به‌صورت مستقیم در این عرصه فعالیت می‌کنند. البته برخی از این مراکز نسبت به بقیه فعال‌تر و موفق‌تر بوده‌اند که مرکز تحقیقات واحد بروجرد، گرگان و شهر قدس ازجمله آنها هستند.
مرکز تحقیقات «گیاهان دارویی، سلامت و امنیت غذایی» واحد بروجرد: این مرکز سال گذشته راه‌اندازی شد و در قدم اول امکان‌سنجی گیاهان دارویی در شهرستان بروجرد و استان لرستان را در دستورکار قرار داد تا نیاز گیاهان دارویی کشور را شناسایی کند. درمورد بیماری کرونا قرار بر این است تا گیاهانی را که می‌توانند به‌عنوان ضدعفونی‌کننده استفاده شوند و جنبه ارگانیک داشته باشند، شناسایی و از آنها اسانس و ترکیبات قابل استفاده در داروی کرونا استخراج شود. مرکز تحقیقات گیاهان دارویی واحد شهر قدس: این مرکز نیز یکی از مراکز تحقیقات موفق در این حوزه است؛ این مرکز به منظور تحقق‌بخشی از وظایف دانشگاه آزاد اسلامی و نیز کمک به رفع نیازهای پژوهشی کشور در زمینه تولید علم، شناسایی گونه‌های با ارزش گیاهان دارویی، فرآوری مواد استحصالی، استخراج و شناسایی ترکیبات موثره و تهیه داروهایی با منشا «گیاهی» تاسیس شد. هدف از تاسیس این مرکز تحقیقات، دستیابی به گیاهان دارویی با ارزش و اصلاح‌شده و دانش کاشت، داشت، برداشت و استحصال و فرآوری مواد موثره دارویی و ساخت دارو در رشته‌های تخصصی علوم گیاهی، کشاورزی، صنایع غذایی، شیمی، داروسازی، و... از طریق انجام طرح‌های مطالعاتی و تحقیقاتی است.
پیربلوطی: 5 هکتار از مراکز شهر قدس زیرکشت گیاهان دارویی گل‌محمدی رفت
عبدالله قاسمی‌پیربلوطی، رئیس مرکز تحقیقات گیاهان دارویی واحد شهر قدس به «فرهیختگان» درباره اقدامات این مرکز گفت: «در رأس مرکز تحقیقات گیاهان دارویی واحد شهر قدس حاصل نتایج تحقیقات به یک محصولی که نیاز به تولید انبوه، تجاری‌سازی و برندینگ دارد، تبدیل می‌شود. این کار در هسته و واحد فناور مرکز رشد انجام می‌شود. درنهایت محصولات در سرای نوآوری به یک استارتاپ یا یک شتاب‌دهنده تبدیل می‌شود که می‌تواند نقش مهمی در بحث فناوری و تولید محصول داشته باشد.» او با بیان اینکه این مرکز تحقیقات به‌صورت فعال دو سال است که فعالیت خود را آغاز کرده، گفت: «تاکنون توانسته‌ایم 20 نوع محصول دانش‌بنیان را در نمایشگاه مختلف عرضه کنیم. حدود پنج‌هکتار از مراکز شهر قدس و ملارد زیرکشت گیاهان دارویی گل محمدی رفته است که سال آینده به بار خواهد نشست.» قاسمی‌پیربلوطی در ادامه اظهار کرد: «در طرح پایش نیز فعالیت‌های خود را ادامه داده تا با شرکت‌ها و کارخانه‌هایی که در زمینه گیاهان دارویی فعال هستند مشکلات آنها را احصا کرده و درنهایت بتوانیم رساله‌های خود را کاربردی کرده و به دانشگاه نسل چهارم که همان دانشگاه حل مساله است نزدیک شویم.» او ادامه داد: «تعداد 20 نوع محصول دانش‌بنیان در مرکز تحقیقات گیاهان دارویی واحد شهر قدس به مرحله تحقیقات رسیده‌اند.» رئیس مرکز تحقیقات گیاهان دارویی واحد شهر قدس درخصوص اقدامات این مرکز برای داروی بهبود کرونا نیز توضیح داد: «اولین مرکز تحقیقات بودیم که توانستیم مجوز ژل ضدعفونی‌کننده را از معاونت غذا و دارو معاونت دانشگاه علوم پزشکی اخذ کنیم.»
