به گزارش «فرهیختگان»، سیدمحمدحسین میرهادی،پژوهشگر هسته احیای امر مرکز رشد دانشگاه امام صادق(ع) نوشت:
1- مقدمه
طبق نقل تاریخ، از حضرت آدم تا حضرت خاتم و بعد از آن، اولیای الهی، همگی روضه‌خوان مصیبت سیدالشهدا(ع) بوده‌اند. نقل تمام مقاتل و منابع است که از همان عصر عاشورا نیز که آن فاجعه عظیم اتفاق افتاد و امام حسین(ع) به شهادت رسید، حضرت زینب(س) بر سر پیکر مطهر برادر حاضر شده و شروع به عزاداری می‌کنند و با این حرکت، عزاداری برای امام‌حسین(ع) آغاز می‌شود. کاروان اسرای اهل‌بیت(ع) نیز از همان روز عاشورا و پس از آن، به انحای مختلف، مجالس عزاداری و تبیین حرکت سیدالشهدا(ع) را آغاز کردند.1
پس از واقعه عاشورا، امامان ما از طرف حکومت وقت تحت‌فشار بوده و بسط ید زیادی نداشتند، به همین جهت است که طبق نقل تاریخی که حضرت سجاد(س)، بعد از واقعه عاشورا، با بهره‌گیری از هر فرصتی نظیر هنگام نوشیدن آب و...، به یادآوری مصیبت کربلا می‌پرداخته‌اند و از قضا برخلاف تصور عموم، این حرکت امام امری همیشگی و روزمره نبوده، بلکه هدفمند و در زمان مناسب در جهت منقلب کردن قلوب و اثرگذاری، صورت می‌پذیرفته است.2 با فراهم شدن شرایط نسبی در زمان امامین صادقین علیهماالسلام، دعوت به زیارت سیدالشهدا(ع) جدی‌تر شده و با گذشت زمان، در زمان امام کاظم(ع) و خصوصا حضرت رضا(ع)، عزاداری و گریه بر سیدالشهدا(ع) عمومیت بیشتری پیدا می‌کند.3 به نحوی که در این زمان، حزن و عزاداری در ایام دهه اول محرم به صورت رسمی شکل گرفته و در زمان سایر ائمه بعد از آن نیز ادامه یافته و تقویت می‌شود.4
از این‌روست که مجالس مذهبی، به‌عنوان یکی از کانون‌های اصیل تشیع از همان زمان بر محور واقعه عاشورا و برانگیختن عواطف عمومی با محوریت محبت امام‌حسین(ع) شکل گرفته و تا امروز نیز امتداد آن، ادامه یافته است. به نحوی که بسیاری از اندیشمندان غیرمسلمان نیز، زنده‌ماندن یاد این حادثه را از معجزات آن برمی‌شمارند.
2- عزاداری با هویتی مستقل
امروزه نیز با گذشت بیش از هزار و 350 سال از حادثه کربلا، نه‌تنها این مجالس عزاداری کمرنگ نشده بلکه با اوج گرفتن این مجالس طی تاریخ، «هویتی مستقل» نیز پیدا کرده است که از آن تعبیر به «هیات» می‌شود. هیاتها مذهبی به عنوان متولیان اصلی برپایی مجالس مذهبی، به عنوان نهادی مستقل و مردمی عمل کرده و مفهوم، کیفیت و کمیت عزاداری را نیز توسعه بخشیده‌اند و از طرف دیگر، منحصر در عزاداری نشده بلکه شادی اهل‌بیت(ع) را نیز به آن اضافه کرده‌اند.