به گفته او ترکیبات محصول بخور اکالیپتوس از عصاره اتانولی 70 درصد از برگ‌های اکالیپتوس که حاوی ترکیبات مهم ضدمیکروبی و ضدعفونی‌کننده هوا بوده و در ضدعفونی کردن محیط کار و منازل بسیار موثر است، به دست آمده که این محصولات به‌صورت ارگانیک در مزارع گیاهان دارویی دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهر قدس تولید شده است. او گفت: «محصول دیگر در این زمینه ژل ضدعفونی‌کننده گیاهی (ژل آزاد) است که این ژل بر پایه 75 درصد ژل آلوورا، 20 درصد ژل بهداشتی و پنج درصد نیز عصاره‌های اتانولی گیاهان دارویی مانند زوفا، آویشن، اکالیپتوس، مریم گلی، اسطوخودوس، رزماری، گم گیاهی و اسانس‌های آویشن، مورد و گل رز به‌دست آمده است.»
مرکز تحقیقات گیاهان دارویی دانشگاه آزاد اسلامی واحد گرگان: این مرکز در سال 85 مجوز راه‌اندازی گرفت و با هدف کشت و توسعه گیاهان دارویی، فرآوری و تولید فرآورده‌های گیاهان دارویی و درنهایت تولید و ارائه مستندات علمی کار خود را آغاز کرد. مرکز تحقیقات گرگان در راستای کشت و توسعه گیاهان دارویی از سال گذشته، کشت سیاه‌دانه را در مقیاسی حدود دو هکتار در دانشگاه آزاد اسلامی واحد گنبدکاووس آغاز کرده است. در راستای هدف نخست این مرکز که همان کشت و توسعه گیاهان دارویی است، در مرکز کردکوی و دانشگاه آزاد اسلامی واحد بندرگز به وسعت بیش از 10 هکتار به‌طور مستقیم کشت گیاهان دارویی به‌طور خاص نعناع فلفلی انجام می‌شود. کشت و توسعه گیاهان دارویی، فرآوری و تولید فرآورده‌های گیاهان دارویی و تولید و مستندات علمی از اهداف اساسی این مرکز تحقیقاتی بوده است.
مراکز تحقیقاتی گیاهان دارویی دانشگاه آزاد اسلامی
سرای نوآوری گیاهان دارویی حلقه اتصال به مراکز تحقیقاتی
تولید و کشت گیاهان دارویی در دانشگاه آزاد اسلامی فقط در مراکز تحقیقاتی آن خلاصه نمی‌شود. این دانشگاه یک سرای نوآوری نیز در واحد اصفهان دارد که در بحث گیاهان دارویی فعالیت می‌کند. البته هدفگذاری برای راه‌اندازی یک سرای نوآوری گیاهان دارویی در واحد شهر قدس و یک سرای نوآوری گیاهان دارویی نیز در واحد بجنورد آغاز شده است. واحد بجنورد طرح توجیهی راه‌اندازی این سرا را نیز ارائه داده، اما فعلا فقط یک سرای نوآوری در حوزه گیاهان دارویی در دانشگاه آزاد اسلامی استان اصفهان فعال است.
تولید 49 هزار تن گیاهان دارویی در سرای نوآوری گیاهان دارویی استان اصفهان
این سرای نوآوری در راستای سیاست‌های حمایت از تجاری‌سازی در دانشگاه آزاد اسلامی راه‌اندازی شد. از راهبردهای مهم سرای نوآوری گیاهان دارویی، سـاماندهی آموزش‌های تخصصی و توسـعه فناوری و نوآوری درحوزه گیاهـان دارویی و فرآورده‌های گیاهی و ایجاد انسجام و همکاری‌های مسـتمر و موثر بین موسسات، شـرکتها، کارخانه‌ها با فناوران حوزه گیاهان دارویی است.کامران صفوی، مدیر سرای نوآوری گیاهان دارویی استان اصفهان در گفت‌وگو با «فرهیختگان» می‌گوید: «ایران جزء بهترین خاستگاه‌های گیاهان دارویی در جهان شناخته شده است و حدود هشت هزار گونه گیاهی در کشور شناسایی شده‌اند و 2500 گونه گیاهی در طبقه‌بندی دارویی قرار می‌گیرند. واحد اصفهان روی 170 نوع از این گیاهان دارویی سرمایه‌گذاری کرده است.»