هیات محل «بیان» و «تبیین» برای «هدایت» است؛5 بیان معارف اهل‌بیت(ع)، در بستر «عاطفه» و «محبت». از این‌رو در هیات، بروز عاطفه شمولیت بیشتری نسبت به تعقل دارد.6
از آنجایی که تعریف هیات، به «انسان» صورت می‌پذیرد، و چون انسان بعد فرابدنی نیز دارد، لذا در تعریف هیات نیز نباید به بعد ظاهری محدود شویم. از این‌روست که حضور در هیات، بعد فرابدنی نیز پیدا می‌کند و در این‌صورت است که ملاک حضور و جمعیت در هیات، کثرت ابدان نبوده و به ملاک جذب قلوب در هیات بازمی‌گردد.7
درواقع امر، کارکرد اصلی نهاد هیات، ابلاغ و رساندن پیام امام به امت است 8 و تفاوت عمده آن با سایر تشکل‌ها، در این است که افراد، علاوه بر ارتباط «بینشی»، ارتباط و پیوند «عاطفی» دارند و عاطفه و محبت، محور است.9 از این‌رو، هیات صرفا برگزاری یک مراسم مذهبی نبوده، بلکه محلی برای برانگیختن اندیشه و احساس در جهت حق، اولیای دین و تحقق حق است.10 در بیانات آیت‌الله مصباح‌یزدی درخصوص وظیفه اصلی هیاتها داریم: «کار اصلی هیاتها، احیای امر اهل‌بیت صلوات‌الله‌علیهم‌اجمعین است. اگر ما بخواهیم وظیفه هیاتها را در یک زبان نسبتا علمی ارائه کنیم، باید بگوییم که انسان برای اینکه این مسیر صحیح را انتخاب کند و قوای خودش را در آن راه بسیج کند و از آن استفاده کند، به دو چیز احتیاج دارد؛ یکی شناخت و یکی انگیزه احساسی. آن وقتی این شناخت، مرا به حرکت وا می‌دارد که توأم شود با عاطفه، با محبت، با احساس. عقل و احساس باید باشد. عقل راه را باز کند و نشان بدهد و احساس به حرکت دربیاورد. نقش اساسی هیاتها در جامعه ما، به‌خصوص جامعه شیعی، تقویت احساس و عواطف مذهبی است.» 11
زمانی که عاطفه و محبت، محور اجتماع و حرکتی قرار گیرد، قدرت اثرگذاری آن جمع را چندین برابر می‌کند. به همین جهت است که هیاتها و مجالس مذهبی، از اثرگذاری بالایی در جامعه در راستای تحقق حق برخوردارند.
دشمنان نیز به‌خوبی به این امر واقفند. از این‌روست که از هیچ برنامه‌ای جهت کمرنگ ساختن یا «آسیب‌سازی» برای هیاتها کوتاهی نمی‌ورزند. نمونه‌هایی مانند آنچه در مقاله جفری هالورسون، استاد ارتباطات استراتژیک دانشگاه آریزونا آمده است این مدعا را تایید می‌کند.12 در برش تاریخی نیز مشاهده می‌کنیم که یکی از کارهای رضاخان برای ایجاد محبوبیت بین مردم، حضور در دسته‌ها و هیات‌‌های عزاداری بوده است. این درحالی است که پس از به دست آوردن قدرت و گذشت زمان، نمونه‌ای از تلاش برای به تعطیلی کشاندن نهاد مردمی هیات را نیز در همان زمان می‌توان مشاهده کرد.
جالب‌توجه است که در آن زمان که دولت‌های استعماری و دست‌نشانده آنان یعنی رضاخان، اسلام را به عنوان سدی در برابر اهداف استعماری خود دیدند، دست به سه اقدام زدند: 1. ممنوعیت لباس روحانیت 2. کشف حجاب 3. ممنوعیت برگزاری هیاتها و جلسات مذهبی؛13 که این امر خود نشان‌دهنده واقف بودن دشمنان بر شدت اثرگذاری هیات در جامعه است.
3- هیات تراز: الگوی حداقلی یا حداکثری؟
در پیروزی انقلاب اسلامی نیز، جریان عاشورا و حرکت امام حسین(ع) به عنوان عامل محرکه مردم و هیاتها به عنوان بستری برای مبارزه، نقش‌آفرینی عمده‌ای داشتند. چنانچه در بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی نیز داریم که «مراسم عاشورای حسینی در انقلاب ما نقش تعیین‌کننده داشت. هیجانی که مردم در این مراسم پیدا می‌کردند، توانست ملت ما را متحول کند؛ هم در سال ۵۹ که اول کار و اول هیجان و تلاطم این اقیانوس بود، و هم در سال ۵۷ که اوجش بود؛ مراسم عاشورا اینگونه است.»14 یا در جایی دیگر می‌فرمایند: «ماجرای حسین‌بن‌علی، حقیقتا موتور حرکت قرون اسلامی در جهت تفکرات صحیح اسلامی بوده است... در انقلاب ما، این معنا به‌صورت بیّنی واضح بود. معلوم نبود اگر ما این حادثه را نمی‌داشتیم، چطور می‌توانستیم در این معرکه خوض کنیم. این خودش فصل عریض و قابل‌تعمقی است که تمسک به ذیل ماجرای عاشورا و مجاهدت سیدالشهدا علیه‌‌الصّلاه و‌السلام، چه تاثیری در وضع انقلاب ما داشت. انسان وقتی در این مساله غور می‌کند، از عظمت تاثیر آن حادثه به دهشت می‌افتد و فکر می‌کند کسانی که از آن محرومند، این خلأ را چگونه می‌توانند پُر کنند.»15
در عصر حاضر و در دوران انقلاب اسلامی، چگونگی هیاتها مذهبی و نقش و کارکرد آنها نیاز به بررسی و تامل بیشتری دارد. طبیعی است که با استقرار حکومت اسلامی، از طرفی، نقش ایجابی این نهاد مردمی و اصیل شیعی، نیز متفاوت و پررنگ‌تر شده و از طرفی دیگر، تلاش مخالفان برای آسیب‌سازی در جهت بی‌اثر ساختن و به انحراف کشیدن آن نیز بیشتر خواهد شد. از این‌رو است که در سال‌های اخیر، موضوعی با عنوان «هیات تراز» مطرح شده و نظرات پیرامون آن نیز متنوع است.