او ادامه داد: «تاکنون حدود 570 میلیون دلار ارزش صادرات گیاهان دارویی این سرای نوآوری بوده است. در بسیاری از شرکت‌هایی دارویی به این سمت داروهای گیاهی حرکت کرده‌اند و این درحالی است که در کشور ما بیشتر از داروهای شیمیایی استفاده می‌کنند.»صفوی گفت: «درصدد هستیم با پتانسیل خوبی که در کشور از نظر خاستگاه گیاهان دارویی وجود دارد، بحث صادرات را در دست بگیریم، چراکه درحال حاضر بحث صادرات وجود دارد، اما به‌صورت خام این گیاهان صادر می‌شود. اگر بتوانیم ارزش افزوده خوبی از این محصولات داشته باشیم و محصولات خوبی تولید کنیم، می‌توانیم در این زمینه موفق باشیم.»او با بیان اینکه بیشترین گیاهانی که از کشور خارج می‌شود گیاه زعفران، گل محمدی، شیرین‌بیان و گشنیز هستند، ادامه داد: «این گیاهان ارزش خوبی دارند که صادر می‌شوند، درحالی‌که می‌توان آنها را فرآوری و صادر کرد.
استان اصفهان 49 هزار تن تولید گیاهان دارویی داشته که رقم خوبی است و بیشترین گیاهانی که در این استان کشت شده، عبارت از: زیره، گل‌محمدی، نعناع، زرشک، رازیانه و... بوده است.»صفوی با بیان اینکه سرای نوآوری گیاهان دارویی واحد اصفهان سال گذشته افتتاح شد، اضافه کرد: «در اولین اقدام از واحدهای مستعد کشت گیاهان دارویی بازدید کردیم و هشت واحد استان توسط یک تیم تخصصی بازدید شدند و به یک ارزیابی مقدماتی رسیدیم.»مدیر سرای نوآوری گیاهان دارویی دانشگاه آزاد اسلامی استان اصفهان در ادامه تصریح کرد: «قرار شد در برخی از این واحدها دفاتر اقماری گیاهان دارویی استان اصفهان تشکیل شود تا بتوانند کار کشت را آغاز کنند که درحال حاضر واحد شهرضا یک زمین خوبی را برای این کار را انتخاب و کشت گیاهان دارویی را آغاز کرده است. واحد نطنز نیز قرار است در بحث کشت گیاه زعفران وارد شود. واحد شاهین‌شهر، خمینی‌شهر و بادرود نیز اقداماتی را برای کشت گیاهان دارویی آغاز کرده‌اند.»او با بیان اینکه واحد اصفهان نیز از سال گذشته کشت را آغاز کرده است، ادامه داد: «به‌دنبال این هستیم کشت هدفمند را داشته باشیم تا در همان ابتدا مشتری این محصولات مشخص باشند.
با بخش تجاری‌سازی سرای نوآوری نیز درحال هماهنگی هستیم، چراکه یک فضایی را برای تجاری‌سازی محصولات گیاهان دارویی در اختیار داریم که درحال حاضر دو شرکت با مجوز سازمان غذا و دارو در بخش تجاری‌سازی سرای نوآوری مستقر هستند تا محصولاتی که در استان کشت می‌شود، در داخل این مجموعه فرآوری شود؛ یعنی هم کشت را داشته باشیم و هم فناوری و فروش را انجام دهیم.»او با تاکید بر اینکه سرای نوآوری مجموعه‌ای از بخش‌های مختلف است که یک اکوسیستم را در بحث تخصصی ایجاد می‌کند، گفت: «مرکز رشد تخصصی فناوری گیاهان دارویی را از سال1388 با مجوز وزارت بهداشت راه‌اندازی کردیم و درحال حاضر این مرکز رشد تنها مرکز رشد دانشگاه آزاد اسلامی است که موفقیت قطعی از وزارت بهداشت داشته و حدود 40هسته و شرکت فناور در این مرکز رشد مستقر هستند.»
تشکیل کنسرسیوم گیاهان دارویی در دانشگاه آزاد اسلامی با 16 مرکز تحقیقات
کنسرسیوم گیاهان دارویی دانشگاه آزاد اسلامی نیز خرداد ماه امسال تشکیل شد. کنسرسیومی که بهمنظور ایجاد هماهنگی، تقسیم کار، پرهیز از موازی‌کاری و اشتراک تجربیات و حرکت برمبنای برنامه‌ای منسجم با چشم‌انداز معقول و مطلوب میان مراکز تحقیقاتی گیاهان دارویی دانشگاه آزاد اسلامی تشکیل شد. اما علت تشکیل این کنسرسیوم چه بود؟ پراکنده‌کاری، انجام پژوهش‌های موازی و عدم انطباق طرح‌های تحقیقاتی با نیازها و اولویت‌های اصلی کشور از معضلاتی است که منجر به اتلاف منابع و توان علمی می‌شود. بنابراین تشکیل شبکه مراکز علمی و تحقیقاتی فعال در حوزه‌های مرتبط با یکدیگر در قالب کنسرسیوم می‌تواند این معضلات را به حداقل برساند.
اعضای کنسرسیوم‌ها می‌توانند با تقسیم کار، پرهیز از موازی‌کاری، انتقال و اشتراک تجربیات بر مبنای برنامه‌ای منسجم، در راستای چشم‌اندازی مطلوب و معقول حرکت کنند. اعضای این کنسرسیوم هم همان 9 مرکز تحقیقاتی به علاوه مرکز تحقیقات گیاهان گرمسیری و نیمه‌گرمسیری واحد شوشتر، مرکز تحقیقاتی بیوتکنولوژی گیاهی واحد کرمانشاه، مرکز تحقیقات کشاورزی واحد شیراز، مرکز تحقیقات اصلاح و تولید بذر واحد خوراسگان، مرکز تحقیقات کشاورزی سربندان واحد علوم و تحقیقات، مرکز تحقیقات علوم گیاهی کاربردی واحد اراک و مرکز تحقیقات کشاورزی واحد تاکستان هستند. یعنی 16 مرکز تحقیقات عضو این کنسرسیوم هستند و مجوز استقرار دبیرخانه کنسرسیوم گیاهان دارویی مراکز تحقیقاتی دانشگاه آزاد اسلامی نیز به واحد دانشگاهی بروجرد سپرده شد. علت انتخاب مرکز تحقیقات واحد بروجرد به به‌عنوان دبیرخانه کنسرسیوم گیاهی، امکانات آزمایشگاهی بسیار مجهز این مرکز است، امکاناتی مانند دستگاه‌هایی که برای استخراج اسانس‌ها از حوزه شناسایی مواد موثره گیاهان استفاده می‌شود. همچنین دراین واحد دانشگاهی اعضای هیات‌علمی توانمندی در گروه شیمی، فیتوشیمی، گروه‌های کشاورزی و منابع طبیعی حضور دارند. زمین نیز برای کشت گیاهان دارویی در این واحد دانشگاهی وجود دارد؛ مساحت مجتمعی که در این دانشگاه مستقر است، حدود 300 هکتار است که از این 300 هکتار حدود 250هکتار قابلیت این را دارد که زیر کشت برود که 50 هکتار به‌صورت آبی و 200 هکتار به‌صورت دیم کشت خواهد شد.
مراکز تحقیقاتی داروهای گیاهی؛ کمک‌رسان در چرخه تولید داروهای گیاهی
سه دانشکده داروسازی هم برای تبدیل گیاهان دارویی به داروهای گیاهی در واحد آیت‌الله آملی، تهران و دامغان وجود دارد؛ یعنی واحد مازندران، تهران و سمنان در این چرخه کمک‌رسان هستند. مراکز تحقیقاتی داروهای گیاهی نیز در این عرصه وارد شده‌اند تا ضلع سوم این چرخه را تشکیل دهند؛ یعنی چرخه تولید و کشت بذر و گیاه توسط متخصصان کشاورزی و در زمین‌های زراعی موجود در واحدهای دانشگاهی منتخب با فعالیت مراکز تحقیقاتی آغاز شده و با استخراج مواد موثره دارویی در مراکز تحقیقاتی داروهای گیاهی ادامه پیدا کرده و با بررسی اثرات فارماکولوژیکی و سمیت گیاه توسط متخصصان داروسازی در دانشکده‌های داروسازی تکمیل می‌شود.
در دانشگاه آزاد اسلامی چهار مرکز تحقیقات داروهای گیاهی وجود دارد؛ مرکز تحقیقات مواد اولیه داروهای گیاهی واحد شاهرود، مرکز تحقیقات تولید و فناوری داروهای گیاهی واحد دامغان، مرکز تحقیقات فرآوری گیاهان دارویی واحد شهرکرد و فارماکولوژی گیاهان دارویی واحد پزشکی. اما در میان این چهار مرکز، مرکز تحقیقات واحد دامغان و شاهرود سرآمد هستند.