در اینجا کمی بیشتر به تبیین و تفصیل منظور خود از «هیات تراز» می‌پردازیم. در یک تمثیل، «هیات» مانند «اسلام» است. همان‌طور که اسلام مراتب و حداقل و حداکثر داشته و از شهادتین آغاز و تا شهادت قابل تعریف است16، هیات نیز ذومراتب بوده و طیف وسیعی را شامل می‌شود. عده‌ای از صاحب‌نظران معتقدند که تعریف مفهومی به نام هیات تراز برای هیاتها صحیح نبوده و اگر هم قابل تعریف باشد، یک الگو و مفهوم «حداقلی» است.17 بدین‌معنی که اگر بخواهیم هیات تراز را تعریف کنیم، درنهایت به یک‌سری اصول و چارچوب‌های حداقلی خواهیم رسید. در رد این نظر باید گفت که جمعی دیگر از صاحب‌نظران معتقدند که برای وضع چنین اصول‌های حداقلی، نیازی به تعریف مفهوم جدیدی به نام هیات تراز نیست، بلکه با ارائه تعریف جامع و مانع از هیات، اصول حداقلی برای اینکه به یک تشکل و نهاد، اطلاق هیات شود، نیز پوشش داده خواهد شد که بسط این مطلب در حیطه مقال دیگری است.
با عنایت به نکته فوق، می‌توان دریافت که مفهوم هیات تراز، اشاره به یک مدل و الگوی «حداکثری» دارد.
هیات تراز «قله» است؛18 یعنی اشاره به هدف و چشم‌انداز دارد. رسیدن به آن مستلزم تلاش و سختی بوده اما ناممکن نیست. وجود هدف، ضروری و لازم است و اگر هدف نباشد، اساسا حرکت بی‌معنی و بی‌اثر خواهد بود. هدف است که جهت حرکت را نشان داده و موقعیت و موفقیت ما را در مسیر مشخص می‌سازد. در مقدمه فانوس19، هیات تراز انقلاب اسلامی، چنین تعریف شده است: «هیات تراز انقلاب اسلامی، همان قله‌ای است که باید به سویش حرکت کرد. همان هیات الگویی که گوشه گوشه و لحظه لحظه‌اش مورد رضایت امام عصر عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف باشد.
هیاتی که شایسته برپایی در حضور حضرتش باشد. هیاتی آماده حضور و ظهور... ترسیم بایسته‌ها و شایسته‌های چنین هیاتی، هر چند سخت و دشوار می‌نماید؛ اما لازم است و ضروری... .» هیات تراز، بستری برای خط‌کشی و ایجاد مرز بین هیاتها نیست، بلکه قله‌ای جهت حرکت رو به جلو و وحدت در چشم‌انداز و هدف است.
وجود معصـومین علیهم صلوات‌الله اجمعین دریایی بی‌کران و لایتناهی است و فیض آنان در شمار و اعداد نمی‌گنجد. هیات نیز منتسب به امام و بستر پیوند با ولایت معصوم است، از این‌رو حد یقف نداشته و هیچ‌گاه نمی‌توان با قطعیت ادعا کرد که به غایت و منتهای خود رسیده است. به همین جهت است که اهمیت تعریف حداکثری «هیات تراز»، در این است که هیات را از تلاش و کوشش در جهت «رشد» بازنداشته و با موفقیت و اثرگذاری‌های مقطعی، متوقف نمی‌سازد.
در اینجا این سوال اساسی پیش می‌آید که آیا تعریف مفهوم هیات تراز، به معنی طرح یک الگو و به‌منظور یکسان‌سازی هیاتها است؟ در پاسخ باید گفت که اساسا اقتضای فهم درست از هیات و هیات‌داری نشان می‌دهد که ایجاد مشابهت و یکسان‌سازی هیاتها پدیده‌ای نادرست است. خاصه اگر موضوع صحبت، جامعه ایرانی باشد که دارای فرهنگ‌ها و خرده‌فرهنگ‌های متکثری بوده و هر فرهنگ با اقتضائات خاص خودش همراه است.