پیگیری برای تولید 2 داروی گیاهی
مرکز تحقیقات تولید و فناوری داروهای گیاهی دانشگاه آزاد اسلامی واحد دامغان: این مرکز یکی از پیشرفته‌ترین مراکز تحقیقاتی در حوزه داروهای گیاهی است که با اعتباری بالغ بر 10 میلیارد تومان با تجهیزات پیشرفته آزمایشگاهی راه‌اندازی شده است. در این مرکز تحقیقات، 6 آزمایشگاه مجهز راه‌اندازی شد و درحال حاضر تولید دو داروی گیاهی را پیگیری می‌کند. داروی اول یک دهان‌شویه گیاهی است که برای مقابله با شیوع کرونا قرار است تولید شود و داروی دوم برای جلوگیری از بیماری سالک که در شهر دامغان برخی از مردم را درگیر می‌کند. البته این دو دارو هنوز به مرحله تولید در حد تجاری و صنعتی نرسیده، اما تا رسیدن به تولید آن نیز راهی باقی نمانده است.
شهرام رضوان، رئیس مرکز تحقیقات تولید و فناوری داروهای گیاهی دانشگاه آزاد اسلامی واحد دامغان در گفت‌وگو با «فرهیختگان» می‌گوید: «باتوجه به شیوع ویروس کرونا محققان این مرکز تحقیقاتی تحقیقات روی تولید یک دهان‌شویه گیاهی را آغاز کردند که برای اولین‌بار در کشور و حتی در دنیا قرار است تولید شود. این دهان‌شویه کاملا پایه گیاهی داشته و قدرت این را دارد که چربی‌ها را در خود حل کند.»او با بیان اینکه بسیاری از دهان‌شویه‌ها قدرت حل کردن چربی را ندارند، اضافه کرد: «این دهان‌شویه علاوه‌بر اینکه خاصیت ضدباکتریایی و ضدویروسی دارد و می‌تواند در کاهش شیوع ویروس کرونا موثر باشد، به‌دلیل آنکه قدرت بسیار بالایی در انحلال چربی‌ها دارد، می‌تواند روی کووید-19 نیز اثر بگذارد.
تولید این دهان‌شویه درحال گذراندن مراحل اداری خود در وزارت بهداشت است.»رئیس مرکز تحقیقات تولید و فناوری داروهای گیاهی دانشگاه آزاد اسلامی واحد دامغان درباره دومین داروی گیاهی که قرار است در این مرکز تحقیقات تولید شود نیز توضیح داد: «یکی از اهداف مراکز تحقیقات این است که بتوانند در مسائل و مشکلات یک جامعه کار کنند. در شهر دامغان یک بیماری با نام سالک وجود دارد که مشکلات زیادی را به‌وجود می‌آورد. مرکز تحقیقات واحد دامغان درحال کار کردن روی این بیماری است و مراحل تولید داروی این بیماری طی شده و ترکیب این دارو نیز کاملا گیاهی است.»
به‌دست آوردن مواد موثره دارویی در مرکز تحقیقات مواد اولیه داروهای گیاهی واحد شاهرود
مرکز تحقیقات مواد اولیه داروهای گیاهی واحد شاهرود: مهرماه سال گذشته هم نخستین مرکز پژوهشی مواد موثره داروهای گیاهی کشور در دانشگاه آزاد اسلامی شاهرود افتتاح شد. این مرکز با عنوان «مرکز تحقیقات مواد اولیه داروهای گیاهی» پتانسیل خوبی برای تولید داروهای گیاهی است. مسئولان این مرکز می‌خواهند اهداف کوتاه‌مدت خود را روی استحصال اسانس‌ها بهمنظور ایجاد ارزش افزوده و ایجاد منابع و اشتغال متمرکز کنند؛ اما هدف بلندمدت و اصلی آنها به‌دست آوردن مواد موثره دارویی است.این مرکز در فضایی بالغ‌بر هزار مترمربع ایجاد شده و پژوهشگران علوم دارویی، کشاورزی، شیمی‌دارویی، فیتوشیمی و... درقالب سه هسته پژوهشی فارماکوگنوزی، تجزیه دستگاهی و فیتوشیمی مشغول فعالیت‌های علمی پژوهشی در آن هستند. مرکز تحقیقات شاهرود کار خود را با زیر کشت بردن یک هکتار گیاه زعفران، یک هکتار درخت زیتون، پرورش انواع گونه‌های شمعدانی، آلوئه‌ورا و عصاره‌گیری از گیاه نعناع آغاز کرده است.
مجید مظفری، رئیس مرکز تحقیقات مواد اولیه داروهای گیاهی در گفت‌وگو با «فرهیختگان» می‌گوید: «روی چند داروی گیاهی و اسانس و عصاره چند گیاه مثل اسطوخودوس، رزماری و مرزه کار کردیم. درواقع روی مواد اولیه این چند گیاه فعالیت داشته و فعلا روی جداسازی مواد موثر این گیاهان مشغول کار هستیم.»او با بیان اینکه مواد موثره این گیاهان را در اختیار داروسازان قرار خواهیم داد، اظهار کرد: «داروسازان از این مواد به‌عنوان مواد اولیه داروهای خود استفاده می‌کنند. ما به‌صورت مستقیم دارو عرضه نمی‌کنیم، بلکه مواد اولیه داروها را تهیه می‌کنیم. به‌عبارت بهتر مواد اولیه داروها را ازطریق روش‌های متفاوت استخراج و استحصال به‌دست آورده و این مواد اولیه را بعد از شناسایی و مشخص کردن درصد خلوص آنها دراختیار شرکت‌های دارویی قرار می‌دهیم تا شرکت‌ها این مواد را به‌صورت دارو به مردم عرضه کنند.»مظفری درخصوص فعالیت‌های این مرکز تحقیقات برای جلوگیری از شیوع ویروس کرونا نیز توضیح داد: «چند پروپوزال ازسوی اساتید دریافت کردیم تا بتوانیم داروهای کمکی برای درمان و بهبود بیماران کرونایی را تولید کنیم.»
درآمدزایی از تولید داروهای گیاهی در دانشگاه آزاد اسلامی
امروزه اقتصاد گیاهان دارویی در عرصه بین‌المللی، اقتصادی نوین و سریع‌الرشد لقب گرفته است. کشورهای پیشرفته دنیا مثل فرانسه، آلمان، کانادا و آمریکا درحال سرمایه‌گذاری روی این حوزه هستند. درحال حاضر ترند مالی آلمان از گیاهان دارویی به مرز 60 میلیارد یورو نزدیک می‌شود، درحالی‌که درآمد کشور ما باوجود اقلیم و پتانسیل‌های لازم در زمینه طب سنتی و گیاهان دارویی، تنها از بخش صادرات نفتی 32 میلیارد یورو است. دانشگاه آزاد اسلامی می‌تواند باوجود زمین‌های کشاورزی و مزارع متنوع، رشته‌های متعدد کشاورزی، اعضای هیات‌علمی و البته مراکز تحقیقاتی گیاهان دارویی و داروهای گیاهی و سراهای نوآوری در این زمینه حرفی برای گفتن داشته و به اقتصاد کشور کمک کند و درنهایت به‌جای صادرات گیاهان دارویی به‌صورت خام، این گیاهان را فرآوری کرده و حتی تبدیل به دارو و سپس صادر کند؛ روندی که قطعا می‌تواند ارزآوری خوبی برای کشور به‌دنبال داشته باشد.
این روزها بازار گیاهان دارویی و داروهای گیاهی در کشور از شرایط بسیار خوبی برخوردار است؛ درحال حاضر بیش از 200 شرکت تولیدی فرآورده‌های گیاهی در کشور درحال فعالیت هستند که همگی تحت‌نظر انجمن تولیدکنندگان دارو و فرآورده‌های طبیعی بوده و ارتباط بسیار خوب و موثری هم با واحدهای دانشگاه آزاد اسلامی در این خصوص دارند. بنابراین با هماهنگی‌های به‌عمل آمده واحدهای دانشگاه آزاد اسلامی می‌توانند سهم بسزایی در تامین مواد اولیه این شرکت‌ها داشته باشند. البته ارزآوری برای کشور تنها هدف دانشگاه آزاد اسلامی نیست. این دانشگاه می‌خواهد با تولید گیاهان دارویی و تکمیل چرخه آن با تبدیل آنها به داروهای گیاهی وابستگی خود را به شهریه نیز کاهش دهد؛ همان هدفی که مدت‌هاست در دستورکار دانشگاه آزاد اسلامی قرار گرفته است.
درنهایت در توسعه و ترویج گیاهان دارویی نیز باید بخش مهندسی فعال شود تا روی کارخانه‌ها و قسمت‌های فناوری و علوم پزشکی در شاخه علوم دارویی، برای ساخت داروهای گیاهی فعالیت کند. ترکیب اینها، مزایایی برای دانشگاه آزاد اسلامی است که تا بتواند مسائل را حل کند.
* نویسنده: سارا طاهری، روزنامه‌نگار