فهم تکثر فرهنگی و توجه به تفاوت‌های فرهنگی و آداب و رسوم متنوع و متفاوت خرده‌فرهنگ‌های مختلف، ما را به این نتیجه می‌رساند که هیات تراز نیز برای فرهنگ‌های گوناگون، متفاوت است. از این‌رو است که در آسیب‌شناسی هیاتها نیز، لزوما مساله‌ای به نام آسیب نداشته، بلکه «آسیب‌ها» برای «هیاتها»داریم.20
با توجه به تبیین فوق، این‌طور می‌توان بیان کرد که در واقع هیات تراز، یک قله نبوده بلکه «سلسله قلل» یک رشته‌کوه واحد است. هیات تراز شامل اصول و چارچوب‌های اصلی و ثابت است که متناسب با فرهنگ‌های مختلف و اقتضائات هر زمان و مکان، قابلیت تطبیق پیدا می‌کند. از این‌رو، با تعریف مفهوم هیات تراز، نه‌تنها لزوما مشابهت و یکسان‌سازی هیاتها صورت نمی‌پذیرد، بلکه شرایط و اقتضائات هر هیات نیز البته در یک چارچوب حداکثری در نظر گرفته می‌شود. در این‌صورت است که می‌توان مسیر رشد و حرکت هیات را سنجید و هر هیات، با توجه به مقتضیات خود، می‌تواند به سمت هدف اصلی این نهاد اصیل شیعی و درجهت نزدیک شدن به قله تلاش کند و از آسیب‌های دشمنان در این راه مصون بماند.
پی‌نوشت ها
1- برگرفته از نشست تخصصی هسته احیای امر با رجبی‌دوانی، 25/10/96
۲- برگرفته از نشست تخصصی هسته احیای امر با آیت‌الله علم‌الهدی، 11/04/96
3 - برگرفته از نشست تخصصی هسته احیای امر با رجبی‌دوانی، 25/10/96
4- برگرفته از نشست تخصصی هسته احیای امر با آیت‌الله علم‌الهدی، 11/04/96
5- «تعابیری که در قرآن [برای هدایت] آمده است ﴿هدی‌للناس﴾ یا در مرتبه‌ای ﴿هدی‌للمتقین﴾ است و هر دوی اینها در هیات نقش دارد. یعنی هیات هم نقش هدایت مردم و هم هدایت متقین را برعهده دارد؛ پس باید برنامه‌هایش به گونه‌ای باشد که هم هدایت ناس را شامل بشود هم هدایت متقین را» برگرفته از نشست تخصصی هسته احیای امر با عابدینی، 31/02/97
6- برگرفته از نشست تخصصی با کردمیهن، 18/11/96
7- برگرفته از نشست تخصصی هسته احیا امر با عابدینی، 31/02/97
8- برگرفته از فرمایشات آیت‌الله میرباقری
9- برگرفته از نشست تخصصی هسته احیای امر با آیت‌الله علم‌الهدی، 11/04/96
10- بیانات پناهیان در اولین همایش ملی هیات‌‌های فعال در عرصه اربعین، 21/08/94
11- بیانات آیت‌الله مصباح‌یزدی در دومین همایش ملی هیات‌‌های محوری و برگزیده کشور، 08/12/1392
12- جفری هالورسون نظریه‌پرداز و پروفسور دانشگاه آریزونای آمریکا، با انتشار مقاله‌ای تصریح کرد که دیگر راهکارهای نظامی برای مقابله در «براندازی نرم» با حکومت ایران چندان کارایی نداشته و جبهه غرب و استکبار باید تغییر تاکتیک داده و دستور کار خویش قرار دهد. هالورسون در این مقاله، استراتژی پیشنهادی خود را اینگونه مطرح می‌کند که برای موفقیت در مقابل نظام و حکومت ایران، باید از ماجرای کربلا بهره‌برداری صورت پذیرد. نکته جالب‌توجه در اینجاست که او یک جریان خاص را به عنوان بهترین کاراکتر برای ایفا کردن نقش طرفداران امام حسین و مقابله با یزید ساختگی یعنی نظام مقدس جمهوری اسلامی معرفی می‌کند.
13- برگرفته از نشست تخصصی هسته احیای امر با رجبی‌دوانی، 25/10/96
۱۴- بیانات مقام‌معظم‌رهبری در تاریخ 10/08/1363
15- بیانات مقام‌معظم‌رهبری در دیدار جمعی از روحانیون، 20/04/1370
۱۶- برگرفته از نشست تخصصی هسته احیای امر با طائب، 02/05/97
۱۷- برگرفته از نشست تخصصی هسته احیای امر با حسام مظاهری، 10/04/96
18- برگرفته از نشست تخصصی هسته احیای امر با مهدی رسولی، 01/11/96
19- نشریه جامعه ایمانی مشعر
20- برگرفته از نشست تخصصی هسته احیای امر با حسام مظاهری، 10/04/